ფონეტიკა: განსხვავება გადახედვებს შორის

1. ფიზიოლოგიურად, ანუ იმ სამეტყველო ორგანოების მიხედვით, რომელთა მოქმედების შედეგად წარმოიქმნება მოცემული ბგერა;

3. სმენითი შთაბეჭდილების, პერცეფციის ([[ლათინური ენა|ლათ.]] perceptio, "აღქმა") მიხედვით.

== ფონეტიკური დამწერლობა ==

ადამიანის სამეტყველო ორგანოთა მიერ წარმოქმნილ ბგერათა რაოდენობა საგრძნობლად აღემატება ნებისმიერი ანბანის სიმბოლოთა რაოდენობას. აქედან გამომდინარე ბევრ დამწერლობაში ერთი და იმავე სიმბოლოთი ხშირად სხვადასხვა ბგერებს აღნიშნავენ, მაგ. [[ინგლისური ენა|ინგლისურში]] "a" სიმბოლოთი შეიძლება ხუთი სხვადასხვა ხმოვანი იყოს აღნიშნული. ამიტომ [[საერთაშორისო ფონეტიკური ასოციაცია|საერთაშორისო ფონეტიკური ასოციაციის]] მიერ აღიარებულ იქნა ე.წ. [[საერთაშორისო ფონეტიკური ანბანი]], რაც გულისხმობს სამეტყველო ბგერების ფონეტიკურ ჩაწერას.

== არტიკულაციური ფონეტიკა ==

სამეტყველო ბგერებს მათი წარმოქმნის ანუ არტიკულაციის მიხედვით სწავლობს არტიკულაციური (არტიკულტორული) ფონეტიკა.

=== ბგერები არტიკულაციის რაგვარობის მიხედვით ===

[[Imageფაილი:Illu01 head neck.jpg|thumb|250px|ადამიანის სახმო აპარატი]]

1. საარტიკულაციო ორგანოების ხშვის შედეგად ზესადგამი მილის (ე.ი. ხახა-ცხვირ-პირის ღრუების) ერთ-ერთ წერტილში ჰაერნაკადი სრულ დაბრკოლებას აწყდება, რასაც განხშვა, "სკდომა" მოსდევს. ასე წარმოქმნილ ბგერებს '''ხშულები''' ანუ '''ხშულ-მსკდომები''' (ლათ. occlusivae) ეწოდება (მაგ. [[ქართული ენა|ქართ.]] ბ, გ, დ, პ, ტ, კ.)

2. ზესადგამი მილის ერთ-ერთ წერტილში ხდება არა სრული ხშვა, არამედ საარტიულაციო ორგანოების ერთმანეთთან ძლიერ მიახლოება. მათ შორის რჩება სხვადასახვა ფორმის ნაპრალი, საიდანაც ჰაერნაკადი გამომდინარეობს. ასეთ ბგერებს '''ნაპრალოვნები, სპირანტები''' (ლათ. spirans "ამომსუნთქველი") ანუ '''ფრიკანტები''' (ლათ. fricatio, "ხახუნი") ეწოდება (მაგ. ქართ. ხ, ზ, შ, ჟ, ს, ღ).

=== ბგერები არტიკულაციის ადგილის მიხედვით ===

[[Imageფაილი:Places of articulation.svg|thumb|250px|right|ბგერები წარმოქმნის ადგილის მიხედვით:<br />1. ეგზო-ლაბიალური, 2. ენდო-ლაბიალური, 3. დენტალური, 4. ალვეოლარული, 5. პოსტალვეოლარული, 6. პრეპალატალური, 7. პალატალური, 8. ველარული, 9. დორსალური, 10. ფარინგალური, 11. ლარინგალური, 12. ეპილარინგალური, 13. , 14. პოსტველარული, 15. პრეველარული, 16. პალატალური, 17. აპიკალური, 18. პოსტპალატალური]]

** '''კბილბაგისმიერი''', '''დენტოლაბიალური''' (ლათ. dentalis "კბილბაგისმიერი") ანუ '''ლაბიოდენტალურია''', როდესაც არტიკულაციის წერტილია წინა ზედა კბილები.

* ენის ზურგით ანუ უკანა ენით წარმოქმნილ ბგერებს '''უკანაენისმიერი, დორსალური''' (ლათ. dorsales, dorsum "ზურგი") ანუ '''გუტურალური''' (ლათ. gutturals; guttur "ხახა") ბგერები ეწოდება, ხოლო არტიკულაციის წერტილის გათვალისწინებით - '''ველარული''' (ლათ. velares) ბგერები. განარჩევენ '''პრეველარულ, მედიოველარულ''' და '''პოსტველარულ''' ბგერებს.

* როდესაც სახმო სიმები უახლოვდება ერთმანეთს და ქმნის ნაპრალს წარმოიქმნება '''ხორხისმიერი''' ანუ '''ლარინგალური''' (ლათ. larynx "ხორხი"), იგივე '''ნაპრალოვანი''' ბგერები (მაგ. ქართული ჰ). სახმო სიმების სრული ხშვა-სკდომით მიიღება '''ლარინგალური ხშულ-მსკდომი''' ბგერები.

=== ბგერის წარმოქმნის ფაზები ===

* '''ფშვინვიერ''' ანუ '''ასპირირებულ''' ხშულებს - როდესაც ჰაერნაკადი ფილტვებიდან მძლავრად ამოედინება, განხშვას თან ახლავს სახმო სიმებზე ჰაერნაკადის ხახუნით გამოწვეული ჩქამი, რასაც ფშვინვა ანუ ასპირაცია ეწოდება.

* '''ნაზალური''' ხშულები წარმოიქმნება იმ შემთხვევაში, როცა განხშვამდე რბილი სასა იმდენად არის დაწეული, რომ ჰაერნაკადის ნაწილი ცხვირი ღრუშიც გაივლის.

=== ბგერათა პროსოდიული მახასიათებლები ===

* '''ბგერათრაოდენობა''' ანუ ბგერათა სიგრძე-სიმოკლე. ერთი და იმავე საარტიკულაციო ორგანოებით წარმოქმნილი ბგერა სხვადასხვა შემთხვევაში შეიძლება მეტ-ნაკლებად ხანგრძლივად ჟღერდეს. მაგ. [[იტალიური ენა|იტალიურ]] სიტყვაში fato (“ბედისწერა”) [a] ედარებით გრძელია, [t] - შედარებით მოკლე, ხოლო სიტყვაში fatto („შექმნილი“) კი პირიქით, [a] შედარებით მოკლეა, [t] - გრძელი.

* '''მახვილი'''. ბგერითი ელემენტების სიძლიერე-სიმაღლით გამოყოფას მახვილი (ლათ. accentus) ეწოდება. სიძლიერით გამოჩინებისას გვაქვს '''ძლიერი''' ანუ '''დინამიკური''' ('''ინტენსიური, ექსპირატორული''') მახვილი (ინგლ. stress) სიმაღლით გამოჩინებისას კი - '''მუსიკალური''' ანუ '''ტონური''' მახვილი (ინგლ. pitch). ზოგიერთი ენის სიტყვებში მთავარი მახვილი რიგით რომელიმე ფიქსირებულ მარცვალზე მოდის, ზოგში კი სხვადასხვა მარცვლებზე. პირველ შემთხვევაში მახვილს '''ფიქსირებული''' ეწოდება, მეორეში - '''თავისუფალი, არაფიქსირებული'''. ფიქსირებული მახვილის მქონე ენათა ნიმუშია [[ფრანგული ენა]], სადაც მთავარი მახვილი სტყვის ბოლო მარცვალზე მოდის. თავისუფალი მახვილი არის [[რუსული ენა|რუსულში]], [[ინგლისური ენა|ინგლისურში]].

== აკუსტიკური ფონეტიკა ==

=== ბგერის ფიზიკური მახასიათებლები ===

ისევე, როგორც ზოგადად ყველანაირი ბგერა, სამეტყველო ბგერაც ჰაერის ნაწილაკთა რხევითი მოძრაობაა. ბგერათა ის თავისებურებები, რომლებიც შეიძლება სმენით აღვიქვათ, სამ ძირითად ფაქტორზეა დამოკიდებული:

* '''რხევის ხანგრძლივობა''' აღიქმება, როგორც ბგერის '''ხანგრძლივობა'''. რხევის ხანგრძლივობა ეწოდება. მბგერი სხეულის უძრავი მდგომარეობიდან გამოსვლასა და ამ მდგომარეობაში დაბრუნებას შორის გასულ დროს. პერიოდულ რხევებს აღვიქვამთ როგორც ტონს, არაპერიოდულს კი - როგორც ჩქამს. '''ტონური ბგერა''' მხოლოდ ტონისგან შედგება, '''ჩქამიერი''' - მხოლოდ ჩქამისგან. არსებობს ასევე შერეული ბგერებიც, რომლებშიც ჭარბობს ტონი ან ჩქამი. მუსიკალური ბგერები ძირითადად ტონურია, სამეტყველო ბგერათა დიდი ნაწილი კი ჩქამიერია. ასეთია ჩურჩულით წარმოთქმული ბგერები, ყრუ თანხმოვნები.

== პერცეპტიული ფონეტიკა ==

== რესურსები ინტერნეტში ==

* [http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/armazi/framee.htm?index.htm#eProjekt თეორიული ენათმეცნიერების კურსი. თ. გამყრელიძე. "არმაზი" პროექტის საიტზე]