საბაზრო ეკონომიკა

საბაზრო ეკონომიკაეკონომიკური სისტემა, რომელშიც ინვესტიციებთან, წარმოებასთან და დისტრიბუციასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები მოთხოვნა-მიწოდების პრინციპიდან წამოსულ საფასო სიგნალებზე დაყრდნობით მიიღება. საბაზრო ეკონომიკის მთავარი მახასიათებელი არის რესურსების ბაზრის არსებობა, რომელიც საწარმოო რესურსებისა და კაპიტალის გადანაწილებაში მთავარ როლს თამაშობს.

საბაზრო ეკონომიკა შეიძლება იყოს როგორც მინიმალურად რეგულირებული თავისუფალი ბაზარი და „laissez-faire“ სისტემა, ასევე საბაზრო სოციალიზმი. პირველ შემთხვევაში სახელმწიფო აქტივობა შემოიფარგლება მხოლოდ საზოგადოებრივი საქონელისა და სერვისების მიწოდებითა და კერძო საკუთრების დაცვით, ხოლო საბაზრო სოციალიზმის დროს სახელმწიფო მკვეთრი ინტერვენციების საშუალებით აქტიურ როლს თამაშობს საბაზრო ჩავარდნების კორექციაში, სოციალური კეთილდღეობის სტიმულირებასა და საწარმოს ფლობაში თანამშრომლების მონაწილეობის მხრივ.

სახელმწიფოს მიერ მართულ ან დირიჟისტულ ეკონომიკებში სახელმწიფოები სამრეწველო პოლიტიკისა და მითითებითი დაგეგმარების მეშვეობით თამაშობენ მთავარ წარმმართველ როლს ბაზრის საერთო განვითარებაში. სახელმწიფო ინტერვენციის ეს ფორმები მართალია იძლევა ეკონომიკისთვის მიმართულების მიცემის საშუალებას, თუმცა არ ანაცვლებს ეკონომიკურ დაგეგმარებას. ასეთი ტიპის ეკონომიკას არა გეგმიური, არამედ შერეული ეკონომიკა ეწოდება.

საბაზრო ეკონომიკისაგან რადიკალურად განსხვავებული სისტემაა გეგმიური ეკონომიკა, სადაც წარმებასა და ინვესტირებასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები საერთო ეკონომიკური გეგმის მიხედვით ფორმირდება. ცენტრალურად დაგეგმილ ეკონომიკებში ეკონომიკური დაგეგმარება არის რესურსების განაწილების მთავარი მექანიზმი არა ბაზრებს, არამედ ფირმებს შორის. ამ სისტემაში საწარმოო საშუალებებს ერთი მაორგანიზებელი სტრუქტურა ფლობს და განაგებს.

მახასიათებლები რედაქტირება

საკუთრების უფლებები რედაქტირება

იმისათვის, რომ საბაზრო ეკონომიკამ ეფექტურად იფუნქციონიროს, კაპიტალსა და აქტივებზე საკუთრების უფლებების შესახებ კანონი უნდა იყოს აღსრულებადი და მკაფიოდ განსაზღვრული. თუმცა, საკუთრების უფლებები აუცილებლად არ ნიშნავს კერძო საკუთრების უფლებებს და საბაზრო ეკონომიკები ყოველთვის არ გულისხმობს საწარმოო საშუალებების კერძო საკუთრებაში არსებობას. საბაზრო ეკონომიკებში ხშირად ვხვდებით კოოპერატივებს ან დამოუკიდებელ სახელმწიფო საწარმოებს, რომლებიც საწარმოო საშუალებებსა და ნედლეულს კაპიტალის ბაზრებიდან მოიპოვებენ. ეს კომპანიები საწარმოო საშუალებებისა და სამუშაო ძალის გადანაწილებისათვის ბაზრის მიერ განსაზღვრულ თავისუფალ საფასო სისტემას იყენებენ. ამას გარდა, არსებობს საბაზრო სოციალიზმის ბევრი ვარიაცია, როდესაც კაპიტალის აქტივების ძირითადი ნაწილი საზოგადოებრივ საკუთრებაშია და სახელმწიფო ფირმებს შორის რესურსებს ბაზარი ანაწილებს. არსებობს როგორც თანამშრომლების საკუთრებაში მყოფ თვითმმართველ კომპანიებზე დაფუძნებული, ასევე საზოგადოებრივ საკუთრებაში მყოფ ფირმებზე დაფუძნებული მოდელები.

