ვიკიპედია

თათრების კონფედერაცია

თათრების კონფედერაცია (ჩინური: 塔塔兒; ძველი თურქული: 𐱃𐱃𐰺; შუა მონღოლური: ᠲᠠᠲᠠᠷ) — XII საუკუნეში მონღოლეთის პლატოზე არსებული ხუთი ძირითადი ტომობრივი კონფედერაციიდან (ხანლიგი) ერთ-ერთი.

თათრების კონფედერაცია
(ჩინური): 大檀, 檀檀
(ძველი თურქული): 𐱃𐱃𐰺
(შუა მონღოლური): ᠲᠠᠲᠠᠷ
მომთაბარეების კონფედერაცია
VIII საუკუნე — 1202

თათრები და მათი მეზობლები XIII საუკუნეში
ენა მონღოლური[1]
თურქული[2][3]
რელიგია ტენგრიზმი
მმართველობის ფორმა არჩევითი მონარქია

სიტყვა თათარი დატანი ( 大檀: და-დან) და ტანტან (檀檀: დან-დან)[4] ტრანსლიტერირებული თავდაპირველად სონგის წიგნში გხვდება როგორც როურანების მეორე სახელი,[5] რომლებიც პროტომონღოლური დონგუ წინაპრები იყვნენ.[6][7] სონგის და ლიანის წიგნები როურანებს უფრო ადრე მცხოვრებ ხუნუს ხალხებთან აკავშირებს, მაში როდესაც ვეის წიგნი მათ წარმომავლობას დონგუს ხალხს უკავშირებს.[8] ხუ ელინა-ქიანის მოსაზრებით როურანების უმეტესობის ხუნუსგან წარმოიშვნენ, რადრან როურანების პირდაპირი შთამომავლების (განსაკუთრებით აკა თათრების) ენა დიდწილად შეიცავდა თურქულენოვან ხუნუს ელემენტებს.[9] მიუხედავად ამისა ხუნუს ენა ჯერ კიდევ უცნობია.[10] ჩინელი ისტორიკოსები როგორც წესი ხუნუს წარმოშობას სხვადასხვა მომთაბარე ჯგუფებს აწერენ.

როურანები, თათრების სავარაუდო წინაპრები ზაფხულში თანამედროვე მონღოლეთის ტერიტორიაზე ატარებდნენ ხოლო ზამთარში სამხრეთით საძოვრების საძიებლად კვეთდნენ გობის უდაბნოს.[11] როურანებმა V საუკუნეში, დაახლოებით 402 წელს, ხაგანატი დააარსეს. რურანების ქვეშევრდომებს შორის იყო აშინას ტომი, რომლებმაც 552 წელს დაამხეს თავიანთი როურანის მეთაურები და 555 წელს საერთოდ გაანადგურეს ისინი.[12] გადარჩენილი რურანების ერთი შტო გადავიდა დიდი ხინგანის მთიანეთში, რის შემდეგაც ისინი ტანტანის სახელით არიან ცნობილი. დროთა განმავლობაში შეუერთდნენ შივეის ხალხს და შექმნეს და შივეი (大室韋 - დიდი შივეი).[9]

თათრის ეთნონიმის პირველი ზუსტი ტრანსკრიფცია დაიწერა თურქულ ენაზე ორხონის წარწერებზე, კერძოდ, კულ-ტიგინის (732 წ.) და ბილგე-ხაგანის (ახ. წ. 735 წ.) ძეგლებზე როგორც: 𐰆𐱃𐰔⁚𐱃𐱃𐰺⁚𐰉𐰆𐰑𐰣 (ოტუზ თათარ ბოდუნ - ოცდაათი თათარის კლანი)[13] და 𐱃𐰸𐰔⁚𐱃𐱃𐰺 (ტოქუზ თათარ - ცხრა თათარი)[14][15][16][17] რომელი წარწერებიც თათრების კონფედერაციას აღნიშნავდა. ისტორიოგრაფიაში პროტომონღოლური შივეის ტომები, როგორც წესი, გაიგივებულია დადასთან ან ოცდაათ თათრთან,[18][19][20][21] ხოლო ცხრა თათარი წყაროებში ხშირად კონკრეტულად თათრებად მოიხსენიება. ცხრა თათარში ტრადიციულად ცხრა დიდი კლანის გაერთიანება იგულისხმება.[22]

ტოქუზ-თათრება და ოტუზ-თათრებს ხშირად მონღოლურად მოლაპარაკეებად მოიაზრებენ,[1][23][24][25] ამის საპირისპიროდ, საბჭოთა აღმოსავლეთმცოდნე ლეონიდ კიზლასოვი ამტკიცებს, რომ ტოქუზ-თათრები და ოტუზ-თათრები თურქულად მოლაპარაკეები იყვნენ, რადგან სპარსი ავტორის X საუკუნის გეოგრაფიულ ტრაქტატში ჰუდუდ ალ-ალამი ნათქვამია, რომ თათრები იყვნენ თოღუზღუზების ნაწილი,[2][26] რომელსაც მინორსკი აღმოსავლეთ ტიან-შანში მდებარე ქოჩოს სამეფოსთან აიგივებს, რომელიც უიღურმა ლტოლვილებმა უიღურების ხაგანატის დაშლის შემდეგ დაარსეს.[27] ისინი ტოკუზ ოღუზის კონფედერაციას ეკუთვნოდნენ.[28] ამავდროულად, კიზლასოვი ეწინააღმდეგება ორხონის წარწერების თათრების ჩინური წყაროებში ნახსენებ დადებთან გაიგივებას.[2]

