|
'''კავკასიელი მონადირე-შემგროვებელი''' ({{Lang-en|Caucasus hunter-gatherer}}; CHG), ასევე ცნობილი როგორც '''საწურბლიის კლასტერი'''<ref>{{cite journal|author1=Eisenmann, S.|author2=Bánffy, E.|author3=van Dommelen, P.|display-authors=etal|year=2018|title=Reconciling material cultures in archaeology with genetic data: The nomenclature of clusters emerging from archaeogenomic analysis|journal=Scientific Reports|volume=8|issue=1|pages=13003|doi=10.1038/s41598-018-31123-z|pmid=30158639|pmc=6115390|bibcode=2018NatSR...813003E}}</ref> — [[გონიერი ადამიანი|თანამედროვე ადამიანის]] [[ადამიანის გენეტიკა|გენეტიკური ხაზი]], პირველად გამოვლინდა [[2015]] წლის კვლევაში,{{sfn|Jones|Gonzalez-Fortes|Connell|Siska|2015}}{{sfn|Fu|Posth|Hajdinjak|Petr|2016}} [[ევრაზია|დასავლეთ ევრაზიის]] ([[ევროპა]], [[კავკასია]], [[ახლო აღმოსავლეთი]]) მოსახლეობაზე ჩატარებული [[ადამიანის გენეტიკა|გენეტიკური კვლევების]] საშუალებით.<ref name="bbcnov16" /><ref name="Dutchen 20162">{{cite web|last1=Dutchen|first1=Stephanie|title=History on Ice|url=http://hms.harvard.edu/news/history-ice|publisher=[[Harvard Medical School]]|access-date=11 May 2016|date=May 2, 2016}}</ref>
კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლის ხაზი წარმოიშვა დასავლეთ ევრაზიის მოსახლეობის იმ ფუძე ხაზიდან, რომელიც, თავდაპირველად, დაახლოებით 45.000 წლის წინ, დაიყო [[უსტ-იშიმის ადამიანი|უსტ-იშიმის ადამიანის]], [[პეშტერა-კუ-ოასე|ოასე1-ისა]] და ევროპელ მონადირე-შემგროვებლის შტოებად; და საბოლოოდ გამოეყო „<nowiki/>[[ადრეული ანატოლიელი მიწათმოქმედები|ადრეულ ანატოლიელ მიწათმოქმედების]]<nowiki/>“ ხაზს, დაახლოებით 25.000 წლის წინ, [[გამყინვარების უკანასკნელი პერიოდი|გამყინვარების უკანასკნელ პერიოდში]].{{sfn|Fu|Posth|Hajdinjak|Petr|2016}}{{sfn|Fu|Posth|Hajdinjak|Petr|2016}} გამყინვარების უკანასკნელ პერიოდში კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლები იზოლაციაში დამოუკიდებელი პოპულაციის სახით გადარჩნენ.{{sfn|Jones|Gonzalez-Fortes|Connell|Siska|2015}}
[[ნეოლითი|ნეოლითის]] დასაწყისში, ძვ. წ. 8.000 წელს, ისინი სავარაუდოდ სახლობდნენ დასავლეთ [[ირანი|ირანსა]] და [[კავკასია|კავკასიაში]],{{sfn|Anthony|2009b|p=29}} და ხალხი რომელიც ჰგავდა ჩრდილოეთ კავკასიისა და ირანის პლატოს მონადირე-შემგროვებლებს ძვ. წ. 6.000 წლამდე სახლდებიან [[პაკისტანი|პაკისტანსა]] და ჩრდილო-დასავლეთ [[ინდოეთი|ინდოეთში]].{{sfn|Narasimhan|Patterson|Moorjani|Rohland|2019|p=11}} [[აღმოსავლელი მონადირე-შემგროვებლები|აღმოსავლელ მონადირე-შემგროვებლები]] პონტურ-კასპიურ სტეპებში შეერივნენ კავკასიელ მონადირე-შემგროვებლებს, რამაც წარმოშვა [[დასავლეთ სტეპის მესაქონლეები]]. დასავლეთ სტეპის მესაქონლეებმა კი საფუძველი დაუდეს [[იამნაიას კულტურა|იამნაიას კულტურას]] და გვიანი ნეოლითისა და [[ბრინჯაოს ხანა|ადრეულ ბრინჯაოს ხანის]] მანძილზე გავრცელდნენ მთელი ევროპის მაშტაბით.{{sfn|Jeong|2019}}