მიწოდება და მოთხოვნა რედაქტირება

საბაზრო ეკონომიკები ეყრდნობა საფასო სისტემას, რომელიც ბაზარზე არსებულ მოთამაშეებს სიგნალს აძლევს წარმოებისა და ინვესტირების ოპტიმალურ რეგულირებაზე. ფასთწარმოქმნა ეყრდნობა მიწოდებისა და მოთხოვნის ინტერაქციის შედეგად მიღწეულ ეკვილიბრიუმს, რა დროსაც პროდუქტისა თუ სერვისის ფასი ისეთ ნიშნულზეა, რომ მოთხოვნილი და მიწოდებული რაოდენობები ერთმანეთის ტოლია.

მთავრობებს შეუძლიათ ფასთწარმოებაში ჩაერიონ ფასების ჭერის ან მინიმალური ფასის დაწესებით (მაგალითად, მინიმალური ხელფასის კანონები მუშახელის ბაზარში). ასევე, ფასთწარმოებაში ინტერვენციისთვის სახელმწიფოებს შეუძლიათ გამოიყენონ ფისკალური პოლიტიკა სასურველი სამომხმარებლო ქცევის შესაცვლელად ან მოაგვარონ კონკრეტული ტრანზაცქიების მეირ გამოწვეული საბაზრო ექსტერნალიები (პიგოვური გადასახადები). მრავალი ხედვა არსებობს იმის შესახებ, თუ რა როლი უნდა ჰქონდეს მთავრობას ბაზრის რეგულირებაში, საბაზრო ეკონომიკისათვის მიმართულების მიცემასა თუ ბაზრის მიერ წარმოქმნილ სოციალურ უთანასწორობასთან გამკლავებაში. საბაზრო ეკონომიკისთვის ფუნდამენტური საკითხია მიწოდებასა და მოთხოვნაზე დაფუძნებული საფასო სისტემის არსებობა, რომელიც რეგულაციების მიუხედავად, რესურსების განკარგვის უმთავრესი მექანიზმია.

კაპიტალიზმი რედაქტირება

კაპიტალიზმი არის ეკონომიკური სისტემა, სადაც საწარმოო საშუალებები ძირითადად ან მთლიანად კერძო საკუთრებაშია, მოგების მისაღებად ოპერირებს და სტრუქტურიზებულია კაპიტალის დაგროვების პროცესზე. ზოგადად, კაპიტალისტურ სისტემებში ინვესტიციები, დისტრიბუცია, შემოსავალი და ფასები განისაზღვრება ბაზრების მიერ როგორც რეგულირებულ, ისე ნაკლებად რეგულირებულ შემთხვევაში.

არსებობს კაპიტალიზმის სხვადასხვა ვარიაციები, რომლებიც განსხვავებულ ურთიერთკავშირში არიან ბაზართან. laissez-faire და თავისუფალი ბაზრის შემთხვევაში, ბაზრები ოპერირებენ მინიმალური ან სრულიად არარსებული სახელმწიფო ჩარევით და ფასებსა თუ პროდუქტებისა და სერვისების მიწოდებაზე მინიმალური ან არარსებული რეგულაციებით. ინტერვენციონისტული, კეთილდღეობის კაპიტალიზმისა და შერეული ეკონომიკის დროს, ბაზრები აგრძელებენ დომინანტური როლის ქონას, თუმცა ისინი სახელმწიფოს მიერ გარკვეულწილად რეგულირებულები არიან საბაზრო ჩავარდნების გამოსასწორებლად ან სოციალური კეთილდღეობის წასახალისებლად. სახელმწიფო კაპიტალიზმის სისტემებში დოვლათის დასაგროვებლად სახელმწიფო ძირითადად ეყრდნობა მითითებით დაგეგმარებას ან/და სახელმწიფო კომპანიებს, ყველაზე ნაკლებად კი - ბაზრებს.

ფეოდალიზმის დასასრულის შემდეგ კაპიტალიზმი დასავლურ სამყაროში დომინანტური სისტემაა. ბევრი თვლის, რომ თანამედროვე ეკონომიკებს ტერმინი „შერეული ეკონომიკა“ უფრო ზუსტად აღწერს, რადგან ისინი ინარჩუნებენ როგორც კერძო, ასევე სახელმწიფო საწარმოებს. კაპიტალიზმში მიწოდებისა და მოთხოვნის მასშტაბებს ფასები განსაზღვრავს. კონკრეტულ პროდუქტება და სერვისებზე მაღალი მოთხოვნა იწვევს მაღალ ფასებს, ხოლო მცირე მოთხოვნა - დაბალ ფასებს.

