ვიკიპედია

ცივილიზაციათა შეჯახება

(გადამისამართდა გვერდიდან ცივილიზაციათა შეჯახებებში)

ცივილიზაციების შეჯახება — კონცეფცია, რომლის მთავარ იდეას, წარმოადგენს აზრი, რომ ხალხის კულტურული და რელიგიური იდენტობა იქნება კონფლიქტის მთავარი წყარო ცივი ომის შემდგომ მსოფლიოში. ამერიკელი პოლიტოლოგი სემუელ პ. ჰანტინგტონი ამტკიცებდა, რომ მომავალი ომები უნდა ყოფილიყო არა ქვეყნებს, არამედ კულტურებს შორის. ეს აზრი მან გამოთქვა 1992 წელს ჩატარებულ ლექციაში. [1] იდეა თანდათან დაიხვეწა და გადაიქცა სტატიად 1993 წელს ჟურნალ ფორინ აფეარზ-ში, [2] მისი ყოფილი სტუდენტის ფრენსის ფუკუიამას 1992 წელს გამოქვეყნებული წიგნის, ისტორიის დასასრული და ბოლო ადამიანი საპასუხოდ. მოგვიანებით ჰანტინგტონმა გააფართოვა თავისი დისერტაცია 1996 წლის წიგნში „ცივილიზაციების შეჯახება და მსოფლიო წესრიგის გარდაქმნა“ .

თავად ფრაზა ადრე გამოიყენეს ალბერ კამიუმ, 1946 წელს, [3] ირიალ ჯეინსმა ანალიზში 1988 წელს, [4] ბერნარდ ლუისმა 1990 წელს დაწერილ სტატიაში „მუსლიმური მძვინვარების ფესვები“ [5] და მაჰდი ელ მანდრამ 1992 წელს გამოცემულ წიგნში „La première guerre civilisationnelle“. [6][7] ჯერ კიდევ უფრო ადრე, ეს ფრაზა გვხვდება 1926 წლის ბასილ მათეუსის წიგნში, რომელიც ეხებოდა შუა აღმოსავლეთს: ახალგაზრდა ისლამის სვლა: სწავლა ცივილიზაციების შეჯახებისას. ეს გამოთქმა გამომდინარეობს „კულტურების შეტაკებიდან“, რომელიც უკვე გამოყენებულია კოლონიური პერიოდისა და მშვენიერი ეპოქის დროს. [8]

ჰანტინგტონმა თავისი ნააზრევი დაიწყო ცივი ომის შემდგომ პერიოდში გლობალური პოლიტიკის ბუნების შესახებ მრავალფეროვანი თეორიების კვლევით. ზოგი თეორეტიკოსისა და მწერლის მტკიცებით, ადამიანის უფლებები, ლიბერალური დემოკრატია და კაპიტალისტური თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკა გახდა ერთადერთი იდეოლოგიური ალტერნატივა ომის შემდგომი ცივი ომის სამყაროში. კერძოდ, ფრენსის ფუკუიამა ამტკიცებდა, რომ მსოფლიომ მიაღწია „ისტორიის დასასრულს“.

ჰანტინგტონის აზრით, როდესაც იდეოლოგიის ასაკი დასრულდება, სამყარო იმ ნორმალურ მდგომარეობას დაუბრუნდება, რომელიც ხასიათდება კულტურული კონფლიქტით. თავის დისერტაციაში იგი ამტკიცებდა, რომ მომავალში კონფლიქტის მთავარი ღერძი იქნება კულტურული ხაზების გასწვრივ. [9] იგი მიიჩნევს, რომ განსხვავებული ცივილიზაციების კონცეფცია, როგორც კულტურული თვითმყოფადობის უმაღლესი წოდება, სულ უფრო სასარგებლო გახდება კონფლიქტის პოტენციალის ანალიზში. 1993 წლის ფორინ აფეარზ-ის სტატიის ბოლოს „ცივილიზაციების შეჯახება?“ ჰანტინგტონი წერს, რომ „ეს არ არის ცივილიზაციებს შორის კონფლიქტები სასურველი მიზნის მისაღწევად. ეს არის აღწერითი ჰიპოთეზა, თუ როგორი შეიძლება იყოს მომავალი.“ [2]

