ქემალიზმი (თურქ. Kemalizm), აგრეთვე ცნობილი როგორც ათათურქიზმი (თურქ. Atatürkçülük, Atatürkçü düşünce), ან ექვსი ისარი (თურქ. Altı Ok) — თურქეთის რესპუბლიკის იდეალოგიის უმთავრესი ნაწილი.

ექვსი ისარი

ქემალიზმის რეფორმა განახორციელა მუსტაფა ქემალ ათათურქმა. იგი გულისხმობდა პოლიტიკური, კულტურული, სოციალური და რელიგიური რეფორმების ვესტერნიზაციას, მათ შორის, დემოკრატიის ჩამოყალიბებას, ქალთა სამოქალაქო და პოლიტიკურ თანასწორობას (აღსანიშნავია, რომ რეფორმის გათვალისწინებით ქალებმა არჩევნებში მონაწილეობის უფლება მიიღეს), სკოლის ეკლესიისგან გამოყოფისთვის შედეგიანად ბრძოლას, მეცნიერების განვითარებას, უფასო განათლების მხარდაჭერას და ა.შ.

ქემალიზმის ჩამოყალიბების იდეას, ჯერ კიდევ ოსმალეთის იმპერიის არსებობის დროს ჩაეყარა საფუძველი, იმ მიზნით, რომ თავიდან აეცილებინათ გარდაუვალი დამხობა. მეოცე საუკუნის დასაწყისში, ახალგაზრდა ოსმალებმა სცადეს, რომ ჩამოეყალიბებინათ ოსმალეთის ნაციონალიზმის იდეოლოგია ან ოტომანიზმი, რათა ჩაეხშოთ ეთნიკური ნაციონალიზმის განვითარება და შეეზღუდათ ისლამის გავლენა დემოკრატიაზე. ქემალიზმი თანამედროვე, მოდერნიზებული ფილოსოფიაა, რომელმაც ყველაზე მეტად შეუწყო ხელი თურქეთის რესპუბლიკის დაარსებას და შემდგომში მის განვითარებას.

იდეოლოგიას აქვს 6 უმთავრესი პრინციპი:

  1. რესპუბლიკანიზმი[⇨]
  2. ნაციონალიზმი[⇨]
  3. სახალხოობა[⇨]
  4. სეკულარიზმი[⇨]
  5. ეტატიზმი[⇨]
  6. რეფორმიზმი[⇨]

ქემალიზმი, თავისი არსით, წარმოადგენდა XIX საუკუნის პირველ ნახევარში დაწყებული ოსმალური რეფორმიზმის — თანზიმათის პროცესის გაგრძელებას და მის კულმინაციას, რომელიც, გარდა თანზიმათისა, შთაგონებული იყო ოსმალეთის იმპერიაში მოღვაწე ისეთი რეფორმისტული მოძრაობებით, როგორებიც იყო ახალგაზრდა თურქების და ახალგაზრდა ოსმალების მოძრაობები.[1]

ქემალიზმი ამავე დროს, წინამორბედ რეფორმისტულ მოძრაობებზე ბევრად რადიკალური გახლდათ დამკვეთრად კორპორატისტულ ხასიათს ატარებდა.[2] დროთა განმავლობაში, ქემალიზმი ჩამოყალიბდა იდეოლოგიურ მიმდინარეობად, რომელიც თურქული პოლიტიკის ოფიციალურ განმსაზღვრელ ფაქტორად იქცა, თუმცა მრავალი სახით და არაერთი ინტერპრეტაციით, რამაც შესაძლებელი გახადა როგორც „მემარცხენე“, ისე „მემარჯვენე“ ქემალიზმის არსებობა.[3] დღეს, ქემალიზმი მეტწილად ასოცირებულია სახალხო რესპუბლიკურ პარტიასთან, რომელიც 1923 წელს დააარსა მუსტაფა ქემალ ათათურქმა და რომელიც, 1923-1950 წლებში თურქეთს ერთპიროვნულად მართავდა.

ფილოსოფია რედაქტირება

ქემალიზმი, ეწოდება იდეოლოგიურ და ფილოსოფიურ მიმდინარეობას, რომლის საფუძველზეც, მრავალეროვნული ოსმალეთის იმპერიის ადგილას შეიქმნა თურქული ეროვნული სახელმწიფო და რომელიც, მოგვიანებით, მის დამაარსებლად აღიარებული მუსტაფა ქემალ ათათურქის სიკვდილის შემდეგ, ოფიციალურ სახელმწიფო იდეოლოგიად გამოცხადდა, ხოლო ათათურქის პიროვნების გარშემო, მისივე სიცოცხლეში დაწყებული პიროვნების კულტის შექმნა დასრულდა და 1951 წელს, დემოკრატიული პარტიის მიერ მიღებული კანონით „ათათურქის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულებების შესახებ“, ათათურქის ფიგურის საკრალიზაცია საკანონმდებლო დონეზეც განხორციელდა.[4] ამავე დროს, ქემალიზმთან მიმართებაში, ხშირად ვხვდებით ურთიერთსაპირისპირო მოსაზრებებს, რომ იგი „თურქული ტიპის ფაშიზმი“[5] ან „თურქული ტიპის სოციალიზმია“.[6]

ექვსი ისარი - ქემალიზმის ძირითადი პრინციპები რედაქტირება

ქემალიზმს გააჩნია ექვსი მთავარი პრინციპი, რომლებიც ექვსი ისრის სახელით არიან ცნობილი და რომლებიც, ექვსი ისრის სიმბოლოს სახით, დღევანდელ თურქულ პარტიულ სპექტრში, ქემალისტური ტრადიციის გამგრძელებლად მიჩნეული სახალხო რესპუბლიკური პარტიის ლოგოზეც არის გამოსახული. ეს პრინციპები შემდეგია: რესპუბლიკანიზმი, სახალხოობა, ნაციონალიზმი, სეკულარიზმი, ეტატიზმი და რეფორმიზმი. მოგვიანებით, ეს პრინციპები, კონსტიტუციურად იქცა, 1937 წლის საკონსტიტუციო შესწორებამ ისინი პირველადი სახით აქცია კონსტიტუციის ნაწილად, ხოლო 1982 წლის კონსტიტუციამ, ეს პრინციპები შეიტანა კონსტიტუციაში, როგორც მუხლები, რომელთა შეცვლაც კონსტიტუციურად აკრძალულია.[7]