თავისუფალი ბაზრის კაპიტალიზმი რედაქტირება

კაპიტალისტური თავისუფალი ბაზრის ეკონომიკა არის სისტემა, როდესაც პროდუქტებსა და სერვისებზე მოთხოვნა-მიწოდება ეკვილიბრიუმს მთავრობის ჩაურევლად აღწევს და ფასები თავისუფლად ფორმირდება. ეს სისტემა ჩვეულებრივ გულისხმობს მაღალკონკურენტული ბაზრებისა და კერძო საკუთრებაში მყოფი პროდუქტიული საწარმოების არსებობას. „laissez-faire“ თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის უფრო გაფართოებული ვერსიაა, სადაც სახელმწიფო როლი ეკონომიკაში მხოლოდ საკუთრების უფლებების დაცვით შემოიფარგლება.

„laissez-faire კაპიტალიზმი“ რედაქტირება

თარგი:ეკონომიკური ლიბერალიზმი „Laissez-faire“ სინონიმია იმისა, რასაც XIX საუკუნის ადრეულ და შუა პერიოდში მკაცრად კაპიტალისტური თავისუფალი ბაზრის ეკონომიკა ეწოდებოდა და კლასიკური ლიბერალიზმის იდეალად მიიჩნეოდა. ზოგადად, მიიჩნევა, რომ იდეალური თავისუფალი ბაზრისათვის აუცილებელი კომპონენტებია მთავრობის რეგულაციების, სუბსიდიების, ფასებზე ხელოვნური ზეწოლის, მთავრობასთან არსებული მონოპოლიების (როგორც წესი, თავისუფალი ბაზრის მხარდამჭერების მიერ კლასიფიცირდება, როგორც იძულებითი მონოპოლია) არ არსებობა და გადასახადებისა ან ტარიფების ის მინიმალური დონე, რაც მთავრობას სჭირდება ძალადობისა და ქურდობისგან უსაფრთხოების, მშვიდობის, საკუთრების უფლებების დაცვისა და საბაზისო საზოგადოებრივი პროდუქტების მისაწოდებლად. ანარქო-კაპიტალიზმის მემარჯვენე ლიბერალი მომხრეები სახელმწიფოს განიხილავენ, როგორც მორალურად არალეგიტიმურ და ეკონიმიკურად არასაჭირო და დესტრუქციულ ძალას. მიუხედავად იმისა, რომ „laisse-faire“ სისტემა, როგორც წესი, კაპიტალიზმთან ასოცირდება, არსებობს მემარცხენე ფრთის „laissez-faire“ სისტემა - თავისუფალი ბაზრის ანარქიზმი, ასევე ცნობილი როგორც თავისუფალი ბაზრის ანტი-კაპიტალიზმი და თავისუფალი ბაზრის სოციალიზმი. ამგვარად, „laissez-faire“ სისტემის კრიტიკოსების ამტკიცებენ, რომ ნამდვილი „laissez-faire“ სისტემა ანტი-კაპიტალისტური და სოციალუსტურია.

კეთილდღეობის კაპიტალიზმი რედაქტირება

კეთილდღეობის კაპიტალიზმი არის კაპიტალისტური ეკონომიკა, რომელიც გულისხმობს ქვეყანაში სოციალური კეთილდღეობისათვის საჭირო სერვისების მხარდამჭერი ფართო საჯარო პოლიტიკის გატარებას. ეკონომიკური მექანიზმი მოიცავს თავისუფალ ბაზარს და ეკონომიკაში, ძირითადად, კერძო საწარმოების დომონირებას. ამავდროულად, კეთილდღეობის კაპიტალიზმში ხდება უნივერსალური კეთილდღეობის სერვისების ხელშეწყობა, რათა გაიზარდოს ინდივიდუალური ავტონომია და თანასწორობა. თანამედროვე კეთილდღეობის კაპიტალიზმის მაგალითია სკანდინავიური მოდელი, რომელიც ჩრდილოეთ ევროპაშია ფართოდ გავრცელებული.

