ვიკიპედია

ფუზული (ქალაქი)

ქალაქი აზერბაიჯანში
ამ გვერდს არა აქვს შემოწმებული ვერსია, სავარაუდოდ მისი ხარისხი არ შეესაბამებოდა პროექტის სტანდარტებს.

ფუზული (აზერ. Füzuli) — ქალაქი და აზერბაიჯანის ფუზულის რაიონის დედაქალაქი.

ქალაქი
ფუზული
Füzuli
ქვეყანა აზერბაიჯანის დროშა აზერბაიჯანი
მუნიციპალიტეტი ფუზულის რაიონი
კოორდინატები 39°36′01″ ჩ. გ. 47°08′35″ ა. გ. / 39.60028° ჩ. გ. 47.14306° ა. გ. / 39.60028; 47.14306
დაარსდა 1827 წ.
ცენტრის სიმაღლე 416 (1365 ფუტი) მ
მოსახლეობა

2023 წ.

  • ჯამში: 928 კაცი
სასაათო სარტყელი UTC+4
სატელეფონო კოდი +994 141
Azerbaijan adm location map.svg
Azerbaijan adm location map.svg

ქალაქის მოსახლეობა შედგებოდა 17 090 ადამიანისგან, 1993 წლის 23 აგვისტომდე სომხური ძალების მიერ ყარაბაღის პირველი ომის დროს ფუზულის ოკუპაციამდე, რაც ადგილობრივი აზერბაიჯანული მოსახლეობის გაძევებით დასრულდა და ქალაქი გახდა უკაცრიელი. თუმცა, ხალხმა ნელ-ნელა დაიწყო დაბრუნება.[1]

2020 წლის 17 ოქტომბერს, აზერბაიჯანულმა ძალებმა დაიკავეს ქალაქი მთიანი ყარაბაღის ომის (2020) დროს.[2]

ისტორია

რედაქტირება
 
დიზაკის კავაკავანის მონასტერი ფუზულის მიდამოებში.[3]

ქალაქის ჩრდილოეთ საზღვართან მდებარე გორაკზე, სახელწოდებით, ყარაქეფექთეფეზე ჩატარებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა გამოავლინა არტეფაქტები ძვ. წ. 4-3 საუკუნეებიდან, რომელიც სომხეთის მთიანეთში აღმოჩენილი არტეფაქტებთან მსგავსებას ამჟღავნებდა. შუა საუკუნეებში, ქალაქის ტერიტორია ეკუთვნოდა სომხეთის სამეფოს არცახის ისტორიულ პროვინციას. გვიანდელ შუა საუკუნეებში, ქალაქის ტერიტორია დიზაკის სომხური სამთავროს ნაწილს წარმოადგენდა.[4] 1724 წელს, დიზაკელი მელიქ იგანის ბრძანებით, ახლომდებარე კავაკავანის მონასტერი აღადგინეს.[5]

რუსული მმართველობა

რედაქტირება

ფუზული, ცნობილი იყო, როგორც Qarabulaq (აზერ. قره بلاغ, ლიტ. 'შავი გაზაფხული') 1827 წლამდე, როდესაც ეწოდა Karyagino (რუს. Карягино), პაველ კნის საპატივსაცემოდ. თავდაპირველად, მისი ერთადერთი მაცხოვრებლები იყვნენ რუსები მალაკნების რელიგიური სექტიდან. 1896 წელს, სოფლის მოსახლეობა იყო მონოეთნიკური და უმეტესად შედგებოდა რუსებისგან. წლების განმავლობაში, მოსახლეობა გაიზარდა თურქების, ქურთების და მცირე რაოდენობით სომხური მოსახლეობისგან. თავდაპირველად, ფუზულის თურქული და სომხური მოსახლეობა შუშადან, რეგიონული სავაჭრო შესაძლებლობების ასათვისებლად იყო წამოსული. სოფლის პირველი საქმიანობა იყო სოფლის მეურნეობა, მცირე სომხური უმცირესობისგან განსხვავებით, რომლებიც თავიდან მაღაზიის მფლობელები და ფეხსაცმლის მკერავები იყვნენ. რუსეთის იმპერიის დროს, სოფელი იმართებოდა, როგორც ჯებრაილის მაზრა.[4] მოგვიანებით, ქალაქი გახდა უეზდის („მაზრა“) ადმინისტრაციული ცენტრი, რომელსაც კარიაგინსკის უეზდი ეწოდა (რეფორმამდელ რუსულ ენაზე: Карягинскій уѣздъ).[6][7] 1915 წლის კავკასიური კალენდრის პუბლიკაციის თანახმად, 1914 წელს კარიაგინსკის მოსახლეობა შეადგენდა 400 ადამიანს, უმეტესწილად რუსებს.[8]

 
ფუზულის ჰაჯი ალაკბარის მეჩეთი, აშენებული 1889-90 წლებში.[3]

1959 წელს ქალაქს დაარქვეს ფუზული. საბჭოთა პერიოდის დროს, ქალაქის იყო აზერბაიჯანის სსრ-ის ფუზულის რაიონის ადმინისტრაციული ცენტრი. 1979 წლის აღწერის თანახმად, ქალაქში ცხოვრობდა 13 091 ადამიანი, რომელთაგან 87% იყო აზერბაიჯანელი, ხოლო 7.4% – რუსი და უკრაინელი. მოსახლეობა გაიზარდა 17 090 ადამიანამდე 1989 წელს.[9]

სომხური ოკუპაცია

რედაქტირება

პირველი ნაგორნო-ყარაბაღის ომის დროს, 1993 წლის 23 აგვისტოს სომხურმა ძალებმა დაიკავეს ყარაბაღი. შედეგად, ქალაქი გაუკაცრიელდა, რადგან სომხურმა ძალებმა გააძევეს აზერბაიჯანული მოსახლეობა.[2] მოგვიანებით, ქალაქი შევიდა მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის (არცახის) ჰადრუტის პროვინციის შემადგენლობაში და ეწოდა ვარანდა (სომხ. Վարանդա). 2010 წელს, ქალაქის მოსახლეობა შეადგენდა 99 ადამიანს.[10] ქალაქს სახელი ეწოდა შუა საუკუნეების სომხური მელიქდომის ვარანდას საპატივცემულოდ, რომელიც მართავდა იმ ტერიტორიას, რომელიც მოგვიანებით გახდა ფუზული.[3]

აზერბაიჯანის დაბრუნება

რედაქტირება

2020 წლის 17 აგვისტოს, მთიანი ყარაბაღის ომის (2020) კონტექსტში, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა განაცხადა, რომ აზერბაიჯანულმა არმიამ ქალაქზე კონტროლი აღადგინა.[11] მომდევნო დღეს, აზერბაიჯანის თავდაცვის მინისტრამ ფუზულიდან გამოქვეყნა ვიდეო, რომელშიც ნაჩვენები იყო ქალაქის ცენტრში აზერბაიჯანელი ჯარისკაცების მიერ დროშის აღმართვა.[11] 16 ნოემბერს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტი ილჰამ ალიევი ქალაქს ეწვია და ფუზულში სომხური ძალების ყოფილი სამხედრო ბაზის ტერიტორიაზე აზერბაიჯანული დროშა აღმართა.

რეკონსტრუქცია

რედაქტირება

მასიური რეკონსტრუქციის პროექტის ფარგლებში, ახალი მაგისტრალი უნდა აშენდეს ფუზულის გავლით შუშასკენ მიმავალ გზაზე, განაცხადა პრეზიდენტმა ალიევმა, რომელმაც 2020 წლის 16 ნოემბერს ამ ქალაქის ნანგრევებში ვიზიტის დროს მშენებლობის გეგმა გამოაცხადა.[12] პროცესი მყისიერად დაიწყო, ხოლო პრესის ინფორმაციით, ახალი შემოთავაზებული 101 კილომეტრიანი მრავალზოლიანი მაგისტრალი 2022 წლის შუა რიცხვებისთვის უნდა დასრულებულიყო.[13][14]

2021 წლის 5 იანვარს აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა განაცხადა, რომ ფუზულის მახლობლად საერთაშორისო აეროპორტის აშენება იგეგმებოდა.[15] ოთხი დღის შემდეგ, ფუზული-შუშას რკინიგზის გეგმაც გახდა ცნობილი.[16] ფუზულის საერთაშორისო აეროპორტი 2021 წლის 26 ოქტომბერს აზერბაიჯანისა და თურქეთის პრეზიდენტებმა გახსნეს.

გამორჩეული პიროვნებები

რედაქტირება
  • ილიას აფანდიევი — მწერალი, აზერბაიჯანის სსრ დამსახურებული არტისტი (1960), აზერბაიჯანის სსრ სახალხო მწერალი (1979).[17]
  • გარა გარაევი — ეროვნული ფეხბურთელი, აზერბაიჯანის წლის საუკეთესო ფეხბურთელი (2014), ამჟამად თამაშობს პრემიერ ლიგის შიდა გუნდში ყარაბაღი (საფეხბურთო კლუბი).

გალერეა

რედაქტირება
  •  
    ძველი ავტობუსის გაჩერება ფუზულში
  •  
    ძველი ტრანსპორტის ინდექსი ფუზულში
  •  
    ილჰამ ალიევი ამაღლებს აზერბაიჯანის დროშას ფუზულში, 2020 წლის 16 ნოემბერი

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ „More natives returning to Azerbaijan's Fuzuli granted with new apartments“. Trend.Az. 14 October 2023. ციტირების თარიღი: 15 February 2024.
  2. ↑ 2.0 2.1 „Azerbaijan's Fuzuli a ghost town after Karabakh battles“. france24.com. ციტირების თარიღი: 19 November 2020.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 Kiesling, Brady; Kojian, Raffi (2005) „Hadrut Region“, Rediscovering Armenia : an archaeological/touristic gazetteer and map set for the historical monuments of Armenia, 2, Yerevan: Matit. ISBN 9994101218. 
  4. ↑ 4.0 4.1 Karapetyan, Samvel (2001). "Fizuli District". Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabakh (PDF). RAA Scientific Researches. Vol. 3. "Gitutiun" Publishing House of NAS RA. pp. 221–224. ISBN 9785808004689. Archived from the original (PDF) on 2021-10-19. Retrieved 2023-10-13.
  5. ↑ Mkrtchyan, Shahen (1985). Historical and Architectural Monuments of Nagorno-Karabakh (PDF) (in Armenian), Yerevan: Parberakan, გვ. 112. ISBN 5-540-00402-7. 
  6. ↑ Tsutsiev, Arthur (2014). Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus, New Haven and London. ISBN 978-0-300-15308-8. OCLC 884858065. ციტირების თარიღი: 2021-12-25. 
  7. ↑ (1913) Кавказский календарь на 1913 год [Caucasian calendar for 1913], 68th ed. (in Russian), Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom, გვ. 152–159. 
  8. ↑ (1915) Кавказский календарь на 1915 год [Caucasian calendar for 1915], 70th ed. (in Russian), Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. ციტირების თარიღი: 4 November 2021. 
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу in Russian (1989). ციტირების თარიღი: 6 October 2020.
  10. ↑ Population statistics by town - Varanda listed in three years.
  11. ↑ 11.0 11.1 The Azerbaijani flag was raised up in the center of liberated from the occupation Fuzuli city. mod.gov.az..
  12. ↑ Azerbaijani President Visits Liberated Districts, Vows to Rebuild Damaged Villages and Cities.
  13. ↑ Azerbaijan starts construction of road to Shusha.
  14. ↑ Füzuli-Şuşa yeni avtomobil yolu ilə qısa müddətdə hərəkət təmin olunacaq.
  15. ↑ Haber, Live Haber-Tarafsız İlkeli. Aliyev: Dağlık Karabağ'ın Fuzuli kentine havaalanı inşa edilmesi için talimat verdim - Live Haber tr. ციტირების თარიღი: 2021-01-05
  16. ↑ Узел, Кавказский. Aliev announces construction of railway to Shusha.
  17. ↑ ЭФЕНДИ́ЕВ, Ильяс Магомед оглы.

ინტერნეტ-რესურსები

რედაქტირება
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/ფუზული_(ქალაქი)“-დან