ამასთან, ცივილიზაციების შეჯახება, ჰანტინგტონისთვის, წარმოადგენს ისტორიის განვითარებას. წარსულში მსოფლიო ისტორია ძირითადად ეხებოდა მონარქებს, ერებსა და იდეოლოგიებს შორის ბრძოლას, მაგალითად დასავლურ ცივილიზაციაში. მაგრამ ცივი ომის დასრულების შემდეგ, მსოფლიო პოლიტიკა გადავიდა ახალ ფაზაში, რომლის დროსაც არადასავლური ცივილიზაციები აღარ არიან დასავლური ცივილიზაციის ექსპლოატაციის მიმღები, ისინი გახდნენ დამატებითი მნიშვნელოვანი აქტორები, რომლებიც დასავლეთთან ერთად ქმნიან და ცვლიან მსოფლიო ისტორიას. [10]

ძირითადი ცივილიზაციები ჰანტინგტონის მიხედვით

რედაქტირება
 
ცივილიზაციათა შეჯახება ჰანტინგტონის თანახმად (1996) ცივილიზაციების შეჯახება და მსოფლიო წესრიგის გარდაქმნა

ჰანტინგტონმა თავისი ნაშრომის მიხედვით სამყარო დაყო „მთავარ ცივილიზაციებად“:

ჰანტინგტონის ნაშრომი ცივილიზაციათაა შეჯახების შესახებ

რედაქტირება
 
ჰანტინგტონი ეკონომიკურ ფორუმზე, 2004

ჰანტინგტონი ამტკიცებს, რომ ცივი ომის დასრულების შემდეგ გლობალური კონფლიქტის ტენდენციები სულ უფრო და უფრო ვლინდება ამ ცივილიზაციურ განყოფილებებში. ომები, მაგალითად, იუგოსლავიის დაშლის შემდეგ, ჩეჩნეთში, ინდოეთსა და პაკისტანს შორის, ცივილიზაციათაშორისი კონფლიქტის მტკიცებულება იყო. იგი ასევე ამტკიცებს, რომ დასავლეთის ფართო რწმენა დასავლეთის ფასეულობებისა და პოლიტიკური სისტემების უნივერსალურობის შესახებ, გულუბრყვილოა და რომ მუდმივი დაჟინებით მოითხოვს დემოკრატიზაციას და ამგვარი „უნივერსალური“ ნორმები სხვა ცივილიზაციებს აღიზიანებს და მათ ანტაგონიზებას ახდენს. ჰანტინგტონი ხედავს, დასავლეთს არ სურს მიიღოს ეს მოცემულობა, რადგან მან ააშენა საერთაშორისო სისტემა, დაწერა თავისი კანონები და ამ ყველაფერს მისცა ფორმა გაეროს სახით.

ჰანტინგტონი განსაზღვრავს ეკონომიკური, სამხედრო და პოლიტიკური ძალაუფლების მთავარ ცვლას დასავლეთიდან მსოფლიოს სხვა ცივილიზაციებში, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია ის, ასახელებს ორ „კონკურენტ ცივილიზაციას“ სინიციზმს (ჩინელები) და ისლამს.

ავტორის აზრით, აღმოსავლეთ აზიის სინიცისტური ცივილიზაცია კულტურულად ამტკიცებს საკუთარ თავს და მის ღირებულებებს დასავლეთთან შედარებით, მისი სწრაფი ეკონომიკური ზრდის გამო. კერძოდ, იგი თვლის, რომ ჩინეთის მიზნებია, მოახდინოს საკუთარი რეგიონალური ჰეგემონიის ხელახალი დაფიქსირება და რეგიონის სხვა ქვეყნები „ბენდვაგონის ეფექტით“ (ბენდვაგონის ეფექტის დროს ადამიანები ისე იქცევიან და ფიქრობენ, როგორც იქცევა და ფიქრობს უმრავლესობა. ტერმინი მომდინარეობს მუსიკალური ბენდის გადამყვანი ვაგონიდან, რომელში ჩასხდომაც ყველას სურდა) გახდებიან ჩინეთთან დაახლოებულები, განსხვავებით ინდივიდუალიზმით და პლურალიზმით გამორჩეული დასავლეთისგან. რეგიონალური ძალები, როგორიცაა ორი კორეა და ვიეტნამი, გაითვალისწინებენ ჩინეთის მოთხოვნებს და გახდებიან ჩინეთის უფრო მომხრე, ვიდრე წინააღმდეგი. ამიტომ ჰანტინგტონი თვლის, რომ ჩინეთის აღზევება ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პრობლემას და ყველაზე ძლიერ გრძელვადიან საფრთხეს უქმნის დასავლეთს, რადგან ჩინეთის კულტურული არსი ეჯახება ამერიკულ სურვილს აღმოსავლეთ აზიაში რეგიონალური ჰეგემონიის არარსებობის გამო.