რეგიონალური მოდელები რედაქტირება

ანგლო-საქსური მოდელი რედაქტირება

ანგლო-საქსონური კაპიტალიზმი არის კაპიტალიზმის ერთ-ერთი ფორმა, რომელიც ძირითადად ანგლოფონურ ქვეყნებშია გავრცელებული და ტიპურად ამერიკის შეერთებული შტატების ეკონომიკას მიესადაგება. ის ევროპული კაპიტალიზმის მოდელისგან, როგორებიცაა კონტინენტური სოციალური საბაზრო ეკონომიკა და სკანდინავიური მოდელი, განსხვავდება. ანგლო-საქსონური კაპიტალიზმი გულისხმობს მაკროეკონომიკური პოლიტიკის რეჟიმსა და კაპიტალის ბაზრის სტრუქტურას, რომელიც გავრცელებულია ანგლოფონურ ეკონომიკებში. მათ მახასიათებლებს შორისაა დაბალი გადასახადები, შედარებით ღია ფინანსური ბაზრები, ნაკლები შეზღუდვები მუშახელის ბაზარზე და შედარებით შეზღუდული კეთილდღეობის სახელმწიფო მოდელი, რომელიც ნაკლებად მოიცავს კოლექტიური მოლაპარაკებების სქემებს, რომელსაც კონტინენტურ ევროპასა და სკანდინავიაში ხშირად ვხვდებით.

აღმოსავლურ აზიური მოდელი რედაქტირება

კაპიტალიზმის აღმოსავლურ აზიური მოდელი მოიცავს სახელმწიფოს ძლიერ როლს ინვესტიციებში და ზოგ შემთხვევებში სახელმწიფო კომპანიების არსებობას. სახელმწიფო თამაშობს აქტიურ როლს ეკონომიკის განვითარების წახალისებისთვის, როგორც სუბსიდიების, ასევე „ეროვნული ჩემპიონებისა“ და ექსპორტზე ორიენტირებული ზრდის მოდელის ხელშეწყობის გზით. ამ მოდელის გატარების პრაქტიკა რეალურ ცხოვრებაში ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია. ეს სახელწოდება მიესადაგება ჩინეთის, იაპონიის, სინგაპურის, სამხრეთ კორეისა და თაივანის ეკონომიკებს.

პოლიტიკურ მეცნიერებაში მსგავსი კონცეფციაა განვითარებადი სახელმწიფო.

სოციალური საბაზრო ეკონომიკა რედაქტირება

სოციალური საბაზრო ეკონომიკის მოდელი, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ, დასავლეთ გერმანიაში ალფრედ-მიულერ-არმაკმა და ლუდვიგ ერჰარდმა შემოიღეს. სოციალური საბაზრო ეკონომიკის მოდელი, რომელსაც ხანდახან რაინ კაპიტალიზმსაც უწოდებენ, დამყარებულია თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის ბენეფიტების რეალიზაციაზე, განსაკუთრებით კი ეკონომიკურ ეფექტურობაზე და პროდუქტების მაღალ მიწოდებაზე. ამავდროულად, ამ მოდელში სახელმწიფო აკორექტირებს საბაზრო ჩავარდნებს და ცდილობს თავი აარიდოს დესტრუქციულ კონკურენციას, ეკონომიკური ძალაუფლების კონცენტრაციას და საბაზრო პროცესების სოციალურად საზიანო ეფექტებს. სოციალური საბაზრო ეკონომიკის მიზანი დიდი ეკონომიკური კეთილდღეობის საუკეთესო სოციალურ უზრუნველყოფასთან შერწყმაა. ერთი დეტალი, რაც მას თავისუფალი ბაზრის ეკონომომიკიგან განასხვავებს არის სახელმწიფოს აქტიურობა, რომელიც ხშირად იღებს მარეგულირებელ ზომებს. სოციალური პოლიტიკის მიზნები მოიცავს დასაქმებასთან, მოსახლეობის საცხოვრებელი სახლებით უზრუნველყოფასა და განათლებასთან დაკავშირებულ პოლიტიკას. ამას გარდა, სოციალური პოლიტიკაში შედის შემოსავლების ზრდის სოციო-პოლიტიკურად მოტივირებული გადანაწილება. სოციალური საბაზრო ეკონომიკის მახასიათებლებია ძლიერი კონკურენტული პოლიტიკა და რესტრიქციული მონეტარული პოლიტიკა. მისი ფილოსოფიური საფუძველია ნეოლიბერალიზმი და ორდოლიბერალიზმი.

