ყუმუხები: განსხვავება გადახედვებს შორის

'''ყუმუხები''' — [[ჩრდილოეთი კავკასია|ჩრდილოეთ კავკასიის]] ყველაზე დიდი [[თურქულენოვანი ეთნოსიახალხები|თურქულენოვანი]] ეთნოსი. ცხოვრობენ [[დაღესტანი|დაღესტნის]] მთისწინეთსა და ყუმუხეთის დაბლობში. ისინი ამ მიწაწყლის მკვიდრ მოსახლეობას წარმოადგენენ. ბინადრობენ დაღესტნის ხასავიურტის, ბაბაიურტის, ყიზილიურტის, ბუინაკსკის, ყარაბუდახკენტის, კაიაკენტის და ხაიტაყ ისხაიტაყის რაიონებში, მაჰაჩყალის ირგვლივ ექვს სოფელში, ქალაქებში: მაჰაჩ ყალა, ხასავიურტი, ბუინაკს კი, იზბერბაში, დერბენტი. ყუმუხები დაღესტნის მოსახლეობის 13%-ს შეადგენენ.

1989 წლის აღწერით ყუმუხების საერთო რაოდენობა 281,9 ათასი კაცი იყო, დღეისათვის დაახლოებით 350 ათასი, მათ შორის დაღესტანში დაახლოებით 280 ათასი (2000 წლის მონაცემებით). ყუმუხების თითქმის ნახევარი ქალაქებშია კონცენტრირებული. დაღესტნის ფარგლებს გარეთ რუსეთის ფედერაციაში ყუმუხების 20%-ზე მეტი ცხოვრობს. შედარებით დიდი რაოდენობით ყუმუხები მკვიდრობენ ჩაჩნეთის[[ჩეჩნეთი|ჩეჩნეთის]] გუდერმესისა და გროზნოს რაიონებში (10 ათასი კაცი), [[ჩრდილოეთი ოსეთი|ჩრდილოეთ ოსეთის]] მოზდოკის რაიონში (9,5 ათასი). განსახლებული არიან აგრეთვე რუსეთის [[სტავროპოლის მხარე|სტავროპოლისა]] და [[ტიუმენის ოლქი|ტიუმენის]] ოლქებში, რუსეთის საზღვრებს გარეთ [[ყაზახეთი|ყაზახეთში]], [[უკრაინა|უკრაინაში]], [[უზბეკეთი|უზბეკეთში]], [[თურქმენეთი|თურქმენეთში]], [[აზერბაიჯანი|აზერბაიჯანში]]. ყუმუხთა დიასპორა გვხვდება [[თურქეთი|თურქეთში]], [[იორდანია|იორდანიაში]] და მსოფლიოს კიდევ რამდენიმე ქვეყანაში. ყუმუხების თვითსახელწოდებაა ყუმუკ. ამ ეთნონიმიდან მომდინარეობს რუსული და ნოღაური კუმიკი , ჩაჩნურიჩეჩნური _- გუმკი. დაღესტნის მეზობელ ხალხებში ყუმუხთა ეგზოეთნონიმი გადმოიცემა სიტყვებით: `ბარის მცხოვრებნი: ხუნძურად - ლარაგალ, დარგუულად - დირკალანტი , ლაკურად - არ ნისა. ყუმუხები ანთროპოლოგიურად დიდი ევროპეიდული რასის კასპიურ ტიპს მიეკუთვნებიან.

[[ხაზარები|ხაზართა]] დროიდან დაწყებული XX საუკუნის პირველ მეოთხედამდე ყუმუხთა წინაპარი თურქული ენა, შემდეგ კი თვით [[ყუმუხური ენა]] ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის ეროვნებათშორის ურთიერთობის ენა იყო. ყუმუხური ენა საბოლოოდ მონღოლთა პერიოდამდე ჩამოყალიბდა. ის კავკასიის ხალხების რუსეთის მეფეებთან მიმოწერის ოფიციალური ენაც იყო. ყუმუხური ენა ვლადიკავკაზის, სტავროპ ოლის, მოზდოკის, ყიზლარის, თემირ ხან - შურის და სხვ. გიმნაზიებსა და სასწავლებლებში ისწავლებოდა.

ყუმუხეთზე გადიოდა უმნიშვნელოვანესი სავაჭრო გზა, კერძოდ, [[აბრეშუმის დიდი გზა|დიდი აბრეშუმის გზა]]. ყუმუხეთის ბარი დაღესტნის ბევრი რაიონისათვის ძირითად ბეღელად ითვლებოდა, რაც მის სავაჭრო და ეკონომიკურ აღმავლობას განაპირობებდა.

ყუმუხეთში სუნიტური მიმართულების [[ისლამი]] VIII-XII საუკუნეებში გავრცელდა. ყუმუხები ყოველთვის ამაყობდნენ იმით, რომ ისლამი დაღესტნელთა შორის ყველაზე ადრე მიიღეს. სხვადასხვა მონაცემებით, ამ პერიოდამდე ყუმუხებში ქრისტიანობაც იყო გავრცელებული, ხაზარეთის ზედა ფენებში კი იუდაიზმიც.

ყუმუხთა ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობდა სპორტის ეროვნული სახეობები. მათ ჰქონდათ ბალახის ჰ ოკეისჰოკეის თავისებური სახეობა: საღამოთი აბედს (ნაცარტუტში გამოხარშული ხის ერთგვარი სოკო) მოუკიდებდნენ ცეცხლს და მის წართმევაში ერთმანეთს ჰ ოკიჯოხითჰოკიჯოხით (ყვანჯით) ეპაექრებოდნენ, დღესასწაულებზე იმართებოდა დოღი.