ჰანტინგტონი ამტკიცებს, რომ ისლამურმა ცივილიზაციამ განიცადა მოსახლეობის მასობრივი აფეთქება, რაც განაპირობებს არასტაბილურობას, როგორც ისლამის საზღვრებში, ისე მის ინტერიერში, სადაც ფუნდამენტალისტური მოძრაობები სულ უფრო პოპულარული ხდება. მანიფესტაციები იმის შესახებ, რასაც ის „ისლამურ აღდგომას“ უწოდებს, მოიცავს 1979 წლის ირანის რევოლუციას და სპარსეთის ყურის პირველ ომს. ალბათ, ყველაზე საკამათო განცხადებაა, რომელიც ჰანტინგტონმა ფორინ აფეარზის სტატიაში გამოთქვა, რომ „ისლამს აქვს სისხლიანი საზღვრები“. ჰანტინგტონი თვლის, რომ ეს იმ მრავალი მიზეზის შედეგია, რომელთა შორისაა მუსლიმი ახალგაზრდების ზრდა და მოსახლეობის ზრდა და მრავალი ცივილიზაციის სიახლოვე ისლამურთან, მათ შორის სინური, მართლმადიდებელი, დასავლური და აფრიკული.

ჰანტინგტონი ხედავს ისლამურ ცივილიზაციას, როგორც ჩინეთის პოტენციურ მოკავშირეს, ორივეს უფრო რევიზიონისტული მიზნები აქვს და ბევრი საერთო აქვს სხვა ცივილიზაციებთან, განსაკუთრებით დასავლეთთან. კერძოდ, იგი განსაზღვრავს ჩინურ და ისლამურ საერთო ინტერესებს იარაღის გავრცელების, ადამიანის უფლებების და დემოკრატიის სფეროებში, რომლებიც ეწინააღმდეგებიან დასავლეთის მოქალაქეებს და გრძნობს, რომ ეს ის სფეროებია, სადაც ორი ცივილიზაცია ითანამშრომლებს.

რუსეთი, იაპონია და ინდოეთი არიან ის, რასაც ჰანტინგტონი უწოდებს „ცვალებად ცივილიზაციებს“, რომლებმაც შეიძლება მხარი დაუჭირონ ორივე მხარეს. მაგალითად, რუსეთი შეტაკებებს აწარმოებს ბევრ მუსლიმურ ეთნიკურ ჯგუფთან მის სამხრეთ საზღვარზე (მაგალითად, ჩეჩნეთი), მაგრამ - ჰანტინგტონის თანახმად - თანამშრომლობს ირანთან, რათა თავიდან აიცილოს მუსლიმურ-მართლმადიდებლური ძალადობა სამხრეთ რუსეთში და ეხმარება ნავთობის გადინებას. ჰანტინგტონი ამტკიცებს, რომ წარმოიშობა „სინო-ისლამური კავშირი“, რომელშიც ჩინეთი უფრო მჭიდროდ ითანამშრომლებს ირანთან, პაკისტანთან და სხვა სახელმწიფოებთან, რათა გაზარდოს მისი საერთაშორისო პოზიცია.

ჰანტინგტონი ასევე ამტკიცებს, რომ ცივილიზაციური კონფლიქტები „განსაკუთრებით გავრცელებულია მუსლიმებსა და არამუსლიმებს შორის“, რაც განსაზღვრავს „სისხლიან საზღვრებს“ ისლამურ და არაისლამურ ცივილიზაციებს შორის. ეს კონფლიქტი თარიღდება იმ თარიღით, რამდენადაც ისლამის პირველი დარტყმა განხორციელდა ევროპაში, მისი საბოლოოდ განდევნა იბერიის დაპყრობაში, ოსმალეთის თურქების თავდასხმები აღმოსავლეთ ევროპასა და ვენაში და ისლამური ერების ევროპული იმპერიული დაყოფა 1800-იან და 1900-იან წლებში.