სოციალიზმი რედაქტირება

თარგი:სოციალიზმი sidebar თარგი:ლიბერტარიანული სოციალიზმი sidebar საბაზრო სოციალიზმია aრის საბაზრo ოეკონომიკის ფორმა, სადაც საწარმოო საშუალებები არის საზოგადოებრივ საკუთრებაში. საბაზრო სოციალისტურ ეკონომიკაში ფირმები ოპერირებენ მოთხოვნა-მიწოდების კანონის მიხედვით და ფუნქციონირებენ მაქსიმალური მოგების მისაღებად. საბაზრო სოციალიზმსა და კაპიტალიზმს შორის პრინციპული განმასხვავება ისაა, რომ კომპანიების მოგებას არა კერძო პირები, არამედ მთლიანი საზოგადოება იღებს.

არასაბაზრო სოციალიზმსა და საბაზრო სოციალიზმს შორის განმასხვავებელი ფაქტორია საწარმოო რესურსების ბაზრის არსებობა და საწარმოების მომგებიანობის კრიტერიუმები. საზოგადოებრივ საკუთრებაში არსებული ფირმების მოგება შეიძლება გამოყენებულ იქნას სამომავლო წარმოებაში რეინვესტირებისათვის, სახელმწიფო და სოციალური ხარჯების პირდაპირი დაფინანსებისათვის ან მთლიან საზოგადოებაზე სოციალური დივიდენდების ან საბაზისო შემოსავლის სახით გადანაწილებისათვის.

საბაზრო სოციალიზმის ისეთი მომხრეების აზრით, როგორიც იაროსლავ ვანეკია, ნამდვილი თავისუფალი ბაზრების არსებობა პროდუქტიული საკუთრების კერძო მფლობელობაში არსებობის შემთხვევაში შეუძლებელია. პირიქით, მისი მტკიცებით, კერძო საკუთრების არსებობა, რომელიც იწვევს კლასობრივ განსხვავებებსა და შემოსავლებსა და ძალაუფლებაში უთანასწორობას, დომინანტურ კლასს ეხმარება ბაზრის თავის სასარგებლოდ მოწყობაში ან მონოპოლიის ან საბაზრო ძალაუფლების სახით. ვანეკის აზრით, დომინანტური კასტა თავისი სიმდიდრით და რესურსებით ზეგავლენას ახდენს მთავრობაზე, რომელიც ფულის სანაცვლოდ კონკრეტული ბიზნესებისათვის ხელსაყრელ კანონებს იღებს. ვანეკი აცხადებს, რომ სოციალისტურ ეკონომიკაში, რომელიც კოოპერატივებს და თვითმმართველ საწარმოებს ემყარება, მუშახელს პროდუქტიულობის გასაზრდელად მეტი მოტივაცია აქვს, რადგან საწარმოს წარმატების შემთხვევაში საბაზისო ხელფასის გარდა დამატებით გამომუშავებული მოგების ნაწილსაც მიიღებს. პროდუქტიულობის გასაზრდელად ძლიერი მოტივაციების შექმნა, რომელიც იაროსლავ ვანეკის აზრით სოციალისტურ ეკონომიკაში კოოპერატივებისა და თვითმმართველი საწარმოების მეშვეობითაა შესაძლებელი, სხვადასხვა მოაზროვნეების მოსაზრებით, ასევე შესაძლებელია თავისუფალ ეკონომიკაშიც იმ შემთხვევაში, თუ თანამშრომლების მიერ კომპანიების ფლობა ნორმად იქცევა. ამ იდეის მომხრეთა შორის არიან მოაზროვნეები ლუის ო. კელსო და ჯეიმზ ს. ალბუსი.

საბაზრო სოციალიზმის მოდელები რედაქტირება

საბაზრო სოციალიზმი სათავეს იღებს კლასიკური ეკონომიკიდან, ადამ სმიტის ნაშრომებიდან, რიკარდიელი სოციალისტებიდან და მუტუალისტი ფილოსოფოსებიდან.

1930-იან წლებში, ეკონომისტები ოსკარ ლენგმა და აბა ლერნერმა განავითარეს სოციალიზმის მოდელი, რომლის მთავარი ფუნდამენტი სახელმწიფო ორგანო (ცენტრალური დაგეგმარების საბჭო) იყო, რომელიც სრული კონკურენციისა და პარეტოს ოპტიმალურობის მისაღწევად ფასების დადგენას ცდის და შეცდომის მეთოდით ცდილობდა მანამ, სანამ ისინი წარმოების ზღვრულ დანახარჯს არ გაუტოლდებოდა. სოციალიზმის ამ მოდელში ფირმები სახელმწიფოს მფლობელობაში არიან და მათ დასაქმებულები განაგებენ. საწარმოების მოგება მოსახლეობაზე სოციალური დივიდენდების სახით ნაწილდება. ამ მოდელს საბაზრო სოციალიზმს უწოდებენ, რადგან მასში ფულის, საფასო სისტემის და სიმულაციური კაპიტალის ბაზრის გამოყენება ხდება, რაც ტრადიციული არასაბაზრო სოციალიზმისთვის დამახასიათებელი არაა.

