ბრაუნშვაიგის მუმე

ბრაუნშვაიგის მუმე (გერმ. Braunschweiger Mumme, ლათ. Mumma Brunsvicensium, ინგლ. Brunswick Mum, ფრანგ. Mom de Bronsvic), უფრო ხშირად უბრალოდ მუმე — სუსტად ან ძლიერ ალკოჰოლიზირებული ლუდის ძველი სახეობა გერმანიის ქალაქ ბრაუნშვაიგიდან. მისი შექმნის ისტორია გვიან შუა საუკუნეებს უკავშირდება. მუმე თავისი უჩვეულო შემადგენლობის წყალობით ხანგრძლივად ინარჩუნებს სასარგებლო თვისებებს, რის გამოც იგი მალევე გახდა ქალაქ ბრაუნშვაიგის მნიშვნელოვანი საექსპორტო საქონელი. XV საუკუნიდან მუმე უკვე სავაჭროდ გემებით გაჰქონდათ ინდოეთისა და კარიბის კუნძულებისაკენ. დღესაც, შექმნიდან დაახლოებით 600 წლის შემდეგ მუმე დიდი პოპულარობით სარგებლობს ბრაუნშვაიგში, თუმცა უკანასკნელი 200 წლის განმავლობაში მზადდებოდა მუმეს უალკოჰოლო ვარიანტი; ალკოჰოლიზირებული მუმეს დამზადება ბრაუნშვაიგში მხოლოდ 2008 წლის შემოდგომაზე აღადგინეს.

მუმეს საწარმო, 1899 წლის რეკლამა

მუმე: ფიქცია და სინამდვილე

დღეს გერმანელ ხალხში დამკვიდრებულია მცდარი მოსაზრება, რომ სახელწოდება „მუმე“ ბრაუნშვაიგის ერთ-ერთი ძველი მოსახლის, კრისტიან მუმეს (გერმ. Christian Mumme) სახელს უკავშირდება. XVIII საუკუნეში ამ სასმელის შესახებ უამრავი ლეგენდა შეიქმნა, ეს ლეგენდები კიდევ უფრო გაამყარა ქალაქ ვოლფენბიუტელში მცხოვრებმა ექიმმა ფრანც ერნსტ ბრიუკმანმა 1736 წელს გამოცემული ნაშრომით De Mumia Brunsvicensium. ეს რეალობისაგან შორს მყოფი ლეგენდები დღესაც გავრცელებულია ხალხში. ბრიუკმანის მიხედვით, ხსენებულმა კრისტიან მუმემ, ვითომდა ბრაუნშვაიგელმა ლუდის მეწარმემ, 1492 ან 1498 წელს გააუმჯობესა სასმელის რეცეპტი.

ლეგენდები

ბრიუკმანის ნაშრომს წინ უსწრებდა რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ჩამოყალიბებული ხალხური ლეგენდები და თხზულებები ბრაუნშვაიგერ მუმეს შესახებ. ამ თხზულებათა ცნობადობა მალე გასცდა ბრაუნშვაიგი საზღვრებს, რაც მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ქალაქის, მისი წარმოებისა და ლუდის პოპულარიზაციის საქმეში. ამ შეთხზულმა ამბებმა თანდათან უკანა პლანზე გადასწიეს ისტორიული რეალობა.

ამგვარად ბრიუკმანის ნაშრომი, რომელშიც უკვე ჩამოყალიბებული ლეგენდები აისახა, კიდევ უფრო განამტკიცა ბრაუნშვაიგერ მუმეს ფოლკლორული სახე. ამას ხელი შეუწყო გრავიურის ოსტატმა ა. ბეკმაც, რომელმაც 1742 წელს წიგნისთვის ილუსტრაციები შექმნა. ბრიუკმანის დაწერილმა ისტორიებმა და ბეკის ილუსტრაციებმა თანდათან კოლექტიური ცნობიერება ჩამოაყალიბა, რის შედეგადაც შემდეგი თაობის ბრაუნშვაიგელებში ეს თხზულებები უკვე ისტორიულ რეალობად აღიქმებოდა. მხოლოდ 1911 წელს ბრაუნშვაიგელმა ისტორიკოსმა და ქალაქის მუზეუმის დირექტორმა ჰაინრიხ მაკმა თავის ნაშრომში „Zur Geschichte der Mumme“ (მუმეს ისტორიისათვის) დაამტკიცა, რომ მუმეს გარშემო არსებული ტრადიციული ისტორიების უმრავლესობა ლეგენდებს წარმოადგენდა. მაგალითად, მან უარყო თქმულებები თავად პიროვნება კრისტიან მუმეზე, გადმოცემები მისი სახლის შესახებ, ასევე მუმეს შვილზე.

