კამბისე II

კამბისე, კამბუჯია (დ. წ. უცნობია – გ. ძვ. წ. 522) – ძველი სპარსეთის აქემენიდთა დინასტიის მეფე ძვ. წ. 530-522 წლებში. კიროს II-ის ძე. ბაბილონურ ტექსტებში 539 წლიდან (ჯერ კიდევ მამის მეფობაში) არის მოხსენიებული, როგორც „ბაბილონის მეფე“, „მეფე ქვეყნებისა“. ძვ. წ. 525 წელს გაილაშქრა ეგვიპტეზე, გაანადგურა ეგვიპტის ჯარი პელუზიუმთან, ფარაონი ტყვედ ჩაიგდო და ეგვიპტე დაიპყრო. ძვ. წ. 524 წელს ნუბიაში შეიჭრა, მაგრამ დამარცხდა. ამ დროს მის წინააღმდეგ აჯანყდა გაუმატა. კამბისე იძულებული იყო სპარსეთში დაბრუნებულიყო. გარდაიცვალა გზაში. ისტორიული ტრადიცია, განსაკუთრებით ჰეროდოტე, მას წარმოგვიდგენს, როგორც სასტიკ, დაუნდობელ დამპყრობელს (აპისის მოკვლა, ეგვიპტური რელიგიის აბუჩად აგდება და სხვ.), ნამდვილად კი კამბისე აგრძელებდა თავისი მამის პოლიტიკას, პატივისცემით ეკიდებოდა ადგილობრივ ადათებსა და რელიგიურ რწმენას.

კამბისე
აქემენიანთა სპარსეთის მე-2 მეფე
მმართ. დასაწყისი:	ძვ. წ. 530
მმართ. დასასრული:	ძვ. წ. 522
წინამორბედი:	კიროს II
მემკვიდრე:	გაუმატა
პირადი ცხოვრება
დაბ. თარიღი:	უცნობია
გარდ. თარიღი:	ძვ. წ. 522
გარდ. ადგილი:	ეკბატანა, ირანი
დინასტია:	აქემენიდების დინასტია
მამა:	კიროს II
დედა:	კასანდანა
კამბისე II ვიკისაწყობში

მმართველობის დასაწყისი

კამბისე − ბაბილონის მეფე

როდესაც კიროს დიდმა ბაბილონი დაიპყრო, მის მეფედ თავისი ვაჟი კამბისე დანიშნა. კამბისეს მეფედ კურთხევა ჩატარდა ძვ. წ. 538 წლის 27 მარტს, „ახალი წლის“ დღესასწაულზე, ტრადიციული რიტულის დაცვით (კამბისმა ძალაუფლება „მარდუქის ხელიდან“ მიიღო). ბაბილონის მეფედ დანიშნვნის შემდეგ დოკუმენტები კამბისეს, მამამისის, ზოგჯერ კი ორივე მათგანის სახელით გამოიცემოდა (მაგალითად, „პირველი წელი კიროსისა, ქვეყანათა მეფისა, და კამბისესი, ბაბილონის მეფისა“). მაგრამ ასე მხოლოდ რვა თვის განმავლობაში გრძელდებოდა. უკვე დეკემბრიდან დოკუმენტებში მხოლოდ კიროსი იხსენიება. ჩვენ არ ვიცით, რატომ დანიშნა კიროსმა თავის ვაჟი ბაბილონის დროებით მეფედ. შესაძლოა, მან ეს გააკეთა ახალ ომებში წასვლის გამო. კიროსის ბაბილონში მმართველობის მე-4 წლით დათარიღებულ საბუთში კამბისე მოხსენიებულია როგორც უბრალოდ უფლისწული და ბაბილონის ეგიბის ბანკში განთავსებული თანხის პატრონი. იგი თავის საქმეებს წარმომადგენლის მეშვეობით უძღვებოდა და შესაძლოა, ბაბილონში არც კი ეცხოვრა. ყველაფრის მიუხედავად, არ შეიძლება იმის თქმა, თითქოს კიროსი არ ენდობოდა შვილს. პირიქით, კიროსი ცილინდრზე ამოტვიფრული წარწერაში მოგვითხრობს შემდეგს:

„მარდუქი, დიადი მბრძანებელი, კმაყოფილია ჩემი ქმედებებით და მაკურთხა მე, კიროსი, მეფე, რომელიც ვეთაყვანებოდი მას, და კამბისე, ჩემი შვილი, ჩემი შთამომავალი... დაე ღმერთებმა, რომლებიც მე დავაბრუნე მათ წმინდა ქალაქებში, შემაქონ და ჩემ მბრძანებელ მარდუქს ასე უთხრან: კიროსი − მეფე, რომელიც შენ გცემს თაყვანს და კამბისი, მისი შვილი...“

ცხადია, რომ კიროსი სრულად ენდობოდა კამბისეს. ჩვენ არ მოგვეპოვება არანაირი მტკიცებულება ბაბილონიდან იმის თაობაზე, რომ კამბისმა რაიმე უღირსი საქმე ჩაიდინა. იგი კიროსის მეფობის ბოლომდე ტახტის მემკვიდრე უფლისწულად რჩებოდა.