საბაზრო სოციალიზმის უფრო თანამედროვე მოდელია ამერიკელი ეკონომისტის, ჯონ როემერის მიერ წამოწეული სისტემა, რომელსაც ეკონომიკური დემოკრატიას უწოდებენ. ამ მოდელში, საზოგადოებრივი საკუთრება საბაზრო ეკონომიკაში კაპიტალის საერთო სახალხო საკუთრებაში არსებობით ხორციელდება. სახალხო საკუთრების ბიურო აკონტროლებს საფონდო ბირჟაზე არსებული ფირმების აქციებს და მათგან მიღებული შემოსავალი საზოგადოებრივი საჭიროებების დაფინანსებასა და საბაზისო შემოსავლის დაწესებაზე იხარჯება.

ანარქისტების ნაწილი და ლიბერტარიანელი სოციალისტები მხარს უჭერენ საბაზრო სოციალიზმის ფორმას, სადაც საწარმოებს მუშახელი კოოპერატივების მეშვეობით მართავს და შემოსავალი პირდაპირ დასაქმებულ-მფლობელებზე ნაწილდება. ამ კოოპერატიულ საწარმოებს შორის კაპიტალისტურ ბაზარში არსებული კერძო კომპანიების იდენტური კონკურენციაა. პირველად და საფუძვლიანად ამ მოდელზე პიერ-ჟოზეფ პრუდონმა იმუშავა და მას მუტუალიზმი ეწოდება.

თვითმმართველ საბაზრო სოციალიზმს მხარს უჭერდნენ იუგოსლავიელი ეკონომისტები ბრანკო ჰორვატი და იაროსლავ ვანეკი. თვითმმართველი სოციალიზმის მოდელში ფირმები პირდაპირ თავისი დასაქმებულების მფლობელობაში არიან და მმართველ საბჭოს თავად დასაქმებულები ირჩევენ. ეს კოოპერატიული ფირმები ერთმანეთში კონკურენციაში არიან როგორც საწარმოო საშუალებების მოპოვებაში, ასევე სამომხმარებლო პროდუქტების გაყიდვაში.

სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა რედაქტირება

1978 წლის რეფორმების შემდეგ ჩინეთმა ე.წ. სოციალისტური საბაზრო ეკონომიკა განავითარა, სადაც ეკონომიკის დიდი ნაწილი სახელმწიფო საკუთრებაშია და სააქციო საზოგადოებებად დაორგანიზებული საწარმოების აქციები სხვადასხვა სახელმწიფო სააგენტოების მიერ აქციონერთა სისტემის მეშვეობით კონტროლდება. ფასდები წესდება ძირითადად თავისუფალი საფასო სისტემით და სახელმწიფო კომპანიები მთავრობის დაგეგმარების სააგენტოს მიკრომენეჯმენტის ქვეშ არ არიან მოქცეულნი. 1986 წლის დოი მოის რეფორმების შედეგად ვიეტნამში გამოჩნდა ახალი სისტემა, რომელსაც სოციალისტებზე ორიენტირებული საბაზრო ეკონომია ეწოდება. ეს სისტემა ხშირად საბაზრო სოციალიზმის ნაცვლად ხასიათდება, როგორც სახელმწიფო კაპიტალიზმად, რადგან აქ არ გვხვდება დასაქმებული მუშაკების მიერ მნიშვნელოვნად თვითმართული ფირმები. ეს იმიტომ ხდება, რომ ამ მოდელში სახელმწიფო საწარმოები მოგებას სამუშაო ძალაზე გადანაწილების ნაცვლად თავისთვის იტოვებენ და დიდი ნაწილი „დე ფაქტო“ კერძო საწარმოდ ითვლება. კომპანიის შემოსავლები არც მოსახლეობისთვის სოციალური დივიდენდების დაფინანსებას ხმარდება და არც დასაქმებულებს ერიცხებათ. ჩინეთში ეს მოდელი სოციალიზმის წინასწარი ეტაპი წარმოდგენილი, რათა საზოგადოებას აუხსნან, თუ რატომ ხდება ეკონომიკაში კაპიტალისტური მენეჯმენტისა და საწარმოების ორგანიზების ფორმები როგორც საჯარო, ისე კერძო სექტორებში.