კრისტიან მუმეს სახლი

კრისტიან მუმეს სახლი

ბრიუკმანის მიხედვით კრისტიან მუმე ლუდს 1463 წლით დათარიღებულ ერთ ბრაუნშვაიგულ ნახევრად ხისგან ნაგებ სახლში ხარშავდა, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის დროს დაინგრა. ამ ცნობის ნამდვილობის დამადასტურებელი წყაროს მოვალეობას ასრულებდა როგორც წიგნის ილუსტრაცია, ასევე დღემდე შემორჩენილი ხის მოჩუქურთმებული ფიგურა ადამიანის გამოსახულებით, ხელში ლუდის კათხით — ეს ფიგურა თავის დროზე კრისტიან მუმეს სახლს ამშვენებდა. მაკმა ყოველგვარი ეჭვის გარეშე ისტორიული წყაროების მოშველიებით დაამტკიცა, რომ ამ სახლში არასდროს ცხოვრობდა ოჯახი გვარით მუმე.

აღსანიშნავია, რომ ბრაუნშვაიგის ისტორიულ დოკუმენტებში ხრსიტიან მუმე არსად არ გვხვდება, რაც ამ პიროვნების ირეალურობაზე მიუთითებს; სხვა შემთხვევაში ეს ფაქტი გასაკვირი იქნებოდა, ვინაიდან თითქოს მუმეს სახელის მქონე ლუდი შუა საუკუნეებში ძალიან პოპულარული იყო და ქალაქის მთავარ საექსპორტო სახელს წარმოადგენდა. დღეს მკვლევარები მიიჩნევენ, რომ თუკი კრისტიან მუმე რეალურად არსებობდა და მართლაც შექმნა ლუდის ახალი სახეობა, იგი ბრაუნშვაიგის ანალებში აუცილებლად მოხვდებოდა. არსებობს ასევე 1492 წელზე ძველი, 1425 წლის წყარო, სადაც ბრაუნშვაიგერ მუმე მოიხსენიება — ჰესენის გრაფს, რომელიც ბრაუნშვაიგს სტუმრობდა, უნდა დაელია ორი კასრი მუმე.

მუმეს ბავშვი

ლუდის ისტორიის გაყალბების კიდევ ერთი მაგალითია ე. წ. „მუმეს ბავშვი“. ბეკის ერთ-ერთ გრავიურაზე წარმოდგენილია ერთი ზედმეტად მძიმეწონიანი ახალგაზრდა კაცი, „მუმეს ბავშვად“ წოდებული, რომელიც ბრაუნშვაიგერ მუმეს სიყვარულმა იმსხვერპლა, ვინაიდან მან ლუდის სასიკვდილო რაოდენობა მიიღო. ნახატს წარწერაც ჰქონდა გაკეთებული: „ერთი ბრაუნშვაიგელი მზიდავი, რომელსაც მუმეს გემო იმდენად მოეწონა, რომ მისგან გასუქდა და სიმთვრალით გარდაიცვალა, მისი წლოვანებაა 30 წელი, მისი წონა კი სამ-ნახევარ ცენტნერს შეადგენდა.“

მუმეს ხარისხის შემოწმება

დღეს უკვე ანეკდოტებს მიათვლიან ბრაუნშვაიგერ მუმეს ხარისხის შემოწმების ძველებურ მეთოდს. მუმეს ხარისხის მაჩვენებელი მისი სიტკბო და სიბლანტე იყო, ამის მიხედვით შუა საუკუნეებში შემუშავებული ჰქონდათ ამ ლუდის ხარისხის გამოცდის თავისებური ხერხი: სკამზე ასხამდნენ მცირე რაოდენობის ბრაუნშვაიგერ მუმეს და უცდიდნენ გაშრობას. შემდეგ ჯდებოდნენ სკამზე და მაშინვე დგებოდნენ. თუკი სკამი წებოვანი იყო, ეს ბრაუნშვაიგერ მუმეს სათანადო ხარისხზე მიუთითებდა.

1390 წლის ანგარიში

ჰაინრიხ მაკმა ბრაუნშვაიგერ მუმეს ისტორიის ძიებაში მიაგნო ქალაქ ბრაუნშვაიგის ერთ-ერთ ანგარიშს, რომელიც ქალაქის მფარველის, წმინდა ავქტორისადმი 1390 წელს მიძღვნილ დღესასწაულს ეხებოდა . ეს ანგარიში გაცემული იყო მუმის (გერმ. mumm) სახელზე. ამ მუმისა და ლეგენდარული კრისტიან მუმეს კავშირი თავიდანვე უარყვეს, ვინაიდან ეს ანგარიში დაწერილია 102 წლით ადრე, ვიდრე თქმულების მიხედვით კრისტიან მუმე ლუდის რეცეპტს გააუმჯობესებდა. მუმეს არარეალურობაზე მიუთითებს ასევე ის წლები (1492 და 1498 წლები), რომლებიც ლუდის შექმნის თარიღებადაა მიჩნეული; ეს თარიღები სინამდვილეში ისეთ ისტორიულ მოვლენებს უკავშირდება, როგორიცაა ამერიკის კონტინენტისა (1492) და ინდოეთისაკენ მიმავალი საზღვაო გზის აღმოჩემა (1498).