== წარმომავლობა ==
ჯონსმა და სხვ. (2015) ანალიზი ჩაუტარეს დასავლეთ [[საქართველო|საქართველოში]] აღმოჩენილ გვიანი [[ზედა პალეოლითი|ზედა პალეოლითისა]] (13.300 წელი) და [[მეზოლითი|მეზოლითის]] (9,700 წელი) მამაკაცის გენომებს. როგორც გაირკვა, ეს ორი მამაკაცი ატარებდა Y დნმ-ის ჰაპლოჯგუფ: [[J ჰაპლოჯგუფი (Y-DNA)|J*]] და [[J-M172 ჰაპლოჯგუფი (Y-DNA)|J2a]]-ს, რომელიც მოგვიანებით დახარისხებულ იქნა J1-FT34521, და J2-Y12379* ინიციალებით, და შემდეგ მიტოქონდრიულ ჰაპლოჯგუფებს: K3 და H13c.<ref>{{Cite web|url=https://www.yfull.com|title=YFull | NextGen Sequence Interpretation}}</ref> მათმა გენომებმა აჩვენა, რომ კავკასიელი და ახლო აღმოსავლელი მოსახლეობის აღრევა გრძელდებოდა 25.000 წლის წინამდე, იქამდე, სანამ გამყინვარების ძალზე ცივი პერიოდი დაიწყებოდა.<ref name="bbcnov16">{{cite news|date=16 November 2015|title=Europe's fourth ancestral 'tribe' uncovered|publisher=BBC|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-34832781}}</ref>
კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლის წარმომავლობა გამოვლენილ იქნა დასავლეთ საქართველოში: [[საწურბლიას მღვიმე|საწურბლიის მღვიმეში]] ზედა პალეოლითის (დაახლ. ძვ. წ. 11.000 წ.) და [[კოტიას კლდის მღვიმე|კოტიას კლდის მღვიმეში]] მეზოლითის (დაახლ. ძვ. წ. 7700 წ.) ნიმუშებიდან. საწურბლიის ნიმუში ახლოს დგას სამხრეთ კავკასიის თანამედროვე მოსახლეობასთან.{{sfn|Jones|Gonzalez-Fortes|Connell|Siska|2015}}
ფუ და სხვ. (2016), კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლის{{refn|CHG was extrapolated from, among other sources, the genomes of two [[fossil]]s from western Georgia – one about 13,300 years old (Late Upper Paleolithic) and the other 9,700 years (Mesolithic).|group=note}} ნიმუშები შეადარეს 13.700 წლით დათარიღებული [[ბიშონის ადამიანი|ბიშონის ადამიანის]] გენომს ([[შვეიცარია]]). კვლევის შედეგად აღოჩნდა, რომ კავკასიელ მონადირე-შემგროვებლებსა და [[დასავლეთ ევროპელი მონადირე-შემგროვებელი|დასავლეთ ევროპელი მონადირე-შემგროვებელს]] შორის“ ხაზი დაახლ. 45.000 წლის წინ გაიყო, რაც [[ევროპის დასახლება|ევროპის დასახლების]] სავარაუდო პერიოდად ითვლება. კავკასიელი მონადირე-შემგროვებელი გამოეყო „<nowiki/>[[ადრეული ანატოლიელი მიწათმოქმედები|ადრეულ ანატოლიელ მიწათმოქმედების]]<nowiki/>“ ხაზს გვიან, 25.000 წლის წინ, [[უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდი|უკანასკნელი გამყინვარების პერიოდში]].{{sfn|Fu|Posth|Hajdinjak|Petr|2016}}