კამბისეს ასვლა სპარსეთის ტახტზე. დამორჩილებული ხალხების აჯანყება

თუ ჰეროდოტეს ვერწმუნებით, საბედისწერო ლაშქობაში წასვლის წინ კიროსს უფროსი ვაჟი კამბისე თანამმართველად გამოუცხადებია. ძვ. წ. 530 წლის ივლისში კიროსი მასაგეტებთან ბძოლაში დაიღუპა. ამ ინფორმაციის ბაბილონში მისვლის შემდეგ კამბისემ სპარსეთის ტახტი დაიკავა. ჩვენამდე მოღწეული ბაბილონური ტექსტი კამბისეს გამეფების შესახებ იმავე წლის 31 აგვისტოთი თარიღდება. კამბისეს გამეფებისთანავე ქვეყანაში აჯანყებები დაიწყო. კიროსის მიერ დაპყრობილი ქვეყნები და ხალხები ეკონომიკურად ნაკლებად იყვნენ დაკავშირებული სპარსეთთან და ჯერ კიდევ არ წარმოადგენდნენ აქემენიანთა სახელმწიფოს ორგანულ ნაწილებს. მათ ახსოვდათ საკუთარი დამოუკიდებლობის შესახებ და ბუნებრივია, დამპყრობლის სიკვდილის შემდეგ დრო იხელთეს და აჯანყდნენ თვისუფლების დასაბრუნებლად. შესაძლოა, რომ ამ აჯანყებებთან დაკავშირებული ყოფილიყო კიროსის მეორე შვილი, რომელსაც ბეჰისთუნის წარწერის მიხედვით ბარდია, ჰეროდოტეს მიხედით კი სმერდისი ერქვა. ის ბაქტრიის მმართველად ყოფილა დანიშნული და თავისუფლად შეეძლო აღმოსავლეთის ხალხების თავისი ძმის წინააღმდეგ წაქეზება. ქსენოფონტეს სიტყვით, კიროსის დაღუპვის შემდეგ „მის შვილებს შორის დაუყოვნებლივ დაიწყო ამბოხება, განდგენენ ქალაქები და ხალხები და ყველაფერი უარესობისკენ წავიდა“.

ბარდიას მოკვლა

კამბისეს დიდი ძალისხმევა დასჭირდა აჯანყებების ჩასახშობად. თავისი ერთპიროვნული ძალაუფლების განსამტკიცებლად კამბისემ თავისი ძმა ბარდიაც მოკლა, თუმცა, როგორც ბეჰისთუნის წარწერა გვამცნობს „როდესაც კამბისემ ბარდია მოკლა, ხალხისთვის არ იყო ცნობილი, რომ ბარდია მოკლეს“. როგორც ჩანს, ეს ამბავი უცნობი დარჩენილა თვით მეფის ახლობლებისა და ნათესავებისთვისაც კი.

კამბისეს გეგმები

კამბისეს პოლიტიკა პრაქტიკულად უკვე მამამისის მიერ იყო განსაზღვრული. კიროსმა ვერ მოასწრო ეგვიპტის დაპყრობა, რომელიც იმ დროისთვის ერთადერთ უძველეს სამეფოდ რჩებოდა და დამოუკიდებლად არსებობდა. ბერძნულ სამყაროსთან მჭიდრო კავშირითა და აზიის საქმეებში ჩარევის შესაძლებლობით იგი გარკვეულ საფრთხესაც წარმოადგენდა აქემენიანთა პოლიტიკისათვის. ეს საგარეო - პოლიტიკური მემკვიდრობა კამბისეს პატივმოყვარეობასაც კარგად პასუხობდა. ის, რომ ეგვიპტის დაპყრობა კამბისემ გამეფებისთანავე არ დაიწყო, განპირობებული იყო ჯერ შიდაარეულობით, შემდეგ კი ლაშქრობისთვის ხანგრძლივი მომზადებით.

ეგვიპტის დაპყრობა

ლაშქრობის მომზადება

მამის მსგავსად, კამბისე სამხედრო მეთოდების გარდა დიპლომატიური ხერხების გამოყენებასაც ცდილობდა. ძვ.წ. 525 წლის გაზაფხულითვის მან ერთი მხრივ, თავის ჯარებს პალესტინაში მოუყარა თავი, მეორე მხრივ კი შეუთანხმდა არაბ მომთაბარეებს, რომელთა ხელშიც იყო სინაის უდაბნოს გავლით ეგვიპტისკენ მიმავალი გზა. შეთანხმების მიხედვით კამბისემ უზრუნველყო თავისი არმიის უწყვეტი მომარაგება სასმელი წყლით, რომელიც აქლემებით მოჰქონდათ. ამის გარეშე ცხელი უდაბნოს გავლა შეუძლებელი იქნებოდა. მართალია საზღვაო ფლოტი სპარსეთს არ გააჩნდა, მაგრამ კამბისე მაქსიმალურად იყენებდა ფინიკიელთა ხომალდებს. გარდა ამისა, კამბისემ მოკავშირედ გაიხადა კუნძულ სამოსის ტირანი პოლიკრატე, რომელმაც 40 ხომალდი გამოუგზავნა. თუმცა ეს ესკადრა სულაც არ ჩასულა დანიშნულების ადგილამდე, რადგან უკან მიბრუნდა მშობლიურ კუნძულზე საკუთარი ტირანის დამხობის მიზნით. კვიპროსელებიც სპარსელთა მხარეს გადავიდნენ და მხარი დაუჭირეს საკუთარი გემებით. დაქირავებული ბერძენი მეომრები ორივე მხარეს იყვნენ. ეგვიპტელთა სამსახურში მყოფი ბერძნების წინამძღოლმა, ჰალიკარნასელმა ფანესმა, რომელიც მეტად ავტორიტეტული და ეგვიპტის შინაურ საქმეებში ფრიად გარკვეული კაცი იყო, უღალატა ფარაონ ამასისს და კამბისეს მხარეს გადავიდა. მან სპარსელებს ძვირფასი ინფორმაცია მიაწოდა ეგვიპტელების სამხედრო მზადყოფნის შესახებ. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ის იყო, რომ ამასისს საკმაოდ ბევრი უკმაყოფილო ადამიანი ჰყავდა საკუთარ ქვეყანაში, მათ შორის წინამორბედი ფარაონის, აპრიას მომხრეები, ასევე ქურუმები და სხვ. ძველი ბერძენი ისტორიკოსის, კტესიას კნიდოსელის ცნობით ფარაონს უღალატა მისმა ერთ-ერთმა დიდებულმა, საჭურისმა კომბათემ, რომელსაც ეგვიპტის მეფისნაცლობა სურდა. გარდა ამისა, აშკარად იკვეთება ეგვიპტის საზღვაო ძალების მეთაურის უჯაჰორესენტის ღალატიც. საკუთარ წარწერაში იგი დაუფარავად ტრაბახობს მის მიმართ სპარსთა მეფის მიერ გამოჩენილი სიკეთით, მისგან მიღებული პატივისცემითა და ჯილდოებით. ეს საშუალებას გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ უჯაჰორესენტმა ეგვიპტის ფლოტი სპარსელებს უბრძოლველად ჩააბარა. დაბოლოს, ეგვიპტის ვითარება იმანაც დაამძიმა, რომ იმ დროს გარდაიცვალა თავად ამასისიც და ეგვიპტის ტახტი მისმა ვაჟმა ფსამეტიქ III-მ დაიკავა. ამას დაერთო ზემო ეგვიპტისთვის იშვიათი მეტეოროლოგიური მოვლენა − თებეში წვიმა მოვიდა, რამაც ცრუმორწმუნე ეგვიპტელებზე მძიმე შთაბეჭდილება მოახდინა. მიუხედავად ამ ყველაფრისა, ეგვიპტელმა პატრიოტებმა გადაწყვიტეს ვაჟკაცური წინააღმდეგობა გაეწიათ დამპყრობელისთვის.