მუმე, როგორც ლუდის სახეობათა საერთო სახელწოდება

ჰაინრიხ მაკმა დაამტკიცა, რომ ტერმინი „მუმე“ ბრაუნშვაიგში თავდაპირველად ე. წ. „მუქი ლუდის“ სახეობათა საერთო, ზოგად სახელწოდებას წარმოადგენდა და თავისი შინაარსით უპირისპირდებოდა ღია ფერის „ვაისბირს“ (გერმ. Weißbier, თეთრი ლუდი). აღმოჩნდა, რომ ბრაუნშვაიგში სულ ხუთი სახის მუმეს (მუქ ლუდს) ხარშავდნენ; ყველა მათგანისათვის საერთო და დამახასიათებელი იყო მუქი ყავისფერი შეფერილობა, ალაოს მაღალი შემცველობა და სიბლანტე. 1571 წლის ერთ-ერთ ედიქტში სიტყვა „მუმე“ გამოყენებულია წითელი ლუდის (გერმ. Rotbier) სინონიმური მნიშვნელობით და შინაარსობრივად აქაც დაპირისპირებულია ღია ფერის ლუდთან.

რეცეპტი

რამდენიმე საუკუნოვანი ისტორიის, სხვადასხვა მომზადების წესისა და სხვადასხვა მწარმოებლების გამო, დღეს უკვე შეუძლებელია ბრაუნშვაიგერ მუმეს ზოგადი რეცეპტისა და შემადგენლობის ჩამოყალიბება. ძირითადი ინგრედიენტები ყველა შემთხვევაში ქერი, სვია და/ან ხორბალი უნდა ყოფილიყო, განსხვავებული რაოდენობით. მათი რაოდენობაც ცალკეულ შემთხვევებში განსხვავებულია და ზოგადი ციფრების მოცემა შეუძლებელია.

იოჰან გეორგ კრიუნიცის გერმანულენოვანი ეკონომიკური ენციკლოპედია (გერმ. Oeconomische Encyclopädie), რომელიც 1773 წელსაა გამოცემული, სხვა წყაროებზე დაყრდნობით იძლევა ლუდის შემდეგი ინგრედიენტების ჩამონათვალს: ლობიო, ნაძვისა და არყის ხის მერქანი და წიწვები, დროზერას, ანწლისა და ქონდარას ყვავილები, პიმპინელა, ბარისპირა, მაიორანი, ომბალო, ილი, ასკილი, მზიურა, მიხაკი, დარიჩინი და კვერცხიც კი. გარდა ამისა, ენციკლოპედიის მიხედვით, მუქი მოწითალო-მოყავისფრო შეფერილობის მისაღწევად საჭიროა ალუბლის წვენის დამატებაც.

დღეს ძალიან საეჭვოდაა მიჩნეული, რომ ამგვარი რეცეპტი სინამდვილეს შეესაბამეოდეს; ცნობილია, რომ ზოგჯერ არასწორ შემადგენლობას სპეციალურად, ჭორების სახით ავრცელებდნენ, რათა ზიანი მიეყენებინათ ბრაუნშვაიგერ მუმეს რეპუტაციისა და მისი პოპულარულობისათვის.

ექსპორტი გვიან შუა საუკუნეებში

1723 წლის ბრაუნშვაიგის ლუდის წიგნში (გერმ. Braunschweigischen Bierbuch) აღნიშნულია:

„

... მუმე, რომელიც სასიამოვნო, სურნელოვანი და გემრიელი ქერის წვენია, ქალაქ ბრაუნშვაიგში იხარშება და იმის გამო, რომ იგი საუკეთესოა, დღე და ღამ იგზავნება გემებით ორივე ინდოეთისაკენ, სადაც იგი ყველა სხვა ლუდს აღემატება ...

“

ალკოჰოლისა და შაქრის მაღალი შემცველობის გამო მუმე გვიან შუა საუკუნეებში იყო იმ იშვიათ პროდუქტთაგანი, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში რჩებოდა სასმელად ვარგისი და ხანგრძლივ მგზავრობასაც უძლებდა. ამ განსაკუთრებული თვისების გამო იგი ხშირად გამოიყენებოდა XV-XVI საუკუნეთა ევროპელ მეზღვაურ კოლონიზატორთა მიერ.