მარგარიანმა და სხვ. (2017) ძველი სამხრეთ კავკასიური მიტოქონდრიული დნმ-ის ანალიზის შედეგად აღმოაჩნეს მოსახლეობის მკვეთრი ზრდა უკანასკნელი გამყინვარების დასასრულის ჟამს, დაახლ. 18.000 წლის წინ. კვლევამ ასევე აჩვენა დედობრივი წარმომავლობის 8.000 წლიანი უწყვეტი ხაზი.<ref>{{cite journal|last1=Margaryan|first17=Eske|first13=Hakob|last14=Mkrtchyan|first14=Ruzan|last15=Denisova|first15=Galina|last16=Yepiskoposyan|first16=Levon|last17=Willerslev|last18=Allentoft|first12=Ashot|first18=Morten E.|title=Eight Millennia of Matrilineal Genetic Continuity in the South Caucasus|journal=Current Biology|date=July 2017|volume=27|issue=13|pages=2023–2028.e7|doi=10.1016/j.cub.2017.05.087|pmid=28669760|last13=Simonyan|last12=Piliposyan|first1=Ashot|last6=Khachatryan|last2=Derenko|first2=Miroslava|last3=Hovhannisyan|first3=Hrant|last4=Malyarchuk|first4=Boris|last5=Heller|first5=Rasmus|first6=Zaruhi|first11=Gagik|last7=Avetisyan|first7=Pavel|last8=Badalyan|first8=Ruben|last9=Bobokhyan|first9=Arsen|last10=Melikyan|first10=Varduhi|last11=Sargsyan|doi-access=free}}</ref>
იარდუმიანმა და სხვ. (2017) [[სვანები|სვანების]] გენეტიკური კვლევისას აღმოაჩნინეს მიტოქონდრიული დნმ-ის არაერთგვაროვნება, გავრცელებული ჰაპლოჯგუფები მოიცავდა U1‐U7, H, K, და W6-ს, მაშინ როცა Y დნმ-ის ჰაპლოჯგუფები იყვნენ ნაკლებად მრავალფეროვანი, სვანების 78% მიეკუთვნება G2a Y-ჰაპლოჯგუფს.<ref>{{cite journal|last1=Yardumian|journal=American Journal of Physical Anthropology|first11=Kristi|last12=Vilar|first12=Miguel G.|last13=Schurr|first13=Theodore G.|title=Genetic diversity in Svaneti and its implications for the human settlement of the Highland Caucasus|date=December 2017|first10=Victoria|volume=164|issue=4|pages=837–852|doi=10.1002/ajpa.23324|pmid=29076141|lay-url=https://sciencetrends.com/deep-history-caucasus-beginning-revealed-genetic-sequencing|last11=Edleson|last10=Groner|first1=Aram|last5=Bitadze|last2=Shengelia|first2=Ramaz|last3=Chitanava|first3=David|last4=Laliashvili|first4=Shorena|first5=Lia|first9=Andrew|last6=Laliashvili|first6=Irma|last7=Villanea|first7=Fernando|last8=Sanders|first8=Akiva|last9=Azzam|doi-access=free}}</ref>
ნარასიმჰანის და სხვ. (2019) თანახმად ირანელი მიწათმოქმედების მონათესავე ხალხი 6.000 წლის წინამდელ პერიოდში დასახლდნენ პაკისტანსა და ჩრდილო-დასავლეთ ინდოეთში. მკლევარები ვარაუდობენ, რომ „ირანელი მიწათმოქმედების მონათესავეთა წარმომავლობა [...] იყო [ასევე] დამახასიათებელი ჩრდილოეთ კავკასიელი და ირანის პლატოს მონადირე-შემგროვებლებისთვისაც“{{sfn|Narasimhan|Patterson|Moorjani|Rohland|2019|p=11}}
== პროტო-ინდო-ევროპელები ==