რელიგიაში რედაქტირება

ბევრი ფილოსოფოსი და თეოლოგი საბაზრო ეკონომიკას მონოთეისტურ ფასეულობებთან აკავშირებს. მაიკლ ნოვაკმა აღწერა კაპიტალიზმი, როგორც კათოლიციზმთან ახლო კავშირში მყოფი სისტემა, თუმცა მაქს ვებერმა კავშირი უფრო კაპიტალიზმსა და პროტესტანტიზმს შორის დაინახა. ეკონომისტმა ჯეფრი საქსმა განაცხადა, რომ თავისი ნაშრომისთვის ინსპირაცია იუდაიზმის სამკურნალო მახასიათებლებიდან აიღო. ერთიანი სინაგოგის მთავარი რაბინი ლორდ საქსი კორელაციას ხედავს თანამედროვე კაპიტალიზმსა და ოქროს ხბოს ებრაულ წარმოდგენას შორის.

ქრისტიანობა რედაქტირება

საქრისტიანოში განთავისუფლების თეოლოგიის მოძრაობა მხარს უჭერდა ეკლესიის ჩართულობას შრომის ბაზრის კაპიტალიზმში. ბევრმა მღვდელმა და მონაზომა მოახდინა ინტეგრაცია შრომით ორგანიზაციებში იმ დროს, როდესაც მათი ნაწილი გეტოებში გადადიოდა გაჭირვებულთა შორის საცხოვრებლად. წმინდა სამების ინტერპრეტირება ხდებოდა, როგორც სოციალური თანასწორობისაკენ და სიღარიბის მოსპობისაკენ მოწოდება. თუმცა, პაპი აქტიურად აკრიტიკებდა განთავისუფლების თეოლოგიას. ის განსაკუთრებით იყო შეშფოთებული მარქსიზმისა და ქრისტიანობის ზედმეტი აღრევით. მან დახურა კათოლიკური ინსტიტუციბი, რომლებიც განთავისუფლების თეოლოგიას ასწავლიდნენ და ეკლესიიდან მოკვეთა აქტივისტების ნაწილი.

ბუდიზმი რედაქტირება

ბუდისტების მიდგომა საბაზრო ეკონომიკის მიმართ განხილულია ე. ფ. შუმახერის 1966 წლის ესეში „ბუდისტური ეკონომიკა“. შუმახერი ამტკიცებდა, რომ ბუდისტური პრინციპებით მართული საბაზრო ეკონომიკა თავისი ხალხის საჭიროებებს უკეთესად დააკმაყოფილებდა. ის აცქენტს აკეთებდა იმ საქმიანობების მნიშვნელობაზე, რომლებიც ბუდისტურ სწავლებებს მისდევდნენ. ესე მომავალში აუცილებლად საკითხავ მასალად შევიდა კლერ ბრაუნის კურსში კალიფორნიის უნივერსიტეტში, ბერკლიში.

კრიტიკა რედაქტირება

ეკონომისტი ჯონ შტიგლიცი ამტკიცებს, რომ ბაზრები განიცდიან ინფორმაციის ნაკლებობას და ბაზრების ნავარაუდები ეფექტურობა გამომდინარეობს ნეოკლასიკური კეთილდღეობის ეკონომისტების არასწორი დაშვებებიდან, განსაკუთრებით კი ინფორმაციის უფასოობის, სრულყოფილების და სტიმულებთან დაკავშირებული არასწორი ვარაუდებიდან. ნეოკლასიკური თეორია მიიჩნევს, რომ სტატიკურ ეკვილიბრიუმს და ეფექტურ ბაზრებს სჭირდებათ კონვექციების (ფინანსური) არ არსებობა მიუხედავად იმისა, რომ კონვექციები თანამედროვე ეკონომიკის თანმდევი ნაწილია. შტიგლიცის კრიტიკა ეხება როგორც უკვე არსებულ კაპიტალიზმის მოდელებს, ასევე თეორიულად წარმოდგენილ საბაზრო სოციალიზმის მოდელებს. თუმაც, უნდა აღინიშნოს, რომ შტიგლიცი ბაზრების ჩანაცვლების მომხრე არაა. ის ამტკიცებს, რომ სახელმწიფო ინტერვენციას მნიშვნელოვანი როლის თამაში შეუძლია საბაზრო ეფექტურობის გასაზრდელად და თანამედროვე ეკონომიკებში არსებული საბაზრო ჩავარდნების აღმოსაფხვრელად. სამართლიანი საბაზრო ეკონომიკა რეალურად არის მარტინგეილის ან ბრაუნიანული მოძრაობის მოდელი და ამ მოდელში მონაწილე კონკურენტის წარამტების შანსი არცერთ მომენტში 50%-ზე მეტი არაა. სამართლიანი ბაზრების ფრაქტალური ბუნებისა და ბაზრის მოთამაშეებს შორის არსებული კონკურენციის კანონის გამო, რომელიც ფირმებს იძულებულს ხდის მოახდინონ მოგების მზარდი ნაწილის რეინვესტირება, გარდამტეხ პერიოდში მათი გაკოტრების საშუალო სტატისტიკური შანსი დაახლოებით 50%-ს, ხოლო უსასრულობაში 100%-ს უდრის.