ვარგისიანობის ვადის გასაზრდელად სასმელში გააორმაგეს ალკოჰოლის შემცველობა; ამგვარად შეიქმნა მუმეს ახალი სახეობა — ე. წ. „გემის მუმე“ ან „საზღვაო მუმე“ (ძველი სახის მუმეს უბრალოდ „ქალაქის მუმეს“ უწოდებდნენ). გემის მუმეს გამძლეობა უფრო ახლოს იყო ზეთთან, ვიდრე დღევანდელ ლუდთან. ტროპიკებამდეც კი, როდესაც ლუდი სპეციალურად გაკეთებული კასრებით „ორივე ინდოეთისაკენ“ (ამერიკა და ინდოეთი) გადაიზიდებოდა, მუმე არ ფუჭდებოდა და ეს ხელს უწყობდა საკვების დეფიციტით გამოწვეული საშიში დაავადებების თავიდან აცილებას. ამ დროიდან მომდინარეობს ბრაუნშვაიგერ მუმეს სავაჭრო ნიშანი, რომელიც დღემდე გამოიყენება ბოთლებისა და 1970-იანი წლებიდან ლითონის ქილებისათვის. ეს სავაჭრო ნიშანი წარმოადგენს ოვალურ ბეჭედს, ლურჯ ფონზე გამოსახული თეთრი აფრიანი გემით.

ამგვარად სასმელმა რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში დიდი ეკონომიკური მნიშვნელობა შეიძინა და წინაინდუსტრიულ ხანაში ქალაქ ბრაუნშვაიგისათვის № 1 საექსპორტო საქონდალ იქცა. თავდაპირველად ლუდი სახმელეთო გზებით გადაიზიდებოდა ცენტრალური გერმანიის ქალაქ ცელესაკენ, საიდანაც მდინარე ალერის საშუალებით ხდებოდა მისი შემდგომი ტრანსპორტირება ისეთი ნავსადგურებისაკენ, როგორიცაა ჰამბურგი (დამოწმებულია 1531 წლიდან), ლიუბეკი და ბრემენი. ამ ქალაქებიდან კი გემებით ბრაუნშვაიგერ მუმე უკვე საექსპორტოდ გადიოდა მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებისაკენ, მათ შორის დანიის, დიდი ბრიტანეთის, ნიდერლანდების, შვედეთისა და ბალტიისპირეთის სახელმწიფოებისაკენ. მუმეს ამგვარი წარმატება ხშირად იწვევდა მოშურნეთა მიერ საპასუხო მოქმედებებს, გეგმების შემუშავებას; მაგალითად 1603 წელს ჰანზას მოკავშირე ქალაქმა ბრემენმა ამგვარი გეგმა შეიმუშავა: ერთი მხრივ ბრაუნშვაიგერ მუმეს პოპულარობით სარგებლობისათვის, ხოლო მეორე მხრივ ადგილობრივი ლუდის დასაცავად ბრემენელებმა მეტისმეტად დიდი ბაჟი დააწესეს მუმესათვის. მაგალითად, მაშინ როცა 1600 წლისათვის მდინარე ვეზერზე ერთი კასრის გადაზიდვისათვის გადასახადი მხოლოდ 8 შილინგს შეადგენდა, შემდგომ პერიოდში ეს გადასახადი 16 შილინგამდე გაიზარდა. 1608 წელს ბრემენის მოსახლეობა აპროტესტებდა იმას, რომ მათი ლუდი აღმოსავლეთ ფრიზების კუნძულებზე ექპრორტის 90%-ს აღარ შეადგენდა და „ახლა უკვე ხალხი მუმეს ქორწილებსა და ნათლობებშიც“ სვამდა, რაც ადრე საერთოდ არ ხდებოდა. ამგვარი პროტესტი მიუღებელი იყო ბრაუნშვაიგისათვის, საიდანაც 1613 წელს 5000 კასრი მუმე გადაიზიდა ბრემენის მიმართულებით. 1614 წელს ბრემენი შეუთანხმდა ბრაუნშვაიგს ზომიერი ბაჟის დაბრუნებაზე, ხოლო საბოლოოდ 1649 წელს ბრემენმა გააუქმა სატრანზიტო აკრძალვა და ბრაუნშვაიგს ახლა თავად შეეძლო საკუთარი პროდუქტის დამოუკიდებლად გავრცელება.

ბრაუნშვაიგერ მუმეს ჰქონდა ერთი ნაკლიც — ეს იყო მისი დამახასიათებელი გემო. მაშინ, ისევე როგორც დღეს, რეცეპტის აუცილებელ შემადგენელი ნაწილი იყო მალტოზა, რაც სასმელს, გარდა გამძლეობისა, აძლევდა ზედმეტად ტკბილ გემოს, წებოვანობასა და სიბლანტეს. მიუხედავად ამისა, რადგან XVII საუკუნემდე არ არსებობდა არანაირი ალტერნატივა ლუდისა, რომელიც ხანგრძლივად შეინარჩუნებდა სასარგებლო თვისებებს, გამძლეობის დადებითმა თვისებამ მაინც გადასძალა ეს გემოს ნაკლი.

უკუსვლა

ნეტელბეკის ლუდსახარშის რეკლამა 1910 წლიდან

პროტექციონიზმი და სამრეწველო შპიონაჟი

მოშურნეები ყოველთვის ცდილობდნენ, რომ ბრაუნშვაიგული ლუდი მაღაზიის დახლებზე საკუთარი ნაწარმით შეეცვალათ. სწორედ ამ მიზნით, ქალაქ მაისენში სცადეს მუმეს ადგილობრივი ვერსიის წარმოება. მაისენელებს, იმისათვის, რომ საკუთარი ლუდი ბრაუნშვაიგერ მუმეს ანალოგიური გამოსვლოდათ, საჭირო პროდუქტები — ქერი და სვიაც კი — პირდაპირ ბრაუნშვაიგიდან ჩამოჰქონდათ, თუმცა მათი მცდელობა უშედეგოდ დასრულდა. შემდგომში ბრაუნშვაიგიდან საზღვარგარეთ დაწესდა ემბარგო და სავაჭრო აკრძალვები. სამრეწველო შპიონაჟის ერთ-ერთი ადრეული შემთხვევის შედეგად, XVII საუკუნის შუა წლებში მუმეს რეცეპტი ინგლისელთა ხელში აღმოჩნდა. ოლივერ კრომველის ერთ-ერთი გენერალი ჯორჯ მონკი ამტკიცებდა, რომ მუმეს რეცეპტს ერთი ბრაუნშვაიგელი პიროვნებისაგან ფლობდა. ბრიტანეთის კუნძულებზე ანალოგიურ ლუდს ცნობილი სახელით („ბრაუნშვაიგერ მუმე“) ამზადებდნენ და ავრცელებდნენ. დაახლოებით 1670 წლისათვის ბრიტანეთში რამდენიმე წლით აიკრძალა ნამდვილი მუმეს იმპორტი.

ამ ყველაფრის მიუხედავად, ვინაიდან ბრაუნშვაიგული ლუდი განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა, XVII საუკუნის მიწურულს ბრაუნშვაიგიდან ექსპორტი კვლავ აღდგა. 1681 წელს ქალაქის ლუდის მწარმოებლებმა მთავრობას წერილობითი პროტესტით მიმართეს, რომელშიც საკუთარ პრობლემებზე საუბრობდნენ. შედეგად იმ ცილისწამებების თავიდან ასარიდებლად, რომელთა მიხედვითაც მუმე ჯანმრთელობისათვის საზიანო დანამატებს შეიცავდა, შემოღებული იქნა ე. წ. „გამსინჯავი კაცების“ (გერმ. Probeherren) სამსახური. მათ ევალებოდათ, მოეხდინათ დეგუსტაცია თითოეულ კასრში ჩასხმული ლუდისა, სანამ იგი დატოვებდა ქალაქის საზღვრებს.

ხარისხისა და იმიჯის დაკარგვა

დროის ცვალებადობასთან ერთად სხვა ქალაქების ლუდის მწარმოებლებმაც გააუმჯობესეს საკუთარი ნაწარმის ხარისხი, გაზარდეს ვარგისიანობის ვადა, ისწავლეს გამძლე ლუდის ხარშვა, რომლებსაც ხშირად სასიამოვნო გემოც ჰქონდა. ამგვარი ახალი ლუდის ტიპებით ვაჭრობა უფრო და უფრო მასიური ხდებოდა, ხოლო ბრაუნშვაიგერ მუმე კი თმობდა თავის დომინანტურ პოზიციას.

გარდა ამისა, სხვა ქვეყნებსა და ქალაქებში წარმოებული მუმეს უხარისხო კოპიოები გავლენას ახდენდა ბრაუნშვაიგული ორიგინალის იმიჯის მზარდ უკუსვლაზე. ამ დაბალხარისხიანი კოპიოების შედეგად ბრაუნშვაიგერ მუმეს პოპულარობა თანდათან კლებულობდა და გაყიდვების რაოდენობაც მცირდებოდა. თვითონ ბრაუნშვაიგშიც იმპორტირებული ლუდი და XVII საუკუნის ბოლოს ადგილობრივი თეთრი (ღია ფერის) ლუდი მნიშვნელოვან კონკურენციას უწევდა მუმეს. XIX საუკუნის ბოლოსთვის ქალაქში მხოლოდ ორი ლუდსახარში მოქმედებდა, სადაც მუმეს ამზადებდნენ, ხოლო თეთრი ლუდი უკვე ქალაქის ათ ლუდსახარშში მზადდებოდა.

სხვა ქალაქებისა და ქვეყნების მუმე

როგორც ცნობილია, ბრაუნშვაიგერ მუმე მისი ხანგრძლივი ისტორიის განმავლობაში ხშირად ხდებოდა პლაგიატორთა მსხვერპლი. მუმეს კარგი რეპუტაცია გამყალბებლებს უბიძგებდა, ესარგებლათ ამ ლუდის სახელით — „მუმე“ — ამ სახელწოდებით მათ საკუთარი ნაწარმი გამოჰქონდათ ბაზარზე. ამისი მაგალითებია „რიგას მუმე“ (მუმე ქალაქ რიგადან), დანიური ლუდსახარში ტუბორგის (კარლსბერგი) მუმე, რომელიც 1951 წლის მარტიდან 1957 წლამდე იწარმოებოდა და „ვისმარერ მუმე“ (ქალაქ ვისმარის მუმე), რომელიც დღემდე იხარშება.

ალაოს ლუდი

მუმეს რეკლამა ამერიკიდან (1900 წლისათვის)

ყოფილი საექსპორტო საქონლის, მუმეს უკუსვლამ კულმინაციას XVIII საუკუნეში მიაღწია. ამ პერიოდში გადაწყდა, ყოფილი ძლიერალკოჰოლური სასმელის ნაცვლად მუმეს სახელით ეწარმოებინათ უალკოჰოლო ალაოს სასმელი, რომელიც დღემდე ისხმება ბრაუნშვაიგში. ვის ეკუთვნის ალკოჰოლიანი ლუდის უალკოჰოლოთი შეცვლის იდეა, რა მიზეზით და ზუსტად როდის, ეს დღეს უცნობია, თუმცა ეს მოვლენა 1736 წლის შემდეგ უნდა მომხდარიყო, რადგან ამ წლით დათარიღებულ რეცეპტში ჯერ კიდევ ქერი და სვია იხსენიება.

ამ დროიდან მუმეს მხოლოდ ქალაქ ბრაუნშვაიგსა და მის ახლო შემოგარენში მოიხმარდნენ. მუმეს უკეთებდნენ იმგვარ რეკლამას, რომ ეს სასმელი ძალას მატებდა მშობიარობის შემდეგ დედებს, სუსტ ადამიანებს, ფილტვების დაავადებების მქონეებს და სხვა ავადმყოფებს. ამიტომ მუმე დამატებით შეიცავდა რკინას, მანგანუმს, ქინინსა და მსგავს ნივთიერებებს.

მუმე მუსიკასა და ლიტერატურაში

საუკუნეების განმავლობაში იქმნებოდა არაერთი ლიტერატურული ნაწარმოები, რომელშიც ბრაუნშვაიგერ მუმე იყო ნახსენები ან მთლიანად მას ეძღვნებოდა. ამის მაგალითია ლექსი მუმეზე, რომელიც იოჰან ალბერტ გებჰარდიმ, ბრაუნშვაიგის მარტინო-კათარინეუმის გიმნაზიის რექტორმა 1708 წელს პრინცესა ელიზაბეთ ხრისტინე ბრაუნშვაიგ-ვოლფენბიუტელელისა და მომავალი იმპერატორის კარლ IV–ის ქორწილის აღსანიშნავად დაწერა. ბრაუნშვაიგერ მუმეზეა დაწერილი ასევე გერმანიაში ძალიან ცნობილი სიმღერა (გერმ. Mumme-Lied) ოპერიდან „ჰაინრიხ ფრინველმჭერი“ (გერმ. Heinrich der Vogler), რომლის პრემიერაც 1718 წელს ბრაუნშვაიგში შედგა. ტექსტი ეკუთვნის გერმანელ მწერალ იოჰან ულრიხ ფონ კენიგს, ხოლო მელოდია ჰერცოგის კაპელმაისტერს გეორგ კასპარ შიურმანს.

სიმღერის პირველი ორი სტროფი ამგვარია:
(არსებობს ტექტსის რამდენიმე, ერთმანეთისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავებული ვერსია)

ბრაუნშვაიგულ დიალექტზე	ლიტერატურული გერმანული	ქართული თარგმანი
Brunswyk, du leiwe Stadt, vor vel dusent Städen, dei sau schöne Mumme hat, dar ik Worst kann freten. Mumme smekkt noch mal sau fin, as Tokay un Mosler wyn, Slakkworst füllt den Magen …	Braunschweig, du liebe Stadt, unter Tausenden von Städten. die so schöne Mumme hat [und] wo ich [Braunschweiger] Wurst essen kann. Mumme schmeckt noch besser als Tokajer und Mosel-Wein, Schlackwurst füllt den Magen …	ბრაუნშვაიგო, საყვარელო ქალაქო, ათას ქალაქს შორის. მას ასეთი მშვენიერი მუმე აქვს, აქ მე (ბრაუნშვაიგული) ძეხვის ჭამა შემიძლია. მუმე უფრო გემრიელია, ვიდრე ტოკაიური და მოზელური ღვინო, ძეხვეული ავსებს მუცელს …

როდესაც XVIII საუკუნის დასაწყისში ჭორები გავრცელდა ბრაუნშვაიგერ მუმეს ათასგვარი საზიზღარი და ბუნდოვანი სანელებლებით შენელებაზე, ასევე ალუბლის წვენით ფერის მიცემაზე, იმ დროის ვოლფენბიუტელელმა ექიმმა ბრიუკმანმა დაწერა შემდეგი ლექსი მუმეს დასაცავად:

Das Gedicht von der Mumme	ლექსი მუმეზე
Die Mumme scheu’t sich nicht, Sie will sich nicht verstecken, Sie tritt ohn Masque hier der Welt recht vors Gesicht. Wer durchs Vergrößrungs-Glaß will schauen ihre Flecken, Beschaue sich vor erst, Eh, er das Urtheil spricht.	მუმეს არ ეშინია, მუმე არ იმალება, იგი მსოფლიოს ნიღბის გარეშე უყურებს თვალებში. ვისაც მისი ლაქების დანახვა სურს გამადიდებელი მინით, უყურებს მანამ, სანამ... ეჰ, ის ნაკლს ამბობს.

1861 წელს ქალაქ ბრაუნშვაიგის 1000 წლის იუბილისადმი მიძღვნილი ზეიმისათვის კარლ შულტესმა (1822-1904) დადგა ისტორიული სპექტაკლი „Brunswick’s Leu, stark und treu“, რომელშიც ბრაუნშვაიგერ მუმე უკანასკნელად იყო დადებითი კუთხით წარმოჩენილი.

შტეგერის ლუდსახარში, „მუმეს სახლი“

შტეგერის ლუდსახარში 1897 წელს

მეორე მსოფლიო ომამდელ ბრაუნშვაიგში საუკეთესო მუმეს შესაძენად ცნობილი ადგილი იყო შტეგერის ლუდსახარშის მთავარი შენობა, ე. წ. „მუმეს სახლი“, რომელიც დღემდე შემორჩენილი ოილენშპიგელის შადრევნის წინ მდებარეობდა. 1588 წელს აგებული ეს ნახევრად ხის მასალით ნაგები სახლი მეორე მსოფლიო ომში 1944 წლის 10 თებერვალს საჰაერო თავდასხმების შედეგად სხვა ბევრი შენობის მსგავსად იმდენად დაზიანდა, რომ მისი მთლიანად დანგრევა გახდა საჭირო და შემდგომში აღარ აღდგენილა. ისტორიული შენობის მხოლოდ ქვედა სართულის ნაწილებია შემორჩენილი, რომლებიც დღეს ბრაუნშვაიგის სახელმწიფო მუზეუმში ინახება. ბრაუნშვაიგის გაზეთების ბოლო დროინდელი ცნობებით, იგეგმება, რომ შტეგერის „მუმეს სახლი“ რეგიონალური სპონსორების დახმარებით იმავე ადგილზე ხელახლა აშენდეს.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ბრაუნშვაიგში მხოლოდ ორი მუმეს მწარმოებელი ლუდსახარში იყო — ნეტელბეკი და შტეგერი — ამათგან უკანასკნელმა წარმოება 1954 წელს შეწყვიტა. ნეტელბეკის ოჯახმა ლუდის ის ძველი რეცეპტი, რომლის მიხედვითაც დღესაც მზადდება მუმე და 1949 წლისათვის ჯერ კიდევ მოქმედი მაღაზია მიჰყიდა კოლექციონერ ლეო ბაზილიუსს. მან მცირე წარმოება გააგრძელა, თუმცა არა ძველ ადგილას, ბეკერკლინტის ქუჩაზე, არამედ ქალაქის გარეუბანში, რადგანაც ლუდსახარშის ძველი შენობა განადგურებული იყო.

1990 წელს კიდევ ერთი მოულოდნელი შემთხვევა მოხდა ტრადიციული თითქმის 600-წლოვანი ლუდის ისტორიაში: სახელმწიფო კვლევითმა სამსახურმა ბრაუნშვაიგერ მუმეში რკინის მაღალი, ზედმეტი შემცველობა აღმოაჩინა, ამის სავარაუდო მიზეზად კი ძველი რკინის სახარში ქვაბები დასახელდა. ვინაიდან მფლობელებს ახალი ლუდსახარშის მშენებლობა და ახალი ხელსაწყოების შეძენა ეკონომიკურად არახელსაყრელად ეჩვენათ, მუმეს წარმოება, რომელიც ძველად წელიწადში 30 000 ბოთლის სახით გამოიცემოდა და 600-წლიანი ისტორია გააჩნდა, შეწყდა. 1996 წელს გადაწყვიტეს, რომ ლუდის წარმოება კვლავ წამოეწყოთ და ეს ტრადიცია აღადგინეს. ბრაუნშვაიგერ მუმე დღესაც მზადდება ქალაქ რურის მიულჰაიმში, შემდეგ კასრებით იგზავნება ბრაუნშვაიგში, სადაც უკვე მისი ჩამოსხმა საბოლოო გასაყიდი სახით ბოთლებში ხდება.