[[პროტო-ინდო-ევროპელები]] ე.ი. იამნაიას ადამიანები და მონათესავე კულტურები, როგორც ჩანს წარმოადგენდნენ ნაზავს [[აღმოსავლეთ ევროპელი მონადირე-შემგროვებლები|აღმოსავლეთ ევროპელი მონადირე-შემგროვებლებისა]] და იმ ადამიანთა ჯგუფისა, რომლებიც კავშირში არიან ახლო აღმოსავლეთთან,{{sfn|Haak|2015|p=3}} სავარაუდოდ ან კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლების{{sfn|Jones|Gonzalez-Fortes|Connell|Siska|2015}} ან ირანის ენეოლითური ადამიანების, კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლის კომპონენტით.{{sfn|Lazaridis|2016|p=8|ps=: "The spread of Near Eastern ancestry into the Eurasian steppe was previously inferred without access to ancient samples, by hypothesizing a population related to present-day Armenians as a source."}}<ref name="bbcnov16" />{{refn|Eurogenes Blog: "Lazaridis et al. show that Early to Middle Bronze Age steppe groups, including Yamnaya, tagged by them as Steppe EMBA, are best modeled with formal statistics as a mixture of Eastern European Hunter-Gatherers (EHG) and Chalcolithic farmers from western Iran. The mixture ratios are 56.8/43.2, respectively. However, they add that a model of Steppe EMBA as a three-way mixture between EHG, the Chalcolithic farmers and Caucasus Hunter-Gatherers (CHG) is also a good fit and plausible."<ref>Eurogenes.blogspot, [http://eurogenes.blogspot.nl/2016/06/the-genetic-structure-of-worlds-first.html ''The genetic structure of the world's first farmers (Lazaridis et al. preprint)'']</ref><br />See also:
*Stephanie Dutchen (2014), ''[https://hms.harvard.edu/news/new-branch-added-european-family-tree New Branch Added to European Family Tree. Genetic analysis reveals Europeans descended from at least three ancient groups]'';
*Eppie Jones (2015), ''[https://www.bbc.com/news/science-environment-34832781 Europe's fourth ancestral 'tribe' uncovered]'';
*For what they were… we are (2016), ''[http://forwhattheywereweare.blogspot.nl/2016/01/caucasus-and-swiss-hunter-gatherer.html Caucasus and Swiss hunter-gatherer genomes]''.|group=note}} ორივე პოპულაცია იამნაიას დნმ-ის ნახევარს აყალიბებს.{{sfn|Mathieson|2015}}<ref name="bbcnov16" /> ანდრეა მანიკას თქმით:
{{quote|კითხვა თუ საიდან მოდის იამნაია დღემდე საიდუმლოს წარმაოდგენდა [...] ჩვენ ახლა შეგვიძლია ვუპასუხოთ ამას, რადგან აღმოვაჩინეთ, რომ მათი გენეტიკური შემადგენლობა განეკუთვნება აღმოსავლეთ ევროპის მონადირე-შემგროვებელთა და იმ კავკასიელ მონადირე-შემგროვებელთა ჯგუფს, რომელმაც უკანასკნელი გამყინვარება აშკარა იზოლაციაში გადაიტანა.<ref name="bbcnov16"/>}}
ჯონსის და სხვ. (2015) აზრით, კავკასიელი მონადირე-შემგრვებლების გენომმა მნიშვნელოვანი მონაწეილობა მიიღო იამნაიას სტეპის მესაქონლეებში, რომლებიც ძვ. წ. 3.000 წელს გადასახლდნენ ევროპაში, რითიც გავლენა იქონიეს ადრე ბრინჯაოს კულტურის ფორმირებაზე. კავკასიელმა მონადირე-შემგროვებლებმა კვალი დატოვეს თანამედროვე კავკასიისა და ასევე ცენტრალური და სამხრეთ აზიის თანამედროვე მოსახლეობაზე, რამაც შესაძლოა ასევე გამოიწვია ინდო-არიანული ენების გამოჩენა.<ref>{{harvnb|Jones|Gonzalez-Fortes|Connell|Siska|2015}}: "Caucasus hunter-gatherers (CHG) belong to a distinct ancient clade that split from western hunter-gatherers ~45 kya, shortly after the expansion of anatomically modern humans into Europe and from the ancestors of Neolithic farmers ~25 kya, around the Last Glacial Maximum."</ref>