ჰანტინგტონი ასევე თვლის, რომ ამ კონფლიქტში მონაწილე ზოგიერთი ფაქტორი არის ის, რომ როგორც ქრისტიანობა (რომელზეც დასავლური ცივილიზაცია ემყარება), ისევე ისლამი არიან მისიონერული რელიგიები, რომლებიც ცდილობენ სხვათა მოქცევას. ორივე არის უნივერსალური, „ყოვლისმომცველი“ რელიგიები, იმ გაგებით, რომ ორივე მხარის აზრით, მხოლოდ მათი რწმენაა სწორი. ჰანტინგტონის მიერ დასავლურ-ისლამურ შეტაკებაში მონაწილე ბოლოდროინდელი ფაქტორები არის ისლამური აღორძინება და დემოგრაფიული აფეთქება ისლამში, რომელიც დასავლური უნივერსალიზმის ფასეულობებთან არის დაკავშირებული, ანუ ის შეხედულება, რომ ყველა ცივილიზაციამ უნდა მიიღოს დასავლური ფასეულობები - ეს არის აღმაშფოთებული ისლამური ფუნდამენტალისტებისთვის. ყველა ეს ისტორიული და თანამედროვე ფაქტორი გაერთიანდა, ჰანტინგტონმა მოკლედ დაწერა თავის საგარეო საქმეთა სტატიაში და წიგნში.

რატომ მოხდება ცივილიზაციების შეჯახება

რედაქტირება

ჰანტინგტონი გთავაზობთ ექვს განმარტებას, თუ რატომ მოხდება ცივილიზაციების შეჯახება:

  1. ცივილიზაციებს შორის განსხვავებები ძალზე მნიშვნელოვანია იმით, რომ ცივილიზაციები ერთმანეთისაგან განასხვავებენ ისტორიას, ენას, კულტურას, ტრადიციას და, რაც მთავარია, რელიგიას. ეს ფუნდამენტური განსხვავებები საუკუნეების პროდუქტია და სხვადასხვა ცივილიზაციების საფუძვლებია, რაც ნიშნავს, რომ ისინი მალე არ გაქრება.
  2. სამყარო ხდება უფრო პატარა ადგილი. შედეგად, იზრდება ურთიერთქმედება მთელს მსოფლიოში, რაც აძლიერებს „ცივილიზებულ ცნობიერებას“.
  3. ეკონომიკური მოდერნიზაციისა და სოციალური ცვლილების გამო, ადამიანი დიდი ხნის დაშორებულია ადგილობრივი იდენტურობისგან. ამის ნაცვლად, რელიგიამ შეცვალა ეს უფსკრული, რაც საფუძველს უქმნის თვითმყოფადობას და ვალდებულებას, რომელიც გადალახავს ეროვნულ საზღვრებს და აერთიანებს ცივილიზაციებს.
  4. ცივილიზაციური ცნობიერების ზრდა დასავლეთს ორმაგ როლს მატებს. ერთი მხრივ, დასავლეთი ძალაუფლების მწვერვალზეა. ამავდროულად, დასავლური ფენომენის დაბრუნება ხდება არადასავლურ ცივილიზაციებს შორის. დასავლეთი ძალაუფლების პიკში უპირისპირდება არადასავლურ ქვეყნებს, რომლებსაც სულ უფრო მეტი სურვილი აქვთ, ნება და რესურსი შექმნან სამყარო არადასავლური გზით.
  5. კულტურული მახასიათებლები და განსხვავებები ნაკლებად ცვალებადია და, შესაბამისად, უფრო ადვილია კომპრომისის მიღწევა და უფრო მოგვარებადია, ვიდრე პოლიტიკური და ეკონომიკური საკითხები.
  6. იზრდება ეკონომიკური რეგიონალიზმი. წარმატებული ეკონომიკური რეგიონალიზმი გააძლიერებს ცივილიზაციის ცნობიერებას. ეკონომიკური რეგიონალიზმი წარმატებას მიაღწევს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის ფესვს იღებს საერთო ცივილიზაციაში.