ბრძოლა პელუსიუმთან

სპარსელებმა სინაის უდაბნო ფანესის მიერ ნაჩვენები გზით გაიარეს და ეგვიპტის საზღვარს მიადგნენ. ლაშქრობაში კამბისეს თან ახლდნენ ლიდიის ყოფილი მეფე, მოხუცებული კრეზი და პოლიკრატე სამოსელის ძმა სილოსონი. ეგვიპტის არმია სპარსეთის ჯარს ქალაქ პელუსიუმთან ელოდებოდა. პელუსიუმს უძველესი დროიდან დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა როგორც ეგვიპტის მისადგომების დამცველ ციხე-სიმაგრეს. მას ეგვიპტის „ბეჭედსაც“ უწოდებდნენ. ბერძნები მას ასევე „ეგვიპტის გასაღებსაც“ ეძახდნენ, რომლითაც იქ შესვლა-გამოსვლა შეიძლებოდა. სწორედ აქ, ძვ. წ. 525 წელს მოხდა გადამწყვეტი ბრძოლა. შეტაკების დაწყების წინ, თავიანთ ყოფილ მეთაურზე, ფანესზე განრისხებულმა ბერძენმა მოქირავნეებმა, რომლებიც ფარაონის ერთგულები დარჩენილიყვნენ, მწყობრის წინ გამოიყვანეს და დახოცეს ფანესის ვაჟები, მათი სისხლი ღვინოს შეურიეს, შესვეს და ისე გადავიდნენ იერიშზე. სისხლისმღვრელ ბრძოლაში ორივე მხრიდან ბევრი მეომარი დაიღუპა. თავგანწირული ბრძოლის მიუხედავად, ეგვიპტელები დამარცხდნენ, ბრძოლის ველიდან გაიქცნენ და ქალაქ მემფისში გამაგრდნენ. ბრძოლის შემდეგ სპარსელებმა ალყა შემოარტყეს ქალაქ პელუსიუმს და აიღეს კიდეც. პელუსიუმთან ბრძოლაში სპარსელებმა საბოლოოდ გატეხეს ეგვიპტელების წინააღმდეგობა და მათი ლაშქრობა ამის შემდგე პრაქტიკულად წინააღმდეგობის გარეშე წარიმართა.

მემფისის აღება და ფსამეტიქ III-ის დატყვევება

ჰეროდოტეს თანახმად, კამბისე მაშინვე არ დაძრულა მემფისისკენ. მან გემით ელჩი გაგზავნა და ქალაქის ჩაბარება მოითხოვა. მაგრამ ეგვიპტელები თავს დაესხნენ ამ გემს და ჩაძირეს, ხოლო მთელი ეკიპაჟი და მეფის ელჩი სიცოცხლეს გამოასალმეს. სპარსელებმა ალყაში მოაქციეს ეგვიპტის დედაქალაქი მემფისი. ხანგრძლივი ალყის შემდეგ ქალაქი დაეცა, ფსამეტიქ III და მთელი მისი ოჯახი ტყვედ ჩავარდა. ორი ათასი დიდგვაროვანი ეგვიპტელი ახალგაზრდა, მათ შორის ფარაონის შვილიც სიკვდილით დასაჯეს სპარსეთის ელჩის მკვლელობის საპასუხოდ. თავად ფსამეტიქი კამბისმა დაინდო. კამბისე ასე მოიქცა სავარაუდოდ კიროს დიდის პოლიტიკის გავლენით, რომელიც ტყვედ ჩაგდებულ მეფეებს ყოველთვის ლმობიერად ეპყრობოდა ხოლმე. მემფისის აღების შემდეგ დანარჩენი ეგვიპტე ადვილად დაიმორჩილეს სპარსელებმა. ძვ.წ. 525 წლის აგვისტოში კამბისე ოფიციალურად გამოცხადდა ეგვიპტის ფარაონად. მან დააარსა ახალი XXVII დინასტიაც. სპარსთა შემოსევით შეშინებული ჩრდილოეთ აფრიკის ზოგიერთი ტომი, რომლებიც ეგვიპტის დასავლეთით ცხოვრობდნენ, ნებაყოფლობით დამორჩილდნენ აქემენიანთა მბრძანებელს და ხარკის გადახდა იკისრეს.