რესპუბლიკანიზმი რედაქტირება

რესპუბლიკანიზმი ქემალიზმის მთავარი პრინციპია. ქემალიზმის მიხედვით, რესპუბლიკური წყობილება, ეროვნული სახელმწიფოს მოწყობისათვის ყველაზე შესაფერისი სახელმწიფო მოწყობის ფორმაა, რომელიც უზრუნველყოფს ხალხის წარმომადგენლობას ქვეყნის მართვაში და ამავე დროს, განსხვავებით მონარქიისაგან, რომელსაც, სახალიფოს სახით, რელიგიური ელემენტებიც ჰქონდა, სრულ შესაბამისობაშია ევროპის ქვეყნებში მიღებულ, სეკულარული სახელმწიფოს მართვის მოდელებთან. რესპუბლიკა, ქემალიზმის მიხედვით, ამავე დროს, ეროვნული სუვერენობის გარანტიად უშუალოდ ხალხის ნება გვევლინება. ამასთანავე, კიდევ ერთ მიზეზად იმისა, რომ რესპუბლიკურ წყობას, განსხვავებით მონარქიულისაგან, სახალხო ლეგიტიმაცია გააჩნდა, ათათურქი მიიჩნევდა იმას, რომ საბერძნეთის წინააღმდეგ ომში, ჯარი, რომელმაც გაიმარჯვა და რომელსაც მუსტაფა ქემალ ათათურქი სარდლობდა, თურქეთის დიდ ეროვნულ მეჯლისს ექვემდებარებოდა, რომელიც წარმოადგენდა არა სულთან ან მონარქიას, არამედ ხალხს.[8]

ამგვარად, ქემალისტურ რესპუბლიკანიზმში, ცენტრალურ როლს ასრულებს მეჯლისი, როგორც ხალხის წარმომადგენელი, რომელიც ამავე დროს ირჩევს პრეზიდენტს და პასუხისმგებელია დაამტკიცოს და აკონტროლოს მინისტრთა კაბინეტი, პრემიერ-მინისტრის ხელმძღვანელობით, რომელიც უშუალოდ მეჯლისის წინაშეა პასუხისმგებელი. თუმცა პრაქტიკაში, ეს პირდაპირი არჩევნების გზით მეჯლისის და ხელისუფლების არჩევას ყოველთვის არ გულისხმობდა. მაგალითად, სახალხო რესპუბლიკური პარტიის ერთპარტიული მმართველობის პერიოდში, 1923-1946 წლებში, საპარლამენტო არჩევნები ორ ეტაპიანი იყო. ამომრჩევლები ირჩევდნენ დელეგატებს, რომლებიც, თავის მხრივ, წარმოდგენილი სიიდან ირჩევდნენ დეპუტატებს. არჩევნების ასეთი სისტემის გამო, ერთპარტიული პერიოდის ხელისუფლებას ხშირად აკრიტიკებდნენ და აკრიტიკებენ, ხალხის რეალური მოსაზრებების იგნორირების და მათი პოლიტიკურ სისტემაში მონაწილეობის შეზღუდვის გამო.[9]

სახალხოობა რედაქტირება

სახალხოობა (თურქ. Halkçılık), ქემალიზმის მეორე ფუნდამენტურ პრინციპს შეადგენს და მიუხედავად თარგმანის თავისებურებებისაგან, პოპულიზმის დასავლეთ ევროპული გაგებისაგან განსხვავებულია. ქემალიზმის მიხედვით, სახალხოობა, პირველ რიგში პოპულარული ლეგიტიმაციის მქონე სახელმწიფოს შექმნაა, სადაც ხელისუფლების ლეგიტიმაციის წყარო ხალხი იქნება, ხოლო სახელმწიფოს ფუნქცია, საზოგადოების თანამედროვე, პროგრესულ ნიადაგზე გარდაქმნა იყო. ქემალისტური სახალხოობის პრინციპისავე მიხედვით, თურქი ერი, მონოლითურ და უკლასო ეროვნულ ფორმაციას შეადგენდა და ამგვარად, ქემალიზმის მთავარი მახასიათებლები, განსაკუთრებით სახალხო რესპუბლიკური პარტიის ერთპარტიული მმართველობის პერიოდში, კორპორატიზმი და სოლიდარიზმი იყო.

ქემალისტური კორპორატიზმი, მეტწილად ზია გოქალფისეულ ფორმულირებას ეყრდნობოდა, რომელიც საზოგადოებას, სხვადასხვა პროფესიული და ეკონომიკური გაერთიანებების რთულ სინთეზად მოიაზრებდა, რომლებიც ერთმანეთზე საერთო საჭიროებებით და სოციალური ფაქტორებით იყვნენ გადაბმულნი. გოქალფისეული კორპორატიზმი სახალხო რესპუბლიკური პარტიის 1935 წლის პროგრამაში მოცემულ სახალხოობის განმარტებაში შემდეგნაირად აისახა:

 
„ჩვენი მთავარი პრინციპია, თურქეთის რესპუბლიკის ხალხი მივიჩნიოთ, არა როგორც სხვადასხვა კლასების ნარევი, არამედ საზოგადოებად, რომელიც პირადი და საზოგადოებრივი ცხოვრების მხრივ, პროფესიის და შესრულებული სამუშაოს მიხედვით, შესრულებული ფუნქციების მიხედვითაა დაყოფილი; მეურნეები, ხელოსნები, წვრილი მოვაჭრეები და მუშები, თავისუფალი პროფესიის მქონენი,მეწარმეები, ვაჭრები და მოხელეები თურქული ეროვნული ფორმაციის მთავარი მამოძრავებელნი არიან. თითოეული მათგანის შრომა სხვებისათვის და საზოგადოების არსებობისა და აღმავლობისათვის აუცილებელია. ამ (სახალხოობის) პრინციპით, ჩვენი პარტია მიზნად ისახავს საზოგადოებრივი წესრიგისა და სოლიდარობის შექმნას და სხვადასხვა სეგმენტების ინტერესების ერთმანეთთან ჰარმონიზებას,ისე რომ ისინი ერთმანეთს არ დაუპირისპირდნენ.

ამგვარად, სახალხოობა ამავე დროს, ახალი ერის მშენებლობის პროცესს წარმოადგენდა, რომელიც მიზნად ისახავდა ახალი, უკლასო, ახლად ფორმულირებული თურქული სამოქალაქო იდენტობის მქონე საზოგადოების შექმნას. გარდაქმნის და ახალი საზოგადოების ფორმირების, ასევე საზოგადოების შემადგენელ სეგმენტებს შორის მშვიდობის გარანტიად სახელმწიფო გვევლინებოდა. ქემალისტური სახალხოობა, მეტწილად, ზია გოქალფის აზრებს ემყარებოდა, თუმცა, განსაკუთრებით ერთპარტიული პერიოდის შუა და გვიანდელ პერიოდებში ჩამოყალიბებული ელიტიზმი, ოფიციალური სახალხოობის პრინციპის გოქალფისეულ გაგებასაც ეწინააღმდეგებოდა - გოქალფი მიიჩნევდა, რომ თურქეთის ხელისუფლება, ზეპარტიული, ზეკლასობრივი, ნეიტრალური და „მთელი ერის კუთვნილი“ უნდა ყოფილიყო.

ქემალისტურმა სახალხოობის პრინციპმა, დროთა განმავლობაში არაერთი ცვლილება განიცადა და დღეს, ქემალისტური ტრადიციის გამაგრძელებლობაზე პრეტენზიის მქონე სახალხო რესპუბლიკური პარტიის პროგრამაში, ეს პრინციპი აღწერილია როგორც „პოლიტიკური ლეგიტიმაციის წყაროდ ხალხზე დაყრდნობა,ეკონომიკური და პოლიტიკური პრივილეგიების მოსპობა, ჩაგრულთა პატრონობა და სოციალური პრობლემების ხალხთან ერთად, ხალხის ინტერესების შესაბამისად მოგვარება.[10]

ლაიციზმი (სეკულარიზმი) რედაქტირება

ქემალიზმის მესამე მთავარ პრინციპს ლაიციზმი (სეკულარიზმი) წარმოადგენს. თურქული ლაიციზმი, დიდწილად ფრანგულ ლაიციზმს ემყარება და ფრანგული პოზიტივიზმის გავლენის შედეგია, რომელიც, ოსმალეთის იმპერიაში ფრანგული კულტურის პოპულარობის შედეგად, ოსმალეთის და თურქეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა. ოფიციალურად, ქემალისტური ლაიციზმი, პოლიტიკურ ცხოვრებაში რელიგიის როლის შეზღუდვას ისახავდა მიზნად და სახალიფოს გაუქმება, სუფიური რელიგიური საძმოების მოღვაწეობის შეზღუდვა, სუფიური რელიგიური დაწესებულებების დიდი ნაწილის დახურვა, კონსტიტუციიდან სახელმწიფო რელიგიის გრაფის ამოღება, რელიგიური სამოსის აკრძალვა და მედრესეების დახურვა და მათ ნაცვლად საერო განათლების მთელი ქვეყნის მასშტაბით გავრცელება, ქემალისტური სეკულარიზაციის პროცესის მნიშვნელოვანი მოვლენები იყო. მაგრამ ქემალისტური ლაიციზმი, განსხვავებით ევროპული მოდელებისაგან, საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ცხოვრების სეკულარიზაციასთან ერთად, რელიგიური ცხოვრების კონტროლზე სახელმწიფო მონოპოლიის დაწესების გზით, ამავე დროს ისლამის თურქიზაციას ისახავდა მიზნად.[11]

რელიგიაზე ოფიციალური სახელმწიფო კონტროლის არსებობას ოსმალეთის იმპერიაში ხანგრძლივი ტრადიცია ჰქონდა და არსებობდა შეიხულისლამის თანამდებობაც, რომელსაც იმპერიის რელიგიურ საქმეთა კონტროლი ევალებოდა. რელიგიური ცხოვრების კონტროლზე სახელმწიფო მონოპოლიის დაწესების პირველი მცდელობები ახალგაზრდა თურქების პერიოდში დაიწყო, შეიხულისლამი მინისტრთა კაბინეტის წევრი გახდა, ხოლო რელიგიური ორგანიზაციების კუთვნილი ქონების მართვა მინისტრთა კაბინეტს დაევალა. რესპუბლიკის დაარსების და სახალიფოს გაუქმების შემდეგ, 1924 წელს, ჩამოყალიბდა რელიგიურ საქმეთა სამმართველო, რომელსაც თურქეთში რელიგიური ცხოვრების კონტროლი დაევალა. გადაიდგა ნაბიჯები ისლამის თურქიზაციისაკენ; ისლამური ლოცვისკენ მოწოდება - აზანი, რომელიც ტრადიციულად არაბულად იკითხებოდა, თურქულად ითარგმნა, თურქულადვე ითარგმნა მუჰამედის დაბადების აღსანიშნავად წაკითხული მევლიდის ტექსტებიც, მთლიანად გათურქულდა პარასკევის ქადაგებებიც. ამავე დროს, იყო შემთხვევები, როდესაც რელიგიურ საქმეთა სამმართველო ერეოდა დოქტრინის საკითხებშიც, მაგალითად, 1951 წელს, სტამბოლის ერთ-ერთი მეჩეთის იმამი, შიიზმის პროპაგანდის ბრალდებით გაათავისუფლეს.[12]

ქემალისტური ლაიციზმი, გარკვეული დოზით ტრანსფორმაციას ექვემდებარება. მაგალითად, 1961 წელს, შეიარაღებული ძალების წარმომადგენლებით დაკომპლექტებული დროებითი მთავრობის, ეროვნული ერთობის კომიტეტის თაოსნობით მიღებულმა ახალმა კონსტიტუციამ, რელიგიურ საქმეთა სამმართველოს კონსტიტუციური სტატუსი მიანიჭა. 1927-1946 წლებში, საჯარო სკოლებიდან ამოღებული რელიგიის გაკვეთილები, 1948 წელს, არჩევითი საგნის სახით, კვლავ სახალხო რესპუბლიკური პარტიის დამსახურებით დაბრუნდა სასწავლო პროგრამაში. 1982 წელს კი, ასევე სამხედრო ხელისუფლების მიერ, რომელიც თავს ქემალისტად მიიჩნევდა და წარმოაჩენდა, რელიგიის გაკვეთილები, კონსტიტუციის ძალით, საშუალო განათლების ყველა ეტაპზე სავალდებულოდ გამოცხადდა.[13]

ქემალისტური ლაიციზმი, ოფიციალურად, რელიგიის გავლენისაგან თავისუფალ საზოგადოებას და რელიგიურ ცხოვრებაზე სახელმწიფო კონტროლს აერთიანებს. მაგრამ, რელიგიის საქმეთა სამმართველოს, როგორც შეიხულისლამის ინსტიტუტის მემკვიდრის, ოფიციალური თეოლოგიური დოქტრინა, სუნიტური ისლამის ჰანაფიტური მაზჰაბია, რაც, თურქეთში მცხოვრები არასუნიტი მუსლიმების რაოდენობის და სოციოლოგიური პროფილის გათვალისწინებით, პრობლემური სიტუაციების შექმნას უწყობს ხელს და კვლავ ღია საკითხად რჩება. ქემალისტური ლაიციზმის კიდევ ერთ პრობლემად, არამუსლიმებთან დამოკიდებულება რჩება. მიუხედავად კონსტიტუციაში არსებული მუხლისა, რომელიც თურქეთის ყველა მოქალაქეს თურქად მიიჩნევს. არამუსლიმები თურქებად არ მიიჩნეოდნენ, ხოლო არათურქი მუსლიმები, ეთნიკური კუთვნილების მიუხედავად, ერთპარტიული პერიოდის ყველაზე სეკულარულ პერიოდშიც, თურქებად მოიაზრებოდნენ.[14][15]

რეფორმიზმი რედაქტირება

რეფორმიზმი (თურქ. inkılâpçılık) ქემალიზმის მეოთხე მთავარ პრინციპს წარმოადგენს და აუცილებლად მიიჩნევს ტრადიციული ინსტიტუციების და წყობილების, პერმანენტულ ცვლილებას, ისე, რომ ქვეყანაში არსებული სისტემა თანამედროვე ცივილიზაციასთან სრულ შესაბამისობაში იყოს. ქემალისტური ნორმების მიხედვით, ნებისმიერი სახის რეფორმა წინ გადადგმული ნაბიჯია, საიდანაც უკან დახევის შესაძლებლობა არ არსებობს. რეფორმების მონაპოვარის დაცვა, აუცილებელია იმისათვის, რომ საზოგადოებამ თანამედროვე ცივილიზაციის შესაბამის მდგომარეობას მიაღწიოს. ამგვარად, თურქეთის ორივე კონსტიტუციაში, რომლებიც ქემალისტური რეფორმების შემდეგ მიიღეს ხელისუფლებების მიერ რომლებიც საკუთარ თავს ქემალისტებად მოიაზრებდნენ, არსებობს მუხლები, რომლებიც მიზნად რეფორმების მონაპოვრად მიჩნეული კანონების დაცვას ისახავენ მიზნად.[16]

ქემალისტური რეფორმიზმის მიხედვით, მთავარი მიზანი, თურქული საზოგადოების განვითარებული საზოგადოების დონეზე მიყვანაა და ამისათვის, დასავლური ცივილიზაციისმონაპოვარის გადმოტანა და თურქულ საზოგადოებაში დანერგვაა საჭირო, რასაც, არ არის აუცილებელი, რომ ხალხის ფართო მასები მხარს უჭერდნენ. რეფორმიზმი, თურქულ და ქემალისტურ კონტექსტში, ამავე დროს, რელიგიურ ნიადაგზე დაყოფილი თემიდან ეროვნული სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესს და მის თანმდევ მოვლენებსაც მოიცავს. ქემალისტური რეფორმიზმი ამავე დროს, წარსულთან კავშირის გაწყვეტასაც მოიცავს, რის ფარგლებშიც, შესაძლებელია გატარდეს რადიკალური ცვლილებებიც, როგორიცაა ისეთი დიდი კულტურული მნიშვნელობის მქონე ატრიბუტიკის ცვლილება, როგორიცაა ანბანი, კალენდარი, ტრადიციული კანონმდებლობა და სხვა.[17]

ნაციონალიზმი რედაქტირება

ქემალიზმის მეხუთე პრინციპი ნაციონალიზმია. თურქეთის რესპუბლიკის პერიოდის ყველა კონსტიტუციაში არსებული ჩანაწერის მიხედვით, ოფიციალურად, ქემალიზმი, სამოქალაქო ნაციონალიზმია, რომლის მიხედვითაც, თურქეთის რესპუბლიკის ყველა მოქალაქე, წარმოშობის და რელიგიის მიუხედავად თურქად მიიჩნევა.[18][19] თურქეთის ეთნიკური შედგენილობის გათვალისწინებით, ამგვარი დეფინიცია, ამავე დროს, კორპორატიზმის გავლენად შეიძლება იქნეს მიჩნეული, რომელიც, მიზნად თურქეთის მთელი მოსახლეობის ერთი იდენტობის ქვეშ გაერთიანებას ისახავს მიზნად. ამავე დროს, ქემალისტური ნაციონალიზმი, დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს თვითიდენტიფიკაციას, რის მაგალითადაც ათათურქის ცნობილი ფრაზა „რა ბედნიერია ის, ვისაც შეუძლია საკუთარ თავს თურქი უწოდოს!“.

პრაქტიკაში ქემალისტური ნაციონალიზმი ევროპული ტიპის სამოქალაქო ნაციონალიზმისაგან განსხვავდება, რადგანაც, აგრძელებს ახალგაზრდა თურქების ტრადიციას და ქემალისტურ ნაციონალიზმშიც, თურქი ერის „საშენ მასალად“ ოსმალეთის იმპერიის მუსლიმი მილეთია აღებული.[20] შესაბამისად, არამუსლიმი მოქალაქეები მხოლოდ იურიდიულად ითვლებიან თურქებად, პრაქტიკაში კი თანასწორუფლებიან მოქალაქეებად არ განიხილებიან. არათურქი მუსლიმი მოქალაქეები პოტენციურ თურქებად განიხილებიან და სახელმწიფო პოლიტიკა მათი, თურქული იდენტობის ფარგლებში ნებაყოფლობითი ან იძულებითი ასიმილაციაა.[21] ამავე დროს, ქემალისტური ნაციონალიზმი, არ არის ტრადიციული გაგებით რასისტული და უფრო მეტად ეთნიცისტურ ხასიათს ატარებს, რომლის მიზანიც, ერთპარტიულ პერიოდში, ახალი ერის შექმნა იყო. რელიგიური ფაქტორისადმი დამოკიდებულებით, ქემალისტური ნაციონალიზმი მისდევს სხვა პოსტ-ოსმალური სახელმწიფოების ტენდენციას, სადაც დომინანტური ეთნიკური ჯგუფის იდენტობის ერთ-ერთ მთავარ განმსაზღვრელს ასევე რელიგია წარმოადგენდა. ოფიციალურად დეკლარირებული სეკულარიზმი, ქემალისტურ ნაციონალიზმში თურქის დეფინიციას არ ცვლის და მხოლოდ და მხოლოდ აიძულებს თურქული იდენტობის მქონე მოქალაქეებს, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მოერგონ სახელმწიფოს მიერ დადგენილ საზღვრებს. ასევე, თურქი, ვალდებული იყო მორგებოდა სახელმწიფოს მიერ დადგენილი რელიგიური პრაქტიკის საზღვრებს, რამაც, ისლამის რელიგიის საქმეთა სამმართველოს მიერ აღიარებული ვერსიის მიმდევრობა, სრულუფლებიანი მოქალაქეობისათვის აუცილებელ პირობად აქცია, შესაბამისად, ჩამოყალიბდა „იდეალური მოქალაქის“ ცნება, რომელიც გარკვეული ცვლილებებით, თურქულ სამეცნიერო წრეებში და მედიაში დღემდე აქტიური განხილვის საგანია და მისი ერთ-ერთი მთავარი კომპონენტი იდეალური მოქალაქის რელიგიური თვისებებია.[22]

ქემალისტურ ნაციონალიზმში რელიგიის როლზე მიუთითებს ისიც, რომ თურქეთს და საბერძნეთს შორის მოსახლეობის გაცვლა არა ეთნიკურ, არამედ რელიგიურ ნიადაგზე განხორციელდა და ქემალისტური ელიტის რადიკალური და უარყოფითი რეაქცია ენობრივად და ეთნიკურად თურქული მოდგმის, ქრისტიანი გაგაუზების თურქეთში გადმოსახლების მცდელობებთან დაკავშირებით.[23]

ქემალისტური ნაციონალიზმი და ირედენტიზმი რედაქტირება

მთავარი თავისებურება, რაც ქემალისტურ ნაციონალიზმის მისი წინამორბედი — აბდულჰამიდის პერიოდის პანისლამიზმის და ახალგაზრდა თურქების პერიოდის პანთურქიზმისგან განასხვავებს, ტერიტორიულ საკითხთან მისი პრაგმატული დამოკიდებულებაა. ქემალისტური ნაციონალიზმი, თურქების სამშობლოს ანატოლიას მოიაზრებს და მის გარეთ დარჩენილ ტერიტორიებთან დაკავშირებით მისი დამოკიდებულება სრულიად პრაგმატული და გარკვეულწილად ოპორტუნისტულია. ტერიტორიული ექსპანსია მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებშია შესაძლებელი. ქემალისტური ნაციონალიზმის ტერიტორიული პოლიტიკის პრაგმატულობის მაგალითი კარგად ჩანს ეროვნული აღთქმის საზღვრებთან მიმართებაში მუსტაფა ქემალ ათათურქის ხელისუფლების დამოკიდებულებაში. 1920 წლის 28 იანვარს მიღებული, ეროვნული აღთქმის საზღვრები, მოიცავდა ბათუმს, დასავლეთ თრაკიას, მოსულს, კირკუკს, ალექსანდრეტას სანჯაყს (დღევანდელი ჰათაის პროვინცია), დეირ-აზ-ზურს, ალეპოს და ეგეოსის ზღვის კუნძულებს.[24]

ამის მიუხედავად, თურქეთის ხელისუფლებამ, ხელი მოაწერა ლოზანის ხელშეკრულებას, რომელმაც თურქეთის საზღვრებში, ეროვნული აღთქმის საზღვრებიდან მხოლოდ ანატოლია და აღმოსავლეთ თრაკია სცნო. 1926 წელს, თურქეთმა, ანალოგიურადვე, ანკარის ხელშეკრულებით, დიდი ბრიტანეთის გარანტორობით, აღიარა ერაყის სუვერენობა მოსულზე, მოსულის ნავთობის შემოსავლის გარკვეული წილის სანაცვლოდ. თურქეთი ცდილობდა ჰქონოდა კარგი ურთიერთობა როგორც მეზობელ, ისე ევროპის ქვეყნებთან და ამგვარად, ტერიტორიული ექსპანსია დღის წესრიგში არ იდგა და პრიორიტეტი დიპლომატიური ურთიერთობების გაღრმავებას ემყარებოდა. სწორედ ამ პოლიტიკის სიმბოლიზაციად და დევიზად გამოიყენებოდა ათათურქის სიტყვები „მშვიდობა სამშობლოში, მშვიდობა მსოფლიოში“.[25]

ერთადერთი გამონაკლისი, როდესაც თურქეთმა დაარღვია სტატუს-კვოს შენარჩუნების პრინციპი და ტერიტორიული ექსპანსია განახორციელა, 1939 წელი იყო, როდესაც, თურქეთის ხელისუფლებამ, ისარგებლა იმ ფაქტით, რომ საბერძნეთი აპირებდა მიენიჭებინა დამოუკიდებლობა მის დაქვემდებარებაში მყოფი სირიისათვის და იმ ფაქტით, რომ ნაცისტური გერმანიის საფრთხის გამო საფრანგეთს არ შეეძლო თურქეთის წინააღმდეგ რაიმე სახის სამხედრო მოქმედება ეწარმოებინა და მიიერთა ალექსანდრეტას სანჯაყი, რომელზეც პრეტენზიას სირიაც აცხადებდა და მას ჰათაის პროვინცია უწოდა.[26]

ეტატიზმი რედაქტირება

ქემალიზმის მეექვსე და ბოლო მთავარი პრინციპი ეტატიზმია. ეტატიზმი, ქემალისტურ კონტექსტში აქცენტირებს სახელმწიფოს როლზე, როგორც ეკონომიკური და საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრალურ მამოძრავებელზე. ეკონომიკაში, ინფრასტრუქტურის განვითარება და ინდუსტრიალიზაცია, სახელმწიფოს პასუხისმგებლობად და პრეროგატივად იქცა, ისე, რომ კერძო საკუთრების არსებობა მთლიანად არ გამოირიცხებოდა და ზოგიერთ შემთხვევაში, კერძო სექტორს უშუალოდ სახელმწიფოც უწევდა მხარდაჭერას. ქემალისტური ეტატიზმის მნიშვნელოვან იდეოლოგიურ კომპონენტებს შეადგენდნენ თვითკმარობის პრინციპი და სახელმწიფოს როლი მასობრივი პროფესიული განათლების დანერგვაში, რაც, პროვინციებში სასოფლო ინსტიტუტების ტიპის საგანმანათლებლო დაწესებულებების შექმნაში გამოიხატა. ამავე დროს, ეტატიზმი გამოიხატებოდა, ეკონომიკის მნიშვნელოვან, მაგრამ კერძო სექტორისათვის ნაკლებად საინტერესო ან ფინანსური საჭიროებების გამო არარენტაბელურ, მაგრამ სტრატეგიულ დარგებში, უშუალოდ სახელმწიფოს პირდაპირი მონაწილეობით ინდუსტრიული ბაზის შექმნაში.[27]

მემარცხენე და მემარჯვენე ქემალიზმი რედაქტირება

ქემალიზმი, როგორც იდეოლოგია, მიუხედავად ძირითადი პრინციპების არსებობისა, ერთპარტიულ პერიოდში საკმაოდ არამყარ ხასიათს ატარებდა და მისი სტატიკურ იდეოლოგიად ჩამოყალიბება მრავალპარტიული სისტემის ფორმირების და სახალხო რესპუბლიკური პარტიის ოპოზიციაში გადასვლის შემდეგ განხორციელდა. შედეგად, დღეს, შეიძლება ითქვას, რომ ქემალიზმის ორი მთავარი ინტერპრეტაცია არსებობს — მემარცხენე ქემალიზმი, რომელიც, სათავეს 1930-იან წლებში გამომავალ, ჟურნალ „Kadro“-დან იღებს და ძირითადად, მაგრამ არა ექსკლუზიურად სახალხო რესპუბლიკური პარტიის კონტექსტში, სოციალ-დემოკრატიასთან და მემარცხენე ცენტრიზმთან არის ასოცირებული, ხოლო მის გარეთ მემარცხენე პოლიტიკასთან, რომელიც ქემალიზმს, სოციალისტური რევოლუციის პირველ ეტაპად — ბურჟუაზიულ-დემოკრატიულ რევოლუციად მოიაზრებს, ხოლო მისი შეცდომების და ნაკლულოვანებების შესწორებას ახალი თაობის რევოლუციონერების მოვალეობად მოიაზრებს.[28]

მემარჯვენე ქემალიზმი მეტწილად ცივი ომის პერიოდის ანტიკომუნისტურ მოძრაობასთან და თურქეთის შეიარაღებული ძალების 1971 წლის 12 მარტის შემდგომ პოლიტიკასთან ასოცირდებოდა. თურქეთის შეიარაღებული ძალების პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ნარატივში, ქემალისტური პერიოდის პროდუქტს - 1930-იანი წლების პერიოდის მილიტარისტულ ნაციონალიზმს ეყრდნობოდა. 1980 წლის 12 სექტემბრის სამხედრო გადატრიალების შემდეგ. ახალი ხელისუფლების მიერ გამოცემული პოლიტიკური ბროშურები და პროპაგანდისტული მატერიალიც, რომელიც ქემალიზმს ეხებოდა, განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებდა ქემალიზმის შემადგენელ ნაციონალიზმის პრინციპზე და აცხადებდა, რომ ქემალიზმი პირველ რიგში ნაციონალიზმია. ამავე დროს, ქემალიზმი, მოიაზრებოდა კომუნიზმის მთავარ ანტიდოტად და ეროვნულ, ნაციონალისტურ იდეოლოგიად. თურქეთის შეიარაღებული ძალები, ამასთანავე ქემალიზმს მოიაზრებდნენ როგორც დაყოფილი საზოგადოების რთულ სიტუაციაში გამაერთიანებელ იდეოლოგიას, რომელიც, ნებისმიერი სახის პარტიულ პოლიტიკაზე მაღლა იდგა და ქვეყნის იდეოლოგიას წარმოდგენდა. 1980 წლის შემდგომი თურქეთის პოლიტიკური სისტემა, ქემალიზმის, 1980 წლის 12 სექტემბრის სამხედრო გადატრიალების ლიდერის ქენან ევრენის კუთვნილი ინტერპრეტაციის მიხედვით მოეწყო და ახლად შექმნილი სისტემა, სახალხო რესპუბლიკური პარტიის ყოფილმა ლიდერმა ბულენთ ეჯევითმა, მისი თვისებების გამო, შეადარა ჩიტს, რომელსაც მხოლოდ მარჯვენა ფრთა ჰქონდა.[29]