დასავლეთი დანარჩენის წინააღმდეგ

რედაქტირება

ჰანტინგტონი ვარაუდობს, რომ მომავალში მსოფლიო პოლიტიკის ცენტრალურ ღერძს წარმოადგენს კონფლიქტი დასავლურ და არადასავლურ ცივილიზაციებს შორის, [სტიუარტ ჰოლის] ფრაზით, „დასავლეთი და დანარჩენი“. ის გვთავაზობს ზოგადი მოქმედებების სამ ფორმას, რომელთა განხორციელება შეუძლია არადასავლურ ცივილიზაციას დასავლეთის ქვეყნების საპასუხოდ. [12]

  1. არადასავლურ ქვეყნებს შეუძლიათ შეეცადონ იზოლირების მიღწევა, რათა შეინარჩუნონ საკუთარი ფასეულობები და დაიცვან თავი დასავლეთის შემოჭრისგან. ამასთან, ჰანტინგტონი ამტკიცებს, რომ ამ ქმედების ხარჯები მაღალია და მხოლოდ რამდენიმე სახელმწიფოს შეუძლია მისი გატარება.
  2. „ბენდვაგონის“ თეორიის თანახმად, არდასავლურ ქვეყნებს შეუძლიათ შეუერთდნენ და მიიღონ დასავლური ფასეულობები.
  3. არდასავლურ ქვეყნებს შეუძლიათ შეეცადონ დაააბალანსონ დასავლეთის ძალაუფლება მოდერნიზაციის გზით. მათ შეუძლიათ შეიმუშაონ ეკონომიკური, სამხედრო ძალა და ითანამშრომლონ სხვა არადასავლურ ქვეყნებთან დასავლეთის წინააღმდეგ, ხოლო მათ ჯერ კიდევ შეინარჩუნონ საკუთარი ფასეულობები და ინსტიტუტები. ჰანტინგტონი თვლის, რომ არადასავლური ცივილიზაციების მზარდი ძალა საერთაშორისო საზოგადოებაში, დასავლეთს აიძულებს, რომ სხვა ცივილიზაციათა ფუძემდებლურ კულტურულ საფუძვლების უკეთესად გაეცნონ. ამრიგად, დასავლური ცივილიზაცია შეწყვეტს განიხილოს საკუთარი თავი როგორც „უნივერსალური“, იგი ისწავლის სხვადასხვა ცივილიზაციებთან თანაარსებობას და შეუერთდება მომავალი სამყაროს ფორმირებას.

წინააღმდეგობრივი ცნებები

რედაქტირება

ბოლო წლების განმავლობაში, ცივილიზაციათა შორის დიალოგის თეორია, პასუხი ჰანტინგტონის ცივილიზაციის შეჯახებაზე, მოექცა საერთაშორისო ურთიერთობის ყურადღების ცენტრში. კონცეფცია თავდაპირველად ავსტრიელმა ფილოსოფოსმა ჰანს კუშლერმა დაწერა ნაშრომში კულტურული იდენტურობის შესახებ (1972). [13] იუნესკოსადმი გაგზავნილ წერილში კუშლერმა განაცხადა, რომ გაეროს კულტურულმა ორგანიზაციამ უნდა მიიღოს საკითხი „ცივილიზაციათა შორის სხვადასხვა დიალოგის“ დაწყების თაობაზე. [14] 2001 წელს ირანის პრეზიდენტმა მოჰამედ ხათამმა წარმოადგინა კონცეფცია გლობალურ დონეზე. მისი ინიციატივით, გაერომ 2001 წელი გამოაცხადა „გაეროს ცივილიზაციათა შორის დიალოგის წლად“. [15] [16]

ცივილიზაციათა ალიანსის (AOC) ინიციატივას წარდგენილ იქნა 2005 წელს გაეროს 59-ე გენერალურ ასამბლეაზე ესპანეთის პრემიერ-მინისტრ ხოსე ლუის როდრიგესი ზაპატეროს და თურქეთის პრემიერ-მინისტრის რეჯეპ თაიფ ერდოღანის თანადაფინანსებით. ინიციატივა მიზნად ისახავს კოლექტიურ მოქმედებების მრავალფეროვან საზოგადოებებში, ექსტრემიზმის წინააღმდეგ საბრძოლველად, კულტურული და სოციალური ბარიერების გადალახვას, ძირითადად დასავლეთ და მუსლიმურ სამყაროებს შორის, და სურს, შეამციროს დაძაბულობა და პოლარიზაცია საზოგადოებებს შორის, რომლებიც განსხვავდებიან რელიგიური და კულტურული ფასეულობებით.

ლიტერატურა

რედაქტირება
  • Barbé, Philippe, „L'Anti-Choc des Civilisations: Méditations Méditerranéennes“, Editions de l'Aube, 2006, ISBN 978-2-7526-0208-4
  • Barber, Benjamin R., Jihad vs. McWorld, Hardcover: Crown, 1995, ISBN 0-8129-2350-2; Paperback: Ballantine Books, 1996, ISBN 0-345-38304-4
  • Blankley, Tony, The West's Last Chance: Will We Win the Clash of Civilizations?, Washington, D.C., Regnery Publishing, Inc., 2005 ISBN 0-89526-015-8
  • Harris, Lee, Civilization and Its Enemies: The Next Stage of History, New York, The Free Press, 2004 ISBN 0-7432-5749-9

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ U.S. Trade Policy – Economics. AEI (2007-02-15). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-06-29.
  2. ↑ 2.0 2.1 Official copy (free preview): The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs, Summer 1993
  3. ↑  
  4. ↑ Elst K., Some recollections from my acquaintance with Sita Ram Goel in Elst, K. (2005). India's only communalist: In commemoration of Sita Ram Goel. Also: Elst, K. India's Only Communalist: an Introduction to the Work of Sita Ram Goel, in Sharma, A. (2001). Hinduism and secularism: After Ayodhya. Basingstoke: Palgrave.
  5. ↑ Bernard Lewis: The Roots of Muslim Rage The Atlantic Monthly, September 1990
  6. ↑ Elmandjra, Mahdi (1992). Première guerre civilisationnelle (fr). Toubkal. 
  7. ↑ Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations (1996), p. 246: " 'La premiere guerre civilisationnelle' the distinguished Moroccan scholar Mahdi Elmandjra called the Gulf War as it was being fought."
  8. ↑ Louis Massignon, La psychologie musulmane (1931), in Idem, Ecrits mémorables, t. I, Paris, Robert Laffont, 2009, p. 629: "Après la venue de Bonaparte au Caire, le clash of cultures entre l'ancienne Chrétienté et l'Islam prit un nouvel aspect, par invasion (sans échange) de l'échelle de valeurs occidentales dans la mentalité collective musulmane."
  9. ↑ mehbaliyev. (30 October 2010) Civilizations, their nature and clash possibilities (c) Rashad Mehbal….
  10. ↑ Murden S. Cultures in world affairs. In: Baylis J, Smith S, Owens P, editors. The Globalization of World Politics. 5th ed. New York: Oxford University Press; 2011. p. 416-426.
  11. ↑ "western christianity" "western world" - Google Search. ციტირების თარიღი: 2017-09-09.
  12. ↑ Hungtington SP, The Clash of Civilizations? In: Lechner FJ, Boli J, editors. The globalization reader. 4th ed. West Sussex: Wiley-Blackwell; 2012. 37–44
  13. ↑ "Kulturelles Selbstverständnis und Koexistenz: Voraussetzungen für einen fundamentalen Dialog" (Cultural Identity and Co-existence: Preconditions for a Fundamental Dialogue). Public lecture delivered at the University of Innsbruck, Austria, 19 October 1972, published in: Philosophie und Politik. Dokumentation eines interdisziplinären Seminars. (Publications of the Working Group for Science and Politics at the University of Innsbruck, Vol. IV.) Innsbruck: Arbeitsgemeinschaft für Wissenschaft und Politik, 1973, pp. 75-78.
  14. ↑ Letter dated 26 September 1972, addressed to the Division of Philosophy of UNESCO.
  15. ↑ http://www.dialoguecentre.org/about.html დაარქივებული 2021-01-26 საიტზე Wayback Machine. Dialoguecentre.org Retrieved on 05-24-07
  16. ↑ Dialogue Among Civilizations United Nations University Centre
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ცივილიზაციათა_შეჯახება&oldid=4439913“-დან