ლაზარიდისი და სხვ. (2016) ასახელებს სხვა ხალხს, სავარაუდოდ ირანიდან, როგორც იამნაიას ხალხის ახლო აღმოსავლელ წინაპრებად, რითიც ირკვევა, რომ ირანის ენეოლითის მონათესავე მოსახლეობამ 43%-იანი წვლილი შეიტანა ადრეული ბრინჯაოს ხანის სტეპის მოსახლეობაში.{{sfn|Lazaridis|Nadel|Rollefson|Merrett|2016|p=5}}{{refn|See also:
*eurogenes.blogspot, [http://eurogenes.blogspot.nl/2016/06/the-genetic-structure-of-worlds-first.html ''The genetic structure of the world's first farmers (Lazaridis et al. preprint) '']
*For what they were […] we are (2016) ''[http://forwhattheywereweare.blogspot.nl/2016/06/ancient-genomes-from-neolithic-west-asia.html Ancient genomes from Neolithic West Asia]''|group=note}} ეს კვლევა ამტკიცებს, რომ ეს ირანელი ენეოლითის ხალხი იყო "ნეოლითის ხანის დასავლეთ ირანის, ლევანტისა და კავკასიის მონადირე-შემგროვებელთა ხალხის" ნაზავი.{{sfn|Lazaridis|Nadel|Rollefson|Merrett|2016|p=5}}
გალეგო-ლორენტე და სხვ. (2016) დაასკვნა რომ ირანის მოსახლეობა არ არის იამნაიას „სამხრეთის“ კომპონენტის სავარაუდო წყარო ვიდრე ავკასიელი მონადირე-შემგროვებლები.<ref>{{cite journal|display-authors=6|last12=Cho|first8=C.|last9=Meiklejohn|first9=C.|last10=Beyer|first10=R.|last11=Jeon|first11=S.|first12=Y. S.|first7=V.|last13=Hofreiter|first13=M.|last14=Bhak|first14=J.|last15=Manica|first15=A.|last16=Pinhasi|first16=R.|last8=Gamba|last7=Siska|year=2016|first1=M.|title=The genetics of an early Neolithic pastoralist from the Zagros, Iran|journal=[[Scientific Reports]]|volume=6|pages=31326|doi=10.1038/srep31326|pmid=27502179|bibcode=2016NatSR...631326G|last1=Gallego-Llorente|last2=Connell|first6=A.|first2=S.|last3=Jones|first3=E. R.|last4=Merrett|first4=D. C.|last5=Jeon|first5=Y.|last6=Eriksson|pmc=4977546}}</ref>
ვანგმა და სხვ. ჩრდილოეთ კავკასიის გენეტიკური ნაშთების კვლევის საფუძველზე, რომლებიც ძვ. წ. IV და I ათასწლეულებით თარიღდება, შეამჩნია კორელაცია სამხრეთ კავკასიის თანამედროვე ჯგუფებთან, რითიც დაასკვნა, რომ დღევანდელობისგან განსხვავებით - კავკასია ფუნქციონირებდა როგორც ხიდი და არა გადაულახავი ბარიერი ხალხთა მიგრაციებისთვის.{{sfn|Wang|Reinhold|Kalmykov|Wissgott|2018}}
კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლის მინარევი ასევე აღმოჩენილ იქნა სამხრეთ აზიაში, რაც სავარაუდოდ აქ ინდო-არიანელების მიგრაციასთან არის დაკავშირებული.{{sfn|Jones|Gonzalez-Fortes|Connell|Siska|2015}}
== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}
| 