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ 1.0 1.1 Rybatzki, Volker (2011). „Classification of Old Turkic loanwords in Mongolic“, From Ötüken to Istanbul: 1290 Years of Turkish (720 - 2010), გვ. 186. „The Common Mongolic of this time might be connected with two ethnic groups called Otuz Tatar or Toquz Tatar in the Old Turkic inscriptions“ 
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 Sadur Valiahmet: Тюрки, татары, мусульмане, 2012, page 250
  3. ↑ Tatar Encyclopædia Britannica
  4. ↑ Golden, Peter B. "Some Notes on the Avars and Rouran", in The Steppe Lands and the World beyond Them. Ed. Curta, Maleon. Iași (2013). p. 54-56.
  5. ↑ Songshu vol. 95. "芮芮一號大檀，又號檀檀" tr. "Ruìruì, one appellation is Dàtán, also called Tántán"
  6. ↑ Weishu vol. 103 "蠕蠕，東胡之苗裔也，姓郁久閭氏。" tr. "Rúrú, offsprings of Dōnghú, surnamed Yùjiŭlǘ""
  7. ↑ *Pulleyblank, Edwin G. (2000). "Ji 姬 and Jiang 姜: The Role of Exogamic Clans in the Organization of the Zhou Polity", Early China. p. 20
  8. ↑ Golden, Peter B. "Some Notes on the Avars and Rouran", in The Steppe Lands and the World beyond Them. Ed. Curta, Maleon. Iași (2013). pp. 54-55.
  9. ↑ 9.0 9.1 Xu Elina-Qian, Historical Development of the Pre-Dynastic Khitan, University of Helsinki, 2005. p. 179-180
  10. ↑ Lee, Joo-Yup (2016). „The Historical Meaning of the Term Turk and the Nature of the Turkic Identity of the Chinggisid and Timurid Elites in Post-Mongol Central Asia“. Central Asiatic Journal. 59 (1–2): 116. ციტატა: „It is not known which language the Xiongnu spoke.“
  11. ↑ ვეიშუ, vol. 103 "冬則徙度漠南，夏則還居漠北。"ზამთარში ისინი კვეთდნენ გობის უდაბნოს; ზაფხულში ბრუნდებობნენ ჩრდილოეთში."
  12. ↑ Kradin, N.N. "From Tribal Confederation to Enpire: The Evolution of Rouran Society" in Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Volume 58 (2), (2005). p. 149-151, 158, 160 of 149–169
  13. ↑ Kül Tiğin (Gültekin) Yazıtı Tam Metni (Full text of Kul Tigin monument with Turkish transcription). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 იანვარი 2014. ციტირების თარიღი: 5 April 2014
  14. ↑ Bilge Kağan Yazıtı Tam Metni (Full text of Bilge Khagan monument with Turkish transcription). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 იანვარი 2014. ციტირების თარიღი: 5 April 2014
  15. ↑ The Kultegin's Memorial Complex. ციტირების თარიღი: 5 April 2014
  16. ↑ Ross, E. Denison; Vilhelm Thomsen (1930). „The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering“. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London. 5 (4, 1930): 861–876. doi:10.1017/S0041977X00090558. JSTOR 607024.
  17. ↑ Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter (1896). Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées. Helsingfors, Impr. de la Société de littérature finnoise, გვ. 140. 
  18. ↑ Xu (2005), p. 181-182 quote: "The Turkic Orkhon Inscription written in 732 declared the thirty clans of the Tartar, who were believed the other name of some Shiwei tribes, were enemies of them."
  19. ↑ ჩჟი ტონჯიანი თავი. 266, 907-ის მეხუთე თვე: "及阿保機為王, 尤雄勇, 五姓奚及七姓室韋, 韃靼咸役屬之" "აბაოჯის დროს რომელიც უფრო მოძალადე იყო, ხი-ს ხუთვე ტომი, შივეის შვიდი ტომი და თათრები დაიმორჩილა ..." ხუ-ს თარგმანი (2005:72); ალტერნატიული თარგმანი: "როცა აბაოჯი გახდა მეფე, ის კიდევ უფრო მოძალადე იყო; ხი-ს ხუთივე ტომი და შვიდი შივეი-თათარი ტომები დაიმორჩილა..."
  20. ↑ Раднаев В. Э. (2012). Монгольское языкознание в России в 1 половине XIX в.: проблемы наследия (т. 1, ч. 1).. Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, გვ. 228. ISBN 978-5-7925-0357-1. 
  21. ↑ Авляев Г. О. (2002). Происхождение калмыцкого народа, 2-е изд., перераб. и испр, Элиста: Калм. кн. изд-во, გვ. 10. ISBN 5-7539-0464-5. 
  22. ↑ Очир А. (2016). Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, გვ. 159. ISBN 978-5-903833-93-1. 
  23. ↑ Köprülü, Mehmet Fuad (2006) Early Mystic in Turkish literature translated by Leiser and Dankoff. p. 146-148
  24. ↑ Golden P.B. (1992) An Introduction to the History of the Turkic peoples. Series: Turcologica, IX. Wiesbaden: Otto-Harrassowitz. p. 145
  25. ↑ Theoblad, U. (2012) "Dada 韃靼, Tatars" for ChinaKnowledge.de
  26. ↑ Ḥudūd al'Ālam "Section 12" Translated and Explained by V. F. Minorsky (1937) p. 94. quote: "The Tātār too are a race (jinsī) of the Toghuzghuz"
  27. ↑ Minorsky, V.F. (1937) "Commentary" on Ḥudūd al'Ālam, "Section 18". p. 263-265
  28. ↑ Golden P.B. (1992) p. 155-157
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=თათრების_კონფედერაცია&oldid=4428603“-დან