მუმე დღეს

მუმეს ბოთლის ეტიკეტი, ალკოჰოლის გარეშე

2008 წლიდან აღდგენილი მუმეს ალკოჰოლიზირებული ვარიანტი

2008 წლამდე მუმე მხოლოდ უალკოჰოლო ლუდის სახით არსებობდა. უალკოჰოლო ბრაუნშვაიგერ მუმე შეიცავს ძირითადად მალტოზას, ასევე გლუკოზას, საქაროზასა და ფრუქტოზას. მისი განსაკუთრებული სიტკბოსა და სიბლანტის გამო მას ხშირად, როგორც სასმელს, თავისი დანიშნულებით არ გამოიყენებდენ. განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც მისი „რენესანსი“ დაიწყო და 2006 წლიდან ყოველწლიურად იმართება დღესასწაული „ბრაუნშვაიგერ მუმე-მაილე“ (გერმ. Braunschweiger Mumme-Meile), გახშირდა ტკბილი მუმეს გამოყენება დამატებით ინგრედიენტად საჭმელსა და სასმელში. მაგალითად, გემოვნების მიხედვით, მუმე შეიძლება შეურიონ თეთრ (ღია ფერის) ლუდს (პილზნერს), ზოგჯერ გამოიყენებენ საწებლებში, ნამცხვრებსა და სხვადასხვა სახის ფუნთუშეულში; დღესდღეობით არაერთი სამზარეულოს წიგნი არსებობს, რომელშიც მუმე კერძის მომზადების ერთ-ერთი ინგრედიენტის სახითაა წარმოდგენილი.

ბრაუნშვაიგერ მუმეს უალკოჰოლობამ მრავალი ათწლეულის განმავლობაში თავისი შედეგი გამოიღო: ერთ დროს ქალაქის №1 საექსპორტო საქონელი უბრალო, ხშირად სახუმარო სუვენირად იქცა ტურისტებისა და ემიგრანტი ბრაუნშვაიგელებისათვის. რეალური არსებობა ბრაუნშვაიგერ მუმემ მხოლოდ 2006 წელს განაახლა, მას შემდეგ, რაც პირველი „ბრაუნშვაიგერ მუმე-მაილეს“ დღესასწაული ჩატარდა. 2008 წლის შემოდგომაზე ბრაუნშვაიგში აღადგინეს მუმეს ალკოჰოლიზირებული ვარიანტის წარმოებაც.

„ბრაუნშვაიგერ მუმე-მაილე“

2006 წელს ბრაუნშვაიგის ქალაქის მარკეტინგმა ხელმეორედ „აღმოაჩინა“ მუმე: ამ წლის ოქტომბერსა და ნოემბერში ქალაქის ცენტრში მოეწყო პირველი „ბრაუნშვაიგერ მუმე-მაილე“, ლუდისადმი მიძღვნილი დღესასწაული. ქალაქის სტუმრებსა და ადგილობრივ მოსახლეობას საშუალება მიეცა, ახლოს გაცნობოდა ქალაქ ბრაუნშვაიგის წარმოების ამ სფეროსა და მუმეს ტრადიციებს. 2006 წლის შემდეგ „მუმე-მაილე“ ყოველწლიურად იმართება ბრაუნშვაიგში ნოემბრის პირველ შაბათ-კვირას.

ლიტერატურა

• Christian Basilius: Die Mumme-Fibel der Mumme H. Nettelbeck K.G. Geschichte(n) seit 1390. Braunschweig, 1999.
• Gerd Biegel; Braunschweig Stadtmarketing, H. Nettelbeck (Hrsg.): Das Braunschweiger Mumme-Buch. Geschichte und Rezepte. Braunschweig, 2009, ISBN 978-3-00-029718-2.
• Andreas Döring: Wirth! Nochmal zwo Viertel Stübchen! Braunschweiger Gaststätten & Braunschweiger Bier damals. Braunschweig, 1997.
• Anna Klie: Brunswyksche Mumme. Braunschweig, 1898.
• Heinrich Mack: Zur Geschichte der Mumme. Insbesondere des Mummehandels im 17. Jahrhundert. In: Braunschweigisches Magazin. Zwißler, Wolfenbüttel 1911, 17.
• Ernst A. Roloff: Heimatchronik der Stadt Braunschweig. Archiv für Deutsche Heimatpflege, Köln, 1955.
• Gerd Spies: Das Mummetor. Miszellen. Bd 25. Städtisches Museum Braunschweig, Braunschweig, 1976, ISSN 0934-6201

რესურსები ინტერნეტში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

ბრაუნშვაიგერ მუმე

• „Oeconomischen Encyclopädie“,1773 (გერმანული)
• ნეტელბეკის ოფიციალური საიტი, მუმეს უკანასკნელი ლუდსახარში (გერმანული)
• Julius Stinde: ლუდის სახელმწიფოს ორი ვეტერანი (1880) დაარქივებული 2009-07-28 საიტზე Wayback Machine. (გერმანული)
• სტატია ბრაუნშვაიგერ მუმეს შექმნასთან დაკავშირებით დაარქივებული 2011-07-19 საიტზე Wayback Machine. (გერმანული)
• „ბრაუნშვაიგული კერძები და სასმელები“ დაარქივებული 2011-07-18 საიტზე Wayback Machine. (გერმანული)
• „ბრაუნშვაიგერ მუმე-მაილე“, ოფიციალური საიტი დაარქივებული 2009-11-04 საიტზე Wayback Machine. (გერმანული)