კამბისეს პოლიტიკა ეგვიპტური წყაროების მიხედვით

ასეთია ეგვიპტის დაპყრობის შესახებ ცნობები, რომელთაც კლასიკური ხანის ბერძენი მწერლები გვაწვდიან. თუმცა უჯაჰორესნეტის წარწერის და სხვა ოფიციალური ეგვიპტური წყაროების თანახმად იქმნება მოსაზრება, რომ თითქოს კამბისე მოქმედებდა არა როგორც დამპყრობელი, არამედ იმეორებდა მამამისის პოლიტიკა ბაბილონის დაპყრობის დროს, ე.ი. სპარსეთის მეფემ ეგვიპტის დაპყრობას პირადი უნიის ხასიათი მისცა. კამბისემ გვირგვინი დაიდგა საისში ეგვიპტური ტრადიციების დაცვით, მიიღო ტიტული „ეგვიპტის მეფე, ქვეყნების მეფე“, ასევე ფარაონთა ტრადიციული ტიტულატურა − „რას და ოსირისის შთამომავალი“, დაირქვა ეგვიპტური სახელი − მესუტ-რა (სიტყვასიტვით ნიშნავს „რას შთამომავალს“) და, საერთოდ, ცდილობდა ყველაფერი ისე მომხდარიყო, როგორც ეს ძველ დროში კეთდებოდა. კამბისე განაგრძობდა მისი წინამორბედი XXVI დინასტიის წარმომადგენელი ფარაონების პოლიტიკას და ცდილობდა ეგვიპტელები თავის მომხრედ ექცია. ჩვენამდე მოღწეულ რელიეფებში იგი ეგვიპტურ სამოსში ჩაცმულია გამოსახული. საისში კამბისე მონაწილეობდა ქალღმერთ ნეიტის ტაძარში გამართულ რელიგიურ ცერემონიებში და მსხვერპლსაც სწირავდა ეგვიპტურ ღმერთებს. ეგვიპტის დაპყობისთვის კანონიერი სახის მისაცემად შეიქმნა ლეგენდა, რომლის მიხედვითაც კამბისე კიროსისა და ეგვიპტელი მეფის (ფარაონ აპრიას) ასულის, ნიტეტიდას შვილი იყო. ამ ვერსიის მიხედვით, სპარსული სამეფო საგვარეულო არა ნაკლებ კანონიერად იკავებდა ფარაონის ტახტს, ვიდრე უკანასკნელი ეგვიპტელი მეფეები. ასე რომ, კამბისემ ეგვიპტე დაიკავა როგორც კანონიერმა ფარაონმა, რომელმაც ქვეყანა უზურპატორებს (ამასისსა და ფსამეტიქ III-ს) გამოსტაცა. ამ ლეგენდას ეგვიპტელები ჰეროდოტესაც უყვებოდნენ თურმე. ეგვიპტის დამპყრობისთანავე კამბისემ უბრძანა თვის მეომრებს, შეეწყვიტათ ძარცვა, დაეტოვებინათ ტაძრების ტერიტორია და აენაზღაურებინათ სიწმინდეებისათვის მიყენებული ზარალი. კიროსის პოლიტიკის შესაბამისად, მან ეგვიპტელებს მიანიჭა თავისუფლება პირად და რელიგიურ ცხოვრებაში. ეგვიპტელებს, ისევე როგორც სხვა ხალხების წარმომადგენლებს, უნარჩუნდებოდათ თანამდებობები სახელმწიფო აპარატში და მათ მემკვიდრეობითაც კი გადასცემდნენ. მაგალითად ქურუმმა და მხედართმთავარმა უჯაჰორესნეტმა შეინარჩუნა არა მხოლოდ ძველი თანამდებობები (გარდა ფლოტის მეთაურის თანამდებობისა), არამედ ახალი თანამდებობებიც მიიღო. ის ასევე გახდა კამბისეს, მოგვიანებით კი დარიოს I-ის მრჩეველი ქვეყნის მართვის საკითხებში. იმ დროინდელი დოკუმენტები მოწმობენ, რომ სპარსელების ბატონობის პირველ პერიოდში ეგვიპტეს არ განუცდია მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ზიანი.

კამბისეს პოლიტიკა ბერძნული წყაროების მიხედვით

ჰეროდოტე და დიოდორე სიცილიელი ამბობენ, რომ კამბისე საისში საგანგებოდ მისულა იმ მიზნით, რომ ამასისის მუმიისთვის შეურაცხყოფა მიეყენებინა. ამასთან დაკავშირებით აღწერილია სხვა მხეცობებიც, რომელიც კამბისეს ჩაუდენია. მას ასევე მიეწერება მთელი რიგი ქალაქების ძარცვა-განადგურებაც. მაგალითად, სტრაბონის მიხედვით კამბისეს გადაუწვავს სერაპეუმი და მემფისი, დიოდორე სიცილიელის მიხედვით რამესეუმი გაუძარცვავს, პლინიუსის მიხედვით კი ჰელიოპოლისი მხოლოდ იმიტომ დაუნდია, რომ მისი ობელისკები მოსწონებია. ჰეროდოტეს ცნობის განსამტკიცებლად შეიძლება არგუმენტად მოვიტანოთ ერთი გრანიტის სარკოფაგი, რომელშიც დაკრძალული ყოფილა იაჰმესის (ამასისის) მსროლელთა მეთაური, „მეფის მეუღლის“ ვაჟი ნეხტ-ბასტ-ეროუ, სამეფო ოჯახის ერთ-ერთი წევრი. ამ შესანიშნავ სარკოფაგზე დაზიანებულია მასში დაკრძალული პიროვნებისა და დედამისის სახელები და ტიტულები. დატოვებულია მხოლოდ ღმერთების სახელები, რომელთა ხელის ხლებაც ვერ გაუბედავთ. სახელების გადაფხეკა ეგვიპტური წარმოდგენების მიხედვით ყველაზე სასტიკ სიკვდილისშემდგომ სასჯელად ითვლებოდა. რა თქმა უნდა, არის ვარაუდი, რომ ეს ჩადენილია დამპყრობლის ბრძანებით. ასევე, ელეფანტინის ებრაული კოლონიის არამეულ პაპირუსებში ნათქვამია (მართალია, 118 წლის მოგვიანებით), რომ როდესაც კამბისემ ეგვიპტე დაიმორჩილა, მას დაუნგრევია ეგვიპტის ღმერთების ყველა ტაძარი, მაგრამ იუდეველთა სიწმინდეებისათვის ხელი არ უხლია, რომელიც ელეფანტინში არსებულა იმ დროს. დაბოლოს, უჯაჰორესნეტიც საუბრობს იმ „უდიდეს საშინელებაზე, რაც მთელ ქვეყანაში მოხდა და რომლის მსგავსიც მანამდე არ ყოფილა“. გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ რამდენიმე თვეში კამბისეს დამოკიდებულება ეგვიპტის მიმართ უარესობისკენ შეიცვალა.