ასევე, არსებობს მოსაზრებაც, რომ ქემალიზმი, კორპორატისტული წარმოშობის გამო, მემარცხენე ან მემარჯვენე იდეოლოგია არ არის და თავისი არსით წარმოადგენს თურქეთისათვის სპეციფიკურ იდეოლოგიას, რომელიც ერთგვარ მესამე გზად შეიძლება შეფასდეს. მრავალი და ერთმანეთისგან რადიკალურად განსხვავებული ინტერპრეტაციის არსებობის პირობებში, აკადემიურ წრეებში საკმაოდ არის გავრცელებული მოსაზრება, რომ ქემალიზმი, რეალურად, კონკრეტულ იდეოლოგიას არ წარმოადგენს და რეალურად, შეადგენს გარკვეული პრინციპების ერთობლიობას, რომლებიც ძალიან ფართოდ და ერთმანეთისაგან რადიკალურად განსხვავებულად შეიძლება იქნეს გააზრებული.[30] [31][32]

ქემალიზმი დღეს რედაქტირება

დღევანდელ თურქეთში ქემალიზმი, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციაში ჩაწერილი მუხლები, რომლებიც მის როლს განსაზღვრავენ, კვლავ ძალაშია. ხელისუფლების და სახელმწიფოს ოფიციალურ იდეოლოგიას ფაქტობრივად აღარ წარმოადგენს და ხშირი კრიტიკის ობიექტს წარმოადგენს, როგორც სახელისუფლებო,ისე ოპოზიციური მედიაში. ქემალიზმს აკრიტიკებენ როგორც იდეოლოგიას, რომელიც მორწმუნე მუსლიმების უფლებებს ზღუდავდა, ჩაგრავდა უმცირესობებს და ხალხის სურვილის გარეშე იყო თავს მოხვეული. ამასთანავე, ბოლო პერიოდში, თურქეთის მმართველი, სამართლიანობის და აღმავლობის პარტია, ხშირად ხდება კრიტიკის საბაბი, იმ ნაბიჯების გამო, რომლებიც საზოგადოების გარკვეული ნაწილების მიერ მის „ქემალიზმზე მოქცევად“ ან „ქემალიზმთან ალიანსად“ ფასდება.[33][34][35][36]

პოლიტიკური ცვლილებების მიუხედავად, თურქეთში, არსებული მუსტაფა ქემალ ათათურქის პიროვნების კულტი შენარჩუნებულია. ქუჩების სახელების, ძეგლების, სასწავლო პროგრამაში არსებული დეტალების უმრავლესობა შენარჩუნებულია და საერო დღესასწაულებზე, სახელმწიფო დაწესებულებებიდან ათათურქის გამოსახულებიანი დროშების გამოფენა მიღებული პრაქტიკაა. ათათურქის პორტრეტები კვლავ არის თითქმის ყველა სახელმწიფო დაწესებულებაში.

პარტიული სპექტრზე, ქემალიზმი თურქეთში წარმოდგენილია მთავარი ოპოზიციური პარტიის სახალხო რესპუბლიკური პარტიის სახით, რომელიც საკუთარ თავს 1923 წელს მუსტაფა ქემალ ათათურქის მიერ დაარსებული პარტიის მემკვიდრედ მოიაზრებს და ბულენთ ეჯევითის მიერ დაარსებული, 2002 წლის შემდეგ ძალიან დასუსტებული და მცირერიცხოვანი დემოკრატიული მემარცხენე პარტიის სახით. ორივე პარტია, ქემალიზმის მემარცხენე-ცენტრიზმის მიმდევარ ვერსიას წარმოადგენს. დემოკრატიული მემარცხენე პარტია, ქემალიზმის სუვერენისტულ და თვითკმარობისაკენ მიმართულ პრინციპებთან ერთად, ყურადღებას სოციალურ სამართლიანობაზე, საჯარო სექტორის როლზე, დოვლათის სამართლიან გადანაწილებაზე ამახვილებს ყურადღებას. სახალხო რესპუბლიკური პარტიის პროგრამა კი, ახლებურად განმარტებულ 6 ისრის პრინციპით იწყება, სადაც რესპუბლიკანიზმი განმარტებულია როგორც პლურალიზმზე და ადამიანის უფლებებზე დამყარებული, ათათურქისეული ნაციონალიზმი როგორც კულტურული მრავალფეროვნების მიმართ ტოლერანტული თანასწორუფლებიანი მოქალაქეობა, ეტატიზმი როგორც სოციალური სამართლიანობა და სამართლიანი განვითარების მოდელი, სეკულარიზმი როგორც განსხვავებული სარწმუნოებების და ცხოვრების სტილების პატივისცემაზე დაყრდნობილი, სახალხოობა როგორც ჰუმანისტური სოლიდარობის პრინციპი და ქემალისტური რეფორმიზმი/რევოლუციურობა, როგორც განმანათლებლობა და დემოკრატიული რევოლუციისკენ სწრაფვა. ამავე დროს, სახალხო რესპუბლიკური პარტიის შინაგანაწესი, ათათურქს აღიარებს მის მუდმივ ლიდერად, ხოლო პარტიის ლოგო არის წითელ ფონზე ექვსი თეთრი ისარი, რომლებიც ქემალიზმის ექვს ძირითად პრინციპს წარმოადგენს.[37]

