ყირიმული თათრული მუსიკა
ყირიმული თათრული მუსიკა — ყირიმელი თათრების მუსიკალური ფოლკლორი, რომელმაც 990 წელს წარმოშვა ეროვნული პროფესიული მუსიკალური კულტურა. ყირიმულ თათრულ მუსიკას განვითარების დიდი ისტორია აქვს და სათავეს ყირიმის სახანოს დროიდან იღებს[1].
ფოლკლორი
რედაქტირებაყირიმელი თათრების სიმღერები წარმოდგენილია მრავალი ჟანრით, რომელთაგან ზოგიერთი უფრო დამახასიათებელია სტეპური რეგიონებისთვის (სტეპური დიალექტი), სხვები უფრო დამახასიათებელია მთებისთვის (შუა დიალექტი) და სამხრეთ სანაპიროსთვის (ყირიმელი თათრული ენის სამხრეთ სანაპირო დიალექტი). სრულდება ერთ ხმად - დიდი ჯგუფის მიერ უნისონში. ინსტრუმენტული თანხლებით შესრულებისას ჰეტეროფონიის ნიშნები იკვეთება. აღწევს 2 ოქტავას, არის ინსტრუმენტული შესავალი, რომელიც შენარჩუნებულია სიმღერის ბუნებაში. სიმღერების მოდალური საფუძველი დიატონურია. სტეპების რეგიონის სიმღერები უფრო ასკეტური ხასიათისაა, ხოლო მთიანი და სამხრეთ სანაპიროსი - უფრო ემოციური.
ყირიმულ-თათრული მუსიკის ჟანრებია: ირი - ასკეტური ბუნების სტეპური რეგიონის სიმღერები; თურქუ - მთიანი და სამხრეთ სანაპირო რაიონების სიმღერები, გამოირჩევა ტექსტურის მრავალფეროვნებითა და სირთულით, ხშირად ასევე რთული ორნამენტითა და რიტმით; დესტანი - ეპიკური ისტორია, რომელიც აგებულია სალაპარაკო ტექსტისა და მუსიკალური ფრაგმენტების მონაცვლეობაზე. მას ძირითადად აშუღები ასრულებენ; თაქმაკი - მოკლე, სწრაფი სიმღერა; ბეითი არის ერთგვარი რეჩიტატივი. დამახასიათებელია ყირიმის სტეპური რეგიონებისთვის, სატირული ან იუმორისტული ხასიათისაა; ჩინი - იმპროვიზაციული ხასიათის სიმღერა. აქვს მოკლე მელოდია, მცირე დიაპაზონი, ზომიერი ან ნელი ტემპი. სრულდება ინდივიდუალური ან ჯგუფური სიმღერების შეჯიბრების დროს ბიჭებსა და გოგოებს შორის; მანე არის განვითარებული ლირიკული სიმღერა, რომელიც გავრცელებულია ყირიმის სანაპირო და მთიან რეგიონებში; მაქამი - იმპროვიზაციული ხასიათის ვოკალურ-ინსტრუმენტული ნაწარმოები. გავრცელებულია ყირიმის სანაპირო და მთიან რეგიონებში[2].
ყირიმელი თათრების ხალხური ინსტრუმენტული მუსიკა გამოირჩევა საქორწილო მელოდიებით (თოი ჰავალარი), ქორწილში მთელი ანსამბლის მიერ შესრულებული მაგიდის ინსტრუმენტული მელოდიებით(დოლულარ); ნელი და სწრაფი ცეკვებით (აღირ ავალარ; ყაითარმალარ); სხვადასხვა საცეკვაო მელოდიები (ჩეშით ოიუნ ჰავალრი); გასართობი მელოდიები (კონუშმა ვე ეგლენჯე ავალარი).
ყირიმელი თათრების რელიგიური მუსიკა წარმოდგენილია სიმღერების ჟანრებით, რომლებსაც ილაჰი ეწოდება. ილაჰები იყოფა 2 ტიპად: საგუნდო - ილაჰი ტევჰიდები (არაბულიდან - ღვთაებრივი ერთობა ან ღმერთთან შერწყმა) და სოლო - ილაჰი ვაყფი (არაბულიდან - ღვთაებრივი გზა ღმერთამდე).
არსებობს ყირიმულ-თათრული მუსიკის მთის და სტეპური სტილები. მთის თათრებში ხალხური სიმღერების მწერლებსა და შემსრულებლებს ეძახდნენ აშუღებს, სტეპებში შემსრულებლეს კი - კედაი[1].
ყირიმულ თათრულ ხალხურ მუსიკაში ეპიკური სიმღერები წარმოდგენილია ბაიტებითა და დესტანური ლექსებით.
ყირიმელი თათრების ტრადიციულ ხალხურ მუსიკალურ ინსტრუმენტებს შორის წარმოდგენილი დავული, დაირა, დუმბელეკი, ზურნა, კამანჩა, საზი და სანტირი. მე-19 საუკუნის ბოლოს მუსიკალურ გამოყენებაში შევიდა კლარნეტი, საყვირი და ვიოლინო, მოგვიანებით კი - ელექტრო გიტარა აკორდეონთან ერთად.