ქუშში შეჭრა

ჰეროდოტე თავის „ისტორიაში“ გვამცნობს, რომ ეგვიპტის დაპყრობის შემდეგ კამბისემ გადაწყვიტა მთელი იმ დროისთვის ცნობილი აფრიკის შემოერთება, ე.ი. კართაგენის, ოაზისებისა და ქუშის. კართაგენის დაპყრობაზე კამბისეს ხელის აღება მოუწია, რადგან ფინიკიელთა ფლოტი თანამოძმეების წინააღმდეგ არ მოისურვებდა ლაშქრობას, ხოლო სპარსთა მეფე მათ ვერ დააძალებდა, რადგან ისინი ნებაყოფლობით შეუერთდნენ მას. ოსაზისების დასალაშქრად კი ექსპედიცია თებედან დაიძრა, მიაღწია დიდ ოაზისს და დაიპყრო იგი. ამაზე ჰეროდოტეც საუბრობს და იქ შემორჩენილია ასევე შენობები, აგებული სპარსთა მეფეების (დარიოს I-ისა და დარიოს II-ის) სახელზე. მაგრამ სპარსელი მეომრების ლაშქრობა ამონის ოაზისისკენ კატასტროფით დასრულდა − ამოვარდნილმა ქვიშის ქარიშხალმა ჯარი უდაბნოში ცოცხლად ჩამარხა.

რჩებოდა კიდევ ერთი აფრიკული სამეფო − ქუში (რომელსაც ჰეროდოტე ეთიოპიას უწოდებს), დედაქალაქებით ნაპატასა და მეროეში. კამბისემ მისი დაპყრობაც გადაწყვიტა. ამ წამოწყების შესახებ ჩვენი ერთადერთი წყარო ჰეროდოტეა, რომლის მონათხრობიც აღსავსეა ლეგენდებით და ტენდენციით, რომ ეს ლაშქრობა წარმოაჩინოს როგორც სრული სიგიჟე. თავდაპირველად ქუშის მეფესთან (არქეოლოგიური მონაცემების მიხედვით, მაშინ ქუშელებს მართავდა ამანინატაკილებტე) დამორჩილების წინადადებით გაგზავნეს ნუბიურის მცოდნე ელეფანტინელი „იქთიოფაგები“. შეურაცხმყოფელი პასუხის მიღებისთანავე გაღიზიანებული კამბისემ ნაჩქრევად, სათანადო მომზადების გარეშე, წამოიწყო ლაშქრობა ნილოსის გასწვრივ (ძვ. წ. 524-523 წლების ზამთარი). მაგრამ გზის მეხუთედიც არ ჰქონდათ გავლილი, რომ საკვების მარაგი შემოელიათ. მართალია დამპყრობელი ამან ვერ შეაჩერა, მაგრამ როცა საქმე კანიბალიზმამდე მივიდა, კამბისეს უკან დაბრუნება მაინც მოუწია. უკან გზაზე შიმშილობის გამო მრავალი დაღუპულა. სტრაბონის ცნობით, ნუბიაში ცნობისმოყვარეებს ოქტავიანე ავგუსტუსის დროსაც კი აჩვენებდნენ ბორცვებს, სადაც სპარსელთა რაზმები ყოფილა დამარხული. დიოდორე სიცილიელი „ისტორიულ ბიბლიოთეკაში“ ასევე აღნიშნავს, რომ ეთიოპელთა სიტყვით, კამბისე მათ თავს დასხმია დიდი ჯარით, მაგრამ არა მარტო მთელი არმია დაკარგა, არამედ თავადაც დიდ საფრთხეში ჩავარდნილა. ჰეროდოტესა და ანტიკური პერიოდის სხვა ავტორების ცნობით ეს ლაშქრობა წარუმატებელი იყო და შედეგად მხოლოდ ის მიიღო კამბისემ, რომ ეგვიპტის მოსაზღვრედ მცხოვრები ეთიოპელები მის მფარველობაში შესულან, რომლებიც ხარკს კი არ იხდიდნენ, არამედ მხოლოდ საჩუქრები მიჰქონდათ სპარსთა მეფესთან.

აქ ჩვენ ვაწყდებით ჰეროდოტეს მონათხრობის პირველ სერიოზულ პრობლემას, რომელიც კამბისეს ეგვიპტეში ყოფნას შეეხება. ქუში ანუ ნუბია უდაოდ იყო ის ქვეყანა, რომელიც აქემენიანთა სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა დარიოს I-ის მმართველობის დროს და შემდგომ პერიოდშიც. ამასთანავე, არ არსებობს არანაირი მტკიცებულება, რომ კამბისეს გარდა ვინმემ ილაშქრა აქ. ერთ დოკუმენტში ქუში შეტანილია როგორც ქვეყანა, საიდანაც სპილოს ძვლით მარაგდებოდა სუზაში დაწყებული მშენებლობები. სხვა წყაროებშიც იგი დაქვემდებარებულ ტერიტორიას წარმოადგენს. ქუშელები ანუ ნუბიელები გვევლინებოდნენ მსახურებად, რომლებიც სამეფო კარს ემსახურებოდნენ პერსეპოლისში, ხოლო აპადანას რელიეფებზე მათ ხარკი მიჰქონდათ მეფისთვის. აქ ისინი გამოიყურებიან როგორც აშკარა სამხრეთელები და შავკანიანები. მეორე მხრივ, ჰეროდოტეს მონათხრობი „ეთიოპიის“ შესახებ ატარებს აშკარად ფანტასტიკურ ხასიათს და სავარაუდოდ შთაგონებულია ჰომეროსისეული ამბით უნაკლო ეთიოპიელებზე, რომლებიც სამყაროს დასალიერში, შორეული ოკეანის ნაპირებზე ცხოვრობენ იდეალისტური და მდიდრული ცხოვრებით. ჰეროდოტესადმი პატივისცემის მიუხედავად, კამბისეს სამყაროს ლეგენდარული მიჯნის მისაღწევად სულაც არ ულაშქრია. ნაკლებად დასაჯერებელია, რომ კამბისე, ის მხედართმთავარი, რომელმაც ასე დეტალურად დაგეგმა ღაზადან სინაის უდაბნოს გავლით ლაშქრობა, ნუბიაში საკუთარი არმიის სათანადო მომარაგების გარეშე წავიდოდა. ძველი სპარსული წყაროების მიხედვით უფრო მეტად სარწმუნო ის არის, რომ კამბისემ წარმატებით ილაშქრა პირველი ჭორომის ზემოთ, ეგვიპტის სამხრეთი საზღვრები განამტკიცა და მინიმუმ ნუბიის ჩრდილოეთი რაიონები შეუერთა თავის სახელმწიფოს.

ეგვიპტის აჯანყება

სავსებით სავარუდოა, რომ ქუშში კამბისეს ხანგრძლივმა ყოფნამ ეგვიპტეში წარმოქმნა მოძრაობა, რომლის მიზანიც სპარსელთა ბატონობის გადაგდება იყო. ჰეროდოტე წერს, რომ კამბისემ როდესაც ფსამეტიქ III ცოცხალი დატოვა, სურდა იგი ვასალურ მმართველად დაენიშნა ეგვიპტეში, მაგრამ როდესაც ის შემჩნეული იქნა იმაში, რომ ყოფილ ქვეშევრდომებს აჯანყებისკენ აქეზებდა, მეფემ ის მოაკვლევნა. წარუმატებელი ლაშქრობიდან დაბრუნებული განაწყენებული კამბისე ეგვიპტელთა მშფოთვარებამ წყობილებიდან გამოიყვანა. უჯაჰორესნეტის მიერ ნახსენები „უდიდესი საშინელება“ შესაძლოა შედეგი ყოფილიყო ეგვიპტის აჯანყების ჩახშობისა. ეჭვი არ არის, რომ ფსამეტიქ III კამბისეს მრისხანების ერთ-ერთი პირველი მსხვერპლი გახდებოდა, რომელმაც ამის შემდეგ ეგვიპტის მართვა მიანდო არა ეგვიპტელს, არამედ საპრსელ არიანდს. იმ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ კამბისე ეგვიპტეში სრული სამი წლის განმავლობაში დარჩა, შეიძლება გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ ეგვიპტეზე სპარსული ძალაუფლების გავრცელებას მნიშვნელოვანი ძალისხმევა დასჭირდა.

„კამბისეს შეშლილობა“

ჰეროდოტე გვიყვება, რომ სამხრეთული ლაშქრობიდან მობრუნებულმა კამბისემ მემფისში იხილა სადღესასწაულო სამოსში გამოწყობილი და გამხიარულებული ეგვიპტელები, რომლებიც ნადიმობდნენ და ახალი აპისის „გმოჩენას“ აღნიშნავდნენ. სპარსთა მეფემ კი იეჭვიანა, რომ ეგვიპტელები მისი წარუმატებლობის გამო მხიარულობდნენ, განრისხდა, ქალაქის ხელისუფალნი სიკვდილით დასაჯა, ქურუმები ჯოხით აცემინა, აპისის ხბოს დაკვლა ხანჯლით სცადა და თუმცა მხოლოდ თეძოში დაჭრა, ის მაინც მოკვდა. ქურუმებმა, კამბისეს რომ არ გაეგო, ხბო ფარულად დამარხეს.

რამდენად სარწმუნოა ჰეროდოტეს ცნობები კამბისეს სისასტიკისა და ეგვიპტური რელიგიის შეურაცხყოფის შესახებ, რთული სათქმელია. ყოველ შემთხვევაში, აპისის მკვლელობის ამბავი არ მართლდება სერაპეუმის სტელების მონაცემებიით, რომელიც გვამცნობს, რომ აპისის სიკვდილს ადგილი ჰქონია კამბისეს მეფობის მე-6 წელს, ანუ ეთიოპიაში ლაშქრობის წინა პერიოდში, ხოლო შემდგომი აპისი მომკვდარა დარიოს I-ის მე-4 წელს. აქედან ჩანს, რომ აპისების ცვლა მომხდარა ეთიოპიაში ლაშქრობისას, ხოლო იმავე სტელაზე კამბისე გამოსახულია წმინდა ხარის წინაშე მუხლმოყრილი. ხოლო აპისის სარკოფაგზე შემონახული წარწერა მოწმობს დაკრძალვის ოფიცილურ (და არა ფარულ) ცერემონიაზე. წარწერა გვამცნობს: „კამბისემ, ზემო და ქვემო ეგვიპტის მეფემ დიდი სარკოფაგი მიუძღვნა თავის მამას აპის-ოსირისს“.

ჰეროდოტეს თანახმად, კამბისეს მიერ აპისის მოკვლის შემდეგ „ეგვიპტელების თქმით, ამ მკრეხელობის გამო მაშინვე სიგიჟემ შეიპყრო“, თუმცა, როგორც იქვე აღნიშნავს ბერძენი ისტორიკოსი, ის „მანამდეც არ ყოფილა სრულ ჭკუაზე“. ამასთან, ამბობდნენ, რომ კამბისე დაბადებიდანვე იტანჯებოდა ეპილეფსიით, ხოლო სიმთვრალეში სრულიად თავშეუკავებელი ხდებოდა. სიგიჟის ერთ-ერთი შეტევის დროს კამბისეს თავისი ორსული მეუღლე როქსანა ისე უცემია, რომ ამ უკანასკნელს ნაადრევი მშობიარობა დაეწყო და გარდაცვლილა. შემდეგ კამბისეს მშვილდიდან გასროლილი ისრით მოუკლავს თავის ერთგული ადამიანის პრექსასპეს შვილი. სრულიად უმიზეზოდ, მისი ბრძანებით 12 წარჩინებული სპარსელი თავდაყირა ცოცხლად ჩაუმარხავთ მიწაში. ის ასევე აპირებდა სიკვდილით დაესაჯა კრეზი, თავისი მრჩეველი და აღმზრდელი, მხოლოდ იმის გამო, რომ ამ სისასტიკის გამო შენიშვნა მიუცია მისთვის. ერთგულ მსახურებს კრეზი დაუმალავთ. მათალია, შემდეგ კამბისემ კრეზს აპატია, მაგრამ მსახურები დაუჯია სიკვდილით ურჩობის გამო. ამის გარდა, კიდევ ბევრი სისასტიკე ჩაუდენია კამბისეს.

თუმცა ეს ცნობები შესაძლოა გადაჭარბებული იყოდ. აშკარაა, რომ კამბისეს დამპყრობლურმა და დესპოტურმა პოლიტიკამ გამოწვია ოპოზიციის ზრდა მიდიასა და სპარსეთის სახელმწიფოში შემავალ სხვა ქვეყნებში, პატრიოტული გრძნობების გაღვივება ეგვიპტეში და განგაში ბერძნულ სამყაროში. აქედან გამომდინარე, გასაკვირი არ არის, რომ ბერძნულ-ეგვიპტურ წრეებში გაჩენილიყო გადაჭარბებული ამბები და ლეგენდები კამბისეს სისასტიკის, დესპოტიზმისა და სიგიჟის შესახებ. ამ ლეგენდებმა კი ასახვა ჰპოვა ბერძენი ისტორიკოების წიგნებში, მათ შორის ჰეროდოტესთანაც.

ბერძნულმა ისტორიოგრაფიამ ერთმანეთს დაუპირისპირა „ჰუმანური და სამართლიანი“ კიროსი და „სასტიკი და შეშლილი“ კამბისე და ორივე შემთხვევაში გადაჭარბებაც დაუშვა. ამასთანავე, აქემენიანთა დინასტიის უმცროსი შტო, დარიოსის სახით, რომელმაც სპარსეთის ტახტი დაიკავა კამბისეს გარდაცვალებიდან მალევე, ხელს უწყობდა ასეთი მოსაზრებების გავრცელებას, ზოგჯერ კი თავად იგონებდა მითებს. მიზანი იყო, რომ ეჩვენებინათ უფროსი შტოს უუნარობა სახელმწიფოს მართვის თვალსაზრისით. ყოველივე ეს ეჭვს აჩენს, რომ კამბისეს ცუდი რეპუტაცია შემდგომ თაობებში, როგორც ჰეროდოტე გვამცნობს − შეშლილის რეპუტაცია − ისტორიულად არასაიმედოა და უბრალოდ შეიძლება ჰეროდოტეს ინფორმატორების სტერეოტიპულ შეხედულებებს ასახავდეს. მამის ნდობა კამბისეს მიმართ, მისი რვა წლიანი მშვიდობიანი მმართველობა ბაბილონში, მისი ბრწყინვალე სამხედრო კამპანია, რის შედეგადაც ეგვიპტე სპარსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა, ლიბიისა და ზემო ნუბიის წარმატებული დაპყრობა, ეგვიპტეზე მყარი კონტროლის დამყარება − ყოველივე ეს ამტკიცებს კამბისეს გონიერებას და არა მის სიგიჟეს.

გაუმატას აჯანყება. კამბისეს სიკვდილი

ძვ.წ. 522 წლის გაზაფხულზე ეგვიპტეში შემაშფოთებელი ინფორმაციამ მიაღწია სპარსეთის ტახტზე თვითმარქვია ცრუბარდიას გამოჩენის შესახებ. უკვე აიარუს თვეში (აპრილ-მაისი) ბაბილონში დოკუმენტები გამოიცემოდა მისი სახელით. კამბისე სასწრაფოდ დაიძრა სპარსეთისკენ აჯანყების ჩასახშობად, მაგრამ ის გზაში დაიღუპა ფრიად იდუმალ და საეჭვო ვითარებაში. ოფიციალური ვერსიის თანახმად, რომელიც დაფიქსირებულია მეფე დარიოს I -ის ბეჰისთუნის წარწერაში, ძალაუფლება ბარდიას სახელით ხელში ჩაიგდო მოგვმა (მიდიელმა ქურუმმა) და თვითმარქვიამ − გაუმატამ. შემდეგ წერია, რომ კამბისე „მოკვდა ჭრილობებისგან, რომელიც მან თვითონ მიიყენა“, თუმცა ამ ამბის დეტალები არ არის აღწერილი. ეს სიტყვები შეიძლება აღნიშნავდეს როგორც თვითმკვლელობას, ისე უბედურ შემთხვევას. ჰეროდოტეს მონათხრობი კი უფრო დაწვრილებითია. ის, ისევე როგორც ბეჰისთუნის წარწერა, ასახელებს თვითმარქვია მოგვს, ერთ-ერთს ორი ძმიდან, რომელიც კამბისემ დატოვა სასახლის სამართავად, რომლებიც იმ მცირერიცხოვანი პირების რიცხვში შედიოდნენ, რომლებმაც იცოდნენ ბარდიას მკვლელობის შესახებ. თვითმაქვია საკუთარ თავს სწორედ ბარდიას უწოდებდა (ჰეროდოტესთან − სმერდისს) და სახითაც ჰგავდა მას. მისი ძმა პატიზიფი აჯანყების მთავარი დამნაშავე იყო, რადგან მან დასვა ცრუბარდია ტახტზე და შიკრიკები გაგზავნა ყველგან ბრძანების მისატანად, განსაკუთრებით ჯარში, რომ მათ ყველას თვითმარქვიასთვის ერთგულება შეეფიცათ. ამბავმა კამბისემდე მიაღწია (სიზმარში ნახა), რომელიც საპარსეთისკენ წამოვიდა და იმყოფებოდა სირიის ეკბატანაში (სავარაუდოდ ჰამატი, რომლის სახელწოდებაც ბერძნულად წააგავდა მიდიის დედაქალაქი სახელს), სადაც უნდა აღსრულებულიყო წინასწარმეტყველება მისი სიკვდილის შესახებ. სწორედ აქ მოვიდა თვითმარქვიას შიკრიკი, რომელიც შეიპყრეს და დაკითხეს. მისგან გაიგეს, რომ თავად ბარდია არ უნახავს, ბრძანება კი პატიზიფმა მისცა. კამბისე მიხვდა, რაშიც იყო საქმე და განრისხებული ამხედრებულა ცხენზე, რომ სუზაში წასულიყო. ამ დროს შემთხვევით დაჭრილა თეძოში და ოცი დღის შემდეგ განგრენის შედეგად მომკვდარა.

ჰეროდოტე სპარსეთის მეფის სიკვდილს ღმერთების შურისძიებით ხსნის მისი მკრეხელობის გამო. „როდესაც მეფე ცხენზე ჯდებოდა, ქარქაშს ბოლო მოძვრა, იქიდან გამოვარდნილმა მახვილმა კი თეძო გაუჭრა. ჭრილობა იყო ზუსტად იმ ადგილზე, სადაც ადრე თვითონ დაჭრა ეგვიპტური ღმერთი აპისი“. კტესიოს კნიდოსელი განსხვავებულად გვიყვება კამბისეს სიკვდილის ამბავს. მისი თქმით, „გართობის მიზნით დანით ტოტს თლიდა, მაგრამ უხერხულად მოირტყა იარაღი მუხლსუკანა ბარძაყის კუნთში და მეთერთმეტე დღეს გარდაიცვალა“. იოსებ ფლავიუსი გვამცნობს, რომ კამბისე მომკვდარა დამსკოში. დემოტური ქრონიკა ეგვიპტიდან ასევე საუბრობს იმაზე, რომ კამბისე მოკვდა გზაში, ჯერ კიდევ რომ არ იყო ჩასული თავის ქვეყანაში. 7 წლისა და 8 თვის განმავლობაში მეფობდა კამბისე და გარდაიცვალა ისე, რომ მემკვიდრე არ დარჩენია. კტესიოსი ამბობს, რომ ის 18 წლის მანძილზე მართავდაო, მაგრამ წლების ათვლა სავარაუდოდ იმ მომენტიდან დაიწყო, როდესაც კამბისე ბაბილონის მმართვალდ დაინიშნა.

ცოლები

კამბისეს სამი ცოლი ჰყავდა:

• ატოსა − კიროს დიდის ასული, კამბისეს და;
• როქსანა − კიროს დიდის ასული, კამბისეს და ატოსას და. ჰეროდოტე მის სახელს არ ახსენებს, მაგრამ მიუთითებს, რომ უფროსი დის ატოსას გარდა კამბისე დაქორწინებული იყო უმცროს დაზეცო. ეს და მას თან ახლდა ეგვიპტეში და იქ, როდესაც ის ორსულად იყო, კამბისემ სცემა დაუფიქრებლად ნათქვამი სიტყვების გამო, რომელიც მათი საერთო ძმის, ბარდიას დასაცავად იყო მიმართული. ცემის შედეგად როქსანას ნაადრევი მშობიარობა დაეწყო და გარდაიცვალა. მისი სახელი კტესიოსის ნაშრომიდან ვიცით, სადაც წერია, რომ „როქსანამ გააჩინა უთავო ბავშვიო“.
• ფედიმა − სპარსელი მხედართმთავრის, ოტანის ასული.

კამბისეს გარდაცვალების შემდეგ ატოსა და ფედიმა, მეფის ჰარემის სხვა ქალებთან ერთად, რომელთა სახელებიც უცნობია, გაუმატას ხელში გადავიდნენ.

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980. — გვ. 344.
• Briant, Pierre (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns. ISBN 978-1575060316. 
• Brosius, Maria (2000). „Women i. In Pre-Islamic Persia“. Archived copy. Encyclopaedia Iranica, Vol. London et al. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-03-13. ციტირების თარიღი: 2019-09-21.CS1-ის მხარდაჭერა: დაარქივებული ასლი სათაურად (link)
• Dandamayev, Muhammad A. (2000). „Achaemenid taxation“. Encyclopaedia Iranica.
• Dandamayev, Muhammad A. (1993). „Cyrus iii. Cyrus II The Great“. Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 7. pp. 516–521.
• Dandamayev, Muhammad A. (1990). „Cambyses II“. Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 7. pp. 726–729.
• Jacobs, Bruno; Rollinger, Robert (2021) A Companion to the Achaemenid Persian Empire. John Wiley & Sons. ISBN 978-1119174288. 
• Llewellyn-Jones, Lloyd (2017). „The Achaemenid Empire“, King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE - 651 CE). UCI Jordan Center for Persian Studies, გვ. 1–236. ISBN 9780692864401. 
• Van De Mieroop, Marc (2003). A History of the Ancient Near East, Blackwell History of the Ancient World. Hoboken, NJ: Wiley. ISBN 978-0-631-22552-2. 

რესურსები ინტერნეტში

• Бехистунская надпись Дария I დაარქივებული 2013-09-29 საიტზე Wayback Machine.
• Энциклопедия Ираника: Камбис