ლიტერატურა რედაქტირება

  • Ayata, Sencer., CHP Söylem, Politika, İdeoloji, KA Kitap, İstanbul, 2016, ISBN 6058314900
  • Bora, Tanıl., Gültekingil, Murat (Eds.) – Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, 2. Cilt,Kemalizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, ISBN 9789750500053
  • Bora, Tanıl., Gültekingil, Murat (Eds.) – Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, 4. Cilt:Milliyetçilik, İletişim Yayınları, İstanbul,2008, ISBN 9789750500879
  • Çağaptay, Soner., Islam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk?, Routledge, 2006, ISBN 978-0-415-38458-3
  • Ciddi, Sinan., Kemalism in Turkish Politics: The Republican People’s Party, Secularism and Nationalism, Routledge,2009, , ISBN 978-0-203-88474-4
  • Düzyol, Tamer; Berger, Lutz., Kemalism as a Fixed Variable in the Republic of Turkey: History,Society, Politics, Ergon Verlag, Baden-Baden, 2020, ISBN 978-3-95650-633-8
  • Köker, Levent., Modernleşme,Kemalizm ve Demokrasi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, ISBN 978-975-470-026-8
  • Parla, Taha., Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991, ISBN 975-470-000-l
  • Ter Matevossyan, Vahram., Turkey, Kemalism and the Soviet Union: Problems of Modernization, Ideology and Interpretation, Palgrave Macmillan, 2019, ISBN 978-3-319-97403-3
  • Zürcher, Erik Jan., Turkey – A Modern History, I. B. Tauris, London – New York, 2017, ISBN 978 1 78453 186 7
  • Zürcher, Erik Jan., The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey, I.B. Tauris, London – New York, 2010, გვ. 136, ISBN 978-1-84885-271-6

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

სქოლიო რედაქტირება

  1. Zürcher, Erik Jan., The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey, I.B. Tauris, London – New York, 2010, pp. 136, ISBN 978 1 84885 271 6
  2. Parla, Taha., Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991, pp. 155-156, ISBN 975-470-000-l
  3. Bora, Tanıl., Gültekingil, Murat (Eds.) – Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, 2. Cilt:Kemalizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, pp. 477, 529
  4. Ilyas, Ahmet., İktidar Muhalefet İlişkisine Bir Örnek: Atatürk’ü Koruma Kanunu, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/7 Summer, 2013, pp. 232-233
  5. Kaypakkaya, İbrahim., Şafak Revizyonizminin Kemalist Hareket, Kemalist İktidar Dönemi, İkinci Dünya Savaşı Yılları, Savaş Sonrası Yılları ve 27 Mayıs Hakkındaki Tezleri; İbrahim Kaypakkaya Kitabı, Dipnot Yayınları, İstanbul, 2015, pp. 123, ISBN 978-605-4878-50-5
  6. Kemalizm: Türkiye’ye özgü sosyalizm
  7. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
  8. Turnaoğlu, Banu., The Formation of Turkish Republicanism, Princeton Üniversity Press, 2017, pp. 221, ISBN 9780691172743
  9. Köker, Levent., Modernleşme,Kemalizm ve Demokrasi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, pp. 138, ISBN 978-975-470-026-8
  10. CHP Tarihi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-01-27. ციტირების თარიღი: 2021-01-18.
  11. Berkes, Niyazi., The Development of Secularism in Turkey, Hurst & Company, London, 1964, pp. 290
  12. YEŞİL, Şemseddin
  13. 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
  14. Lord, Ceren., Religious Politics of Turkey: From the Birth of the Republic to the AKP, Oxford University Press,2018, pp. 128, ISBN 978-1-108-47200-5
  15. Bayır, Derya., Minorities and Nationalism in Turkish Law, Ashgate, 2013, pp. 195, ISBN 978-1-4094-2007-1
  16. 1961 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI
  17. Cizre-Sakalıoğlu, Ümit., Kemalism, Hyper-Nationalism and İslam in Turkey, History of European Ideas, Vol. 18, N2, 1994, pp. 258
  18. 1924 TEŞKİLÂT-I ESÂSİYYE KANÛNUNDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER
  19. 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
  20. Çağaptay, Soner., Islam, Secularism and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk?, Routledge, 2006, pp. 156-161, ISBN 978-0–415–38458–3
  21. Turkey’s “Kurdish Problems”, Then and Now
  22. Üstel, Füsun., Makbul Vatandaşın Peşinden, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, ISBN 978-975-05-0281-1
  23. Benlisoy, Foti., Benlisoy, Stefo., Türk Milliyetçiliğinde Katedilmemiş bir Yol: ‘Hıristiyan Türkler’ ve Papa Eftim, İstos Yayınları, İstanbul, 2016, pp. 332-333, ISBN 978-605-4640-50-8
  24. MÎSÂK-ı MİLLÎ
  25. Toker, Metin., Atatürk ve Barış. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-11-26. ციტირების თარიღი: 2021-01-19.
  26. Zürcher, Erik Jan., Turkey – A Modern History, I. B. Tauris, London – New York, 2017, pp. 205 ISBN 978 1 78453 186 7
  27. Bora, Tanıl., Gültekingil, Murat (Eds.) Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, 2. Cilt,Kemalizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, pp. 301 ISBN 9789750500053
  28. Ciddi, Sinan., Kemalism in Turkish Politics: The Republican People’s Party, Secularism and Nationalism, Routledge, 2009, pp. 3, ISBN 978-0-203-88474-4
  29. Bora, Tanıl, Gültekingil, Murat (Eds.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, 4. Cilt:Milliyetçilik, İletişim Yayınları, İstanbul,2008, pp. 142
  30. Ter Matevossyan, Vahram., Turkey, Kemalism and the Soviet Union: Problems of Modernization, Ideology and Interpretation, Palgrave Macmillan, 2019, გვ. 166, ISBN 978-3-319-97403-3
  31. Demirtaş Bagdonas, Özlem., The Clash of Kemalisms? Reflections on the Past and Present Politics of Kemalism in Turkish Political Discourse, Turkish Studies, 9:1, pp. 99-114
  32. Düzyol, Tamer, Berger, Lutz (Eds.)., Kemalism as a Fixed Variable in the Republic of Turkey: History,Society, Politics, Ergon Verlag, Baden-Baden, 2020, pp. 137-138, ISBN 978-3-95650-633-8
  33. Umut Azak: Ayasofya, Kemalist Batılılaşmayla hesaplaşmanın son kalesiydi
  34. AKP'nin Atatürk aşkı
  35. AK Parti'nin Despot Kemalizm’le imtihanı
  36. Post-Kemalist Türkiye’yi yönetmek
  37. Program – Bölüm 3 : Gelişme. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-01-28. ციტირების თარიღი: 2021-01-19.