რობინ ჰანელი და მაიკლ ალბერტი ამტკიცებენ, რომ ბაზრები თავისი არსით იწვევენ კლასობრივ დაყოფას. ალბერტის აზრით, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ყველა ადამიანი დაბალანსებული სამუშაო კომპლექსით (კრეატიულობის, პასუხისმგებლობისა და უფლებამოსილების მხრივ სხვადასხვა ტიპის სამუშაოს შესრულება) დაიწყებს, საბაზრო ეკონომიკაში კლასობრივი განსხვავება მაინც წარმოიშობა. მისი მტკიცებით:

მსჯელობა შორს რომ არ წავიდეს, ცალსახაა, რომ საბაზრო სისტემაში სხვადასხვა უფლებამოსილების მქონე სამსახურების არათანაბარი გადანაწილება, ისე როგორც ეკონომიკურ დემოკრატიაში, აუცილებლად გამოიწვევს იმას, რომ ზოგიერთი დასაქმებული სხვაზე მეტად შეძლებს ეკონომიკური ბენეფიტების მიღებას. მაგალითად, თუ ერთი თანამშრომელი ქმნის მანქანის დიზაინს, ხოლო მეორე აშენებს, დიზაინერი თავის კოგნიტურ შესაძლებლობებს უფრო ხშირად გამოიყენებს ვიდრე მშენებელი. შორეულ პერსპექტივაში, დიზაინერი უფრო მეტად გაიწაფება კონცეპტუალურ სამუშაოში ვიდრე მშენებელი, რაც პირველს მისცემს ფირმასთან უპირატესობას, რომ შემოსავლებიდან მეორეზე მეტი წილი მოითხოვოს. მომუშავეს, რომელიც გამოცდილია კონცეპტუალურ სამუშაოებში და არ არის კმაყოფილი თავისი ხელფასით, აქვს საშუალება, რომ დამსაქმებელს ისეთ კომპანიაში გადასვლით დაემუქროს, სადაც მეტს გადაუხდიან. ამის ეფექტი არის კლასობრივი დაყოფა კონცეპტუალურ და ხელით მომუშავეებს, საბოლოო ჯამში კი მენეჯერებსა და დასაქმებულებს შორის. ასევე, დე ფაქტო სამუშაო ბაზარი კონცეპტუალური მუშაკებისათვის.

დევიდ მაკნელი მარქსისტულ ტრადიციაში ამტკიცებს, რომ ბაზრის ლოგიკა არსებითად აწარმოებს არათანაბარ შედეგებს და უთანასწორო გაცვლებს. მეტიც, მისი მტკიცებით, ადამ სმიტის მორალური განზრახვა და ფილოსოფია, რომლებიც თანასწორ გაცვლას ემსახურებოდნენ შეარყია მის მიერ მხარდაჭერილმა თავისუფალი ბაზრების პრაქტიკამ. საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას თან ახლდა იძულება, ექსპლუატაცია და ძალადობა, რასთან თანხვედრაშიც სმიტის მორალური ფილოსოფია არ მოდიოდა. მაკნელი ასევე აკრიტიკებს საბაზრო სოციალისტებს იმის რწმენის გამო, რომ თანასწორ გაცვლებზე დამყარებული სამართლიანი ბაზრების მიღწევა შეიძლება თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის პარაზიტული ელემენტების, მათ შორის, საწარამოო საშუალებების კერძო საკუთრებაში არსებობის უფლების აკრძალვით.

იხილეთ აგრეთვე რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება