მღვიმე: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary |
GiorgiXIII (განხილვა | წვლილი) No edit summary |
||
ხაზი 6:
დასავლეთ საქართველოს [[კარსტი]]ს სპელეოლოგიურ თავისებურებას განსაზღვრავს ცალკეული მასივების [[გეოლოგია|გეოლოგიური]] სტრუქტურა და [[გეომორფოლოგია|გეომორფოლოგიური]] თავისებურება, ასევე ატმოსფერული ნალექების რაოდენობა და სხვ.
[[საქართველო]]ში 1500 მ-დე მღვიმეა (მრავალი მათგანი შესწავლილია). კარსტული [[რელიეფი]] ძირითადად დასავლეთ საქართველოშია, აღმოსავლეთ საქართველოში [[კარსტი]] სპორადულადაა განვითარებული და წარმოდგენილია თრუსოს ხეობაში, მდ. ქსნის სათავეში, ასევე [[გომბორის ქედი|გომბორის ქედზე]] და ა.შ.
საქართველოში ფართოდ გვხვდება [[კლასტოკარსტი]]. მისი გავრცელების უდიდესი რაიონებია ცენტრალური [[სამეგრელო]] და [[აფხაზეთი]]. კლასტოკარსტი დაკავშირებულია კარბონატული ცემენტის მქონე ნგრეულ [[ქანი (გეოლოგია)|ქანებთან]] - ეს ქანებია [[ქვიშაქვა]], [[კონგლომერატი (გეოლოგია)|კონგლომერატი]] და [[ბრექჩია]].
[[საქართველო]]ს მღვიმეები მდიდარია აგრეთვე მიწისქვეშა წყლებითა და [[ტბა|ტბებით]]. გვხვდება ისეთი [[მდინარე]]ებიც რომლებიც იკვებებიან ზედაპირული წყლებით მაგრამ მიწისქვეშეთში გაედინებიან. ასეთ მდინარეებს კარსტულ მდინარეებს უწოდებენ. ამის მაგალითია კელასურ-ბასლას კარსტული მდინარე, ასევე [[ამტყელი]]ს მიწისქვეშა დინება, თურჩუ-ტობი და სხვ. საქართველოს მღვიმეებში ბევრია ტბებიც. ზოგი მათგანი შეგუბებული ტიპისაა, ზოგიც კი [[ჩანჩქერი]]ს ვარდნის ადგილზეა გაჩენილი.
[[საქართველო]]ს მღვიმეებში არის ასევე [[სტალაქტიტი|სტალაქტიტები]] და [[სტალაგმიტი|სტალაგმიტები]]. ფართოდ გვხვდება სტალაქტიტები, რომელიც მრავალ მღვიმეშია მიკვლეული. სტალაქტიტები სხვადასხვს ფორმისა არიან - არის ფირფიტისებრი, წვრილმილისებრი, კონუსისებრი და სხვა ფორმის სტალაქტიტები. გიგანტური სტალაქტიტები გვხვდება [[ახალი ათონის მღვიმე|ახალი ათონის]], [[აბრსკილის მღვიმე|აბრსკილისა]] და სხვ. მღვიმეებში.
ხაზი 17:
ჩვენს მღვიმეებში გვხვდება აგრეთვე [[სტალაგმიტი|სტალაგმიტები]]. უფრო გავრცელებულია კონუსისებრი, გუმბათისებრი და გიგანტური სანთლისებრი სტალაგმიტები. მათი სიდიდე მერყეობს რამდენიმე სმ-იდან რამდენიმე მ-მდე.
საქართველოს მღვიმეებში გვხვდება ასევე რთული ექსცენტრული წარმონაქმნები როგორებიცაა - [[ჰელიქტიტი|ჰელიქტიტები]], [[ჰელიგმიტი|ჰელიგმიტები]], [[სტალაგმატი|სტალაგნატები]] და სხვ. მათგან უფრო გავრცელებულია ჰელიქტიტები, რომელიც [[საქართველო]]ს რამდენიმე მღვიმეში გვხვდება, მ.შ. [[ახალი ათონის მღვიმე|ახალი ათონის]], [[აბრსკილის მღვიმე|აბრსკილისა]], [[მთისკალთის მღვიმეები|მთისკალთის]], [[სათაფლიის მღვიმე|სათაფლიისა]] და სხვა მღვიმეებში.
მღვიმეებში სპეციფიკური მიკროკლიმატი და [[ფაუნა]]ა. ქვის ხანაში მღვიმეებში ადამიანები ცხოვრობდნენ. მღვიმეებს ახლა ფართოდ იყენებენ წყალმომარაგებისათვის, მაცივარ-სათავსოებად, სამკურნალო, [[ტურიზმი]]სა და სხვა მიზნით.
==მღვიმეთა ზოგადი კლასიფიკაცია==
მღვიმეთა კლასიფიკაციას საფუძვლად უდევს მათი წარმომშობი ფაქტორები. ამ ნიშნის მიხედვით გამოიყოფა მღვიმეთა ტიპები, ქვეტიპები, სახესხვაობანი და ასე შემდეგ. სხვადასხვა ბუნებრივი ფაქტორების ზემოქმედებით გაჩენილი მღვიმეები ერთიანდებიან „ბუნებრივი მღვიმეების ჯგუფში“, რომლებიც უპირისპირდებიან ერთადერთი ტიპით შედგენილ ხელოვნურ მღვიმეთა (გამოქვაბულთა) ჯგუფს.
===ბუნებრივი მღვიმეები===
'''კარსტული მღვიმეები''' - მიწისქვეშა წყლების, უმთავრესად, ქიმიური მოქმედებით წარმოქმნილი მღვიმეები. მისი ქვეტიპებია: კირქვული და დოლომიტური, თაბაშირული, ქვამარილის, ნგრეული ქანების ([[კონგლომერატი|კონგლომერატების]], [[ქვიშაქვა|ქვიშაქვების]]).
Line 45 ⟶ 42:
==კარსტული მღვიმეების წარმოშობა-განვითარების პირობები და პროცესები==
[[ფაილი:Kumistavi cave (39).jpg|მინი|პრომეთეს (ყუმისთავის) მღვიმე საქართველოში]]
ყველაზე დიდი ზომის მღვიმეებია კარსტული მღვიმეები, ისინი ყველგან არ ვითარდება. მათი წარმოშობა-განვითარებისთვის საჭიროა განსაზღვრული პირობები. გ. მაქსიმოვიჩის გაანგარიშებით, კარსტვად ქანებს ჩვენი პლანეტის ხმელეთის დაახლოებით მესამედი, 50 მილიონი მ² უჭირავს. ამას უნდა დაემატოს ოკეანეებისა და ზღვების ფსკერქვეშ არსებული კარსტვადი უბნები, რომელთა ფართობი ჯერჯერობით უცნობია. იმისათვის რომ წარმოიქმნას კარსტული მღვიმე, საჭიროა შემდეგი პირობები:
Line 62 ⟶ 58:
==დეპორტაციული პროცესები==
კარსტვადი ქანები, წყალში იხსნება სხვადასხვა ინტენსივობით, როგორც თვით ქანის ქიმიური შედგენილობის, ასევე გარემოს პირობების მიხედვით. ხსნადობის მიხედვით პირველ ადგილზეა ქვამარილი, შემდეგ თაბაშირი, კირქვა და ბოლოს დოლომიტი. კირქვის როგორც კარსტწარმომქმნელი ქანის უპირატესობა სხვა კარსტვად ქანებთან შედარებით გამოწვეულია საკმაოდ მაღალი ხსნადობის, დიდი გეოგრაფიული გავრცელების და სიმძლავრის თანაწყობით.
Line 70 ⟶ 65:
კალციუმის ბიკარბონატი გაცილებით უკეთესად იხსნება წყალში, ვიდრე მონოკარბონატი. ზემოთ მოყვანილი რეაქცია უკუქცევადია, ესე იგი ფიზიკურ-ქიმიური ვითარების შეცვლისას კალციუმის ბიკარბონატი ისევ იშლება [[მონოკარბონატი|მონოკარბონატად]], [[წყალი|წყლად]] და [[ნახშირორჟანგი|ნახშირორჟანგად]].
ქიმიურად სუფთა დესტილირებულ წყალში, რომელიც არ შეიცავს თავისუფალ ნახშირორჟანგს, კირქვის ხსნადობა სუსტია. ერთ ლიტრ წყალში იხსნება 12-15 მილიგრამი კალციუმის მონოკარბონატი. იმ შემთხვევაში, როდესაც წყალი ნახშირორჟანგის შემცველობის მიხედვით ჰაერთანაა გაწონასწორებული, [[კალციუმის მონოკარბონატი]]ს ხსნადობა იზრდება 50-60 მილიგრამამდე. დადგენილია, რომ ნახშირორჟანგის რაოდენობა ბუნებრივ წყალში ჩვეულებრივად გაცილებით მეტია იმ წყალთან შედარებით, რომელიც ატმოსფეროსთანაა გაწონასწორებული. ამიტომაც კარსტული პროცესის დროს კირქვა შედარებით ინტენსიურად იხსნება წყალში. წყალში გახსნილი თავისუფალი ნახშირორჟანგის ჭარბ რაოდენობას, რომელსაც გააჩნია კალციუმის მონოკარბონატთან რეაქციის უნარი, აგრესიული ნახშირორჟანგი ეწოდება.
თაბაშირის ხსნადობა გაცილებით მეტია კირქვისაზე. დედამიწის ხმელეთის ფარგლებში თაბაშირით აგებულია 7 მილიონი კმ² ფართობი. ბუნებრივი მიწისქვეშა წყლების ტემპერატურულ ვითარებაში თაბაშირი 5-9-ჯერ მეტი რაოდენობით იხსნება, ვიდრე კირქვა ნახშირორჟანგით გაჯერებულ წყალში. 20° ტემპერატურის დროს ერთ ლიტრ ქიმიურად სუფთა წყალში იხსნება 2.05 გრამი CaSO4. კიდევ უფრო ძლიერია წყლის გამხსნელობითი უნარი მარილის NaCl-ის მიმართ. ქვამარილს და სხვა მარილებს კონტინენტებისა და კუნძულების ზედაპირზე უკავიათ 4 მილიონი კმ².
Line 81 ⟶ 76:
ზემოთ ჩამოთვლილი სამი სპელეოლოგიური პროცესი - კოროზია, ეროზია და ნგრევა ერთად შეადგენენ დეპორტაციულ პროცესთა ჯგუფს, რომლის შედეგადაც ხდება მღვიმის სიღრუვის გამომუშავება-ზრდა. მათ შეიძლება დაემატოს მეოთხე დეპორტაციული პროცესი - ''ანთროპოგენული'' - მღვიმის მოცულობის გადიდება, რაც ვლინდება რიგი მღვიმეების ხელოვნური გაფართოება-კეთილმოწყობის ნიშნებით.
მღვიმეებში მიმდინარეობს პროცესთა მეორე ჯგუფიც - ''ადვექტური და აკუმულაციური'' პროცესები, რომელთა არსი მდგომარეობს მღვიმის ამგები ქანის მასიდან, წყლის სიმძიმის ძალის, ცხოველების ან ადამიანის მიერ გადაადგილებულ-მოტანილი მასალის დაგროვებაში. მღვიმეში მიმდინარე აკუმულაციური პროცესებიდან ყველაზე თავისებური და მხოლოდ მღვიმეებისთვის დამახასიათებელი არის ''ჰიდროქიმიური აკუმულაცია'', რომელიც კოროზიასთან შერწყმით ქმნის ქემოგენურ პროცესთა წყვილს. კალციუმის კარბონატის (CaCO3) შემცველი წყალი, ნაპრალთა სისტემის გავლის შემდეგ, შეიძლება გამოვიდეს მღვიმეში ნაპრალებიდან, აქ წყალში გახსნილი ბიკარბონატი Ca(CO3)2
==მღვიმეთა გეოლოგიური ასაკი და მისი გამოკვლევის ხერხები==
კარსტული მღვიმეების არსებობის პერიოდი ასი ათასიდან, მილიონობით წლებს მოიცავს. ამასთან ერთად ამ ტიპის მღვიმეების განვითარება შედგენილია მთელი რიგი სტადიებით. საწყისი სტადიების დროს მღვიმე დედამიწის ქერქის სიღრმეებშია მოქცეული. უხილავია და კვლევისთვის მიუწვდომელი. დედამიწის ზედაპირზე მღვიმის გამოჩენის მომენტიდან განსაზღვრული დრო გადის, სანამ იგი ადამიანისათვის შეღწევადი გახდებოდეს და უფრო მეტი დრო, სანამ მასში შეიქმნებოდეს ადამიანთა ცხოვრებისთვის საჭირო პირობები. აქედან გამომდინარეობს მღვიმის გეოლოგიური ასაკის ზოგადი ცნების ჩამოყალიბების სიძნელე. თუ ამ ასაკს ათვლით მღვიმის ჩასახვის მომენტიდან, როდესაც ის წნევითი წყლით გამოვსებულ ვიწრო ნაპრალს წარმოადგენს, გაურკვეველი დარჩება რა დროიდან გადაიქცა იგი მნიშვნელოვან ღრუდ. ცხადია, რომ სიღრუვეს შეიძლება მღვიმე ეწოდოს მხოლოდ იმ დროიდან დაწყებული, როდესაც იგი იძენს მოცულობას და ნაწილობრივ მაინც ჰაერით ივსება.
მღვიმეთა გეოლოგიური ასაკის გამოსარკვევად საკუთრივ გეოლოგიური მეთოდები შემდეგია:
Line 99 ⟶ 93:
==მღვიმეთა მორფოლოგია==
მღვიმის, როგორც სიღრუვის წარმოქმნა-განვითარებას და გადაგვარებას, მისი მორფოლოგიური დეტალების ევოლუციის პროცესთა ერთობლიობას ''სპელეომორფოგენეზი'' ეწოდება.
სპელეომორფოგენეზის ფაქტორებია: 1. კარსტვადი წყების შედგენილობა, ჰორიზონტალური და ვერტიკალური გავრცელება, ტექტონიკური მდგომარეობა; 2. მკარსტველი წყალნაკადების სიმძლავრე, მიმართულება და რეჟიმი; 3. წყლის ქიმიური ენერგია; 4. [[წყალი|წყლის]] [[მექანიკური ენერგია]]; 5. [[სიმძიმის ძალა]] ([[გრავიტაცია]]); 6. ჰიდროქიმიური აკუმულაცია; 7. ჰიდრომექანიკური აკუმულაცია; 8. გრავიტაციული აკუმულაცია; 9. შთენილი პროდუქტების აკუმულაცია; 10. ზოოგენური და ანთროპოგენური აკუმულაცია; 11. მეორადი ტექტონიკური დეფორმაციები.
კარსტვადი წყების სიგრძე-სიგანე და სიმძლავრე განსაზღვრავს მასში გამომუშავებული მღვიმეების სიგრძე-სიღრმესა და გეგმის სირთულის ხარისხს, თუ წყების შემადგენელი ქანები ყველა მის ჰორიზონტში მნიშვნელოვან ხსნადობას იჩენს, და ასევე მისი დიდი ჰორიზონტალური და ვერტიკალური გავრცელება წარმოადგენს ვრცელი და ღრმა მღვიმეების განვითარების საწინდარს. თხელი უხსნადი შრეები მღვიმეების ზრდის პროცესში ეროზიით ინგრევა და სერიოზულ დაბრკოლებას ვერ უქმნის სიღრუვეთა განვითარებას. თხელი უხსნადი შრეები მღვიმეების ზრდი პროცესში ეროზიით ინგრევა და სერიოზულ დაბრკოლებას ვერ უქმნის სიღრუვეთა განვითარებას.
ტექტონიკური პირობები და ნაპრალოვნება ხშირად გადამწყვეტ როლს ასრულებწ კარსტული დრენაჟის სისტემის ჩამოყალიბებაში და აქედან გამომდინარე, მღვიმეთა განლაგება-მიმართულების გეგმის შექმნაშიც.
სპელეომორფოგენეზის აქტიური ფაქტორები - კოროზია, ეროზია, ნგრევა, აკუმულაციის ჰიდროქიმიური, ჰიდრომექანიკური, გრავიტაციული, ანთროპოგენული და სხვა სახეობები ქმნიან სპელეორელიეფის ფორმებს.
Line 112 ⟶ 110:
===მღვიმის გაღებულობის ხასიათი===
მღვიმის გაღებულობა ეწოდება მისი შესასვლელების რაოდენობის, სიდიდისა და შეფარდებითი მდებარეობის თანაწყობას. შესასვლელთა რიცხვის მიხედვით განასხვავებენ ცალკარიან, გამჭოლსა და კარმრავალ მღვიმეებს. ცალკარიანი მღვიმეები შეიძლება იყოს აღმავალი ან დაღმავალი, აღმავალი მღვიმე ქვევმო ბოლოდანაა ღია. დაღმავალი კი ზემოდან, თუ მღვიმეს ერთი ბოლოდან ორი ან მეტი შესასვლელი აქვს, მას ეწოდება შესაბამისად ორკარიანი, ან სამკარიანი მღვიმე და ასე შემდეგ. კარმრავალი მღვიმე ეწოდება სამი ან მეტი შესავლელის მქონე მღვიმეს და შეიძლება იყოს გამჭოლი, აღმავალი ან დაღმავალი. შესასვლელთა სიმრავლე ზოგ შემთხვევაში დაკავშირებულია მღვიმის მრავალსართულიანობასთან, ზოგჯერ კი ჭერის ნგრევასთან.
ცვალებადია მღვიმის შესასვლელთ სიდიდეც. ამ ნიშნის მიხედვით გამოყოფენ დართოდ გაღბულ და ვიწროდ გაღებულ მღვიმეებს. მღვიმეთა გაღებულობის ხასიათი მნიშვნელოვან, ზოგჯერ გადამწყვეტ გავლენას ახდენს მღვიმის კლიმატურ რეჟიმზე, ორგანიზმების არსებობის პირობებზე, ადამოამოს მიერ მის ათვისებაზე.
'''გეგმური მოყვანილობა''' მღვიმის მოყვანილობა გეგმაში იქმნება შემდეგი ელემენტებით:
1) მღვიმის შემადგენელი ტალანების რაოდენობა და დატოვილობის ხასიათი;
2) ტალანების სიგანე და დარბაზოვნების ხარისხი;
3) ტალანების კლაკნილობა.
ტალანების რიცხვი, რომლებისგანაც შედგება მღვიმე, ცვალებადობს ერთიდან მრავალ ასეულამდე. დატოტვილობის მიხედვით განირჩევა: დაუტოტველი, ბუჩქისებური, მანგრისებური, ლაბირინთისებური მღვიმეები. დაუტოტველი ანუ მარტივი მღვიმეები შედგებიან ერთი ან ორი ტალანისგან. ბუჩქისებური მღვიმეები შედგებიან სამი ან მეტი ტალანისგან, რომლებიც ქვემო ბოლოებით უკავშირდებიან ერთმანეთს. მანგრულ ტიპში, პიეიქით, ტალანები ზემო ბოლოებითაა შეერთბული. ლაბირინთისებური მღვიმე შედგება მრავალი ტალანისგან, რომლებიც ან ქვემო ან ზემო ბოლოებით უერთდებიან ერთმანეთს მღვიმური ტალანსი განტოტვის იმ ტიპს, რომლეშიც ტოტები ქვემო ბოლოებით უერთდებიან ერთურთს და აერთიენებენ თავიანთ ნაკადებს, ეწოდება თავმოყრითი ანუ ადიუნქტიური განტოტვა. თუ პირიქით ტოტები ზემო ბოლოებითაა შეერთებული და ინაწილებენ ჩამონადენს, საქმე გვაქვს განთვისებით ანუ ''დისკლუზიურ'' განტოტვასთან. იმ შემთხვევაში, როდესაც ტალანები ჯერ იყოფიან და შემდეგ ისევ უერთდებიან ერთურთს, ვლაპარაკობთ ასაქცევის ტიპის ანუ ''პრეგრედიორულ'' გატოტვაზე. თავმოყრილი გატოტვის თავისებუტ ვარიანტს წარმოადგენს შემხვედრი განტოტვა, სადაც ორი ტალანი შეიძლება მიმართული იყოს ერთმანეთის საწინააღმდეგოდ, მაგრამ აერთიანებდნენ თავიანთ ჩამონადენს, ასეთი ვარიანტი წარმოდგენილია [[სათაფლიის მღვიმე]]ში. ტალანების სიგრძე ცვალებადობს 0.5-1 მეტრიდან რამდენიმე ათეულ მეტრამდე, მეტწილად უდრის 3-7 მეტრს. დარბაზებში ის შეიძლება იზრდებოდას 100 მეტრამდე და მეტადაც.
დარბაზოვნების ხარისხის მიხედვით მღვიმეები არსებითდად განსხვავდებიან. არსებობს უდარბაზო მღვიმეები და ამავე დროს ისეთი მღვიმეები, რომლებშიც დარბაზები ერთიმეორეს მისდევენ მნიშვნელოვან მანძილზე. პირველ, უდარბაზო, ტიპს მიეკუთვნება კლასტოკარსტული მღვიმეების უმრავლესობა, ზოგიერთი კიექვული მღვიმეები, მეორე დარბაზმრავალ ტიპს კი [[აბსკილის მღვიმე|აბსკილის]] და სათაფლიის მღვიმეები. მღვიმის დარბაზოვნების ხარისხი შეიძლება გამოსიახოს როგორც შეფარდება დარბაზების რიცხვისა ტალანის სიგრძესთან, ან დარბაზების ჯამური სიგრძისა მღვიმის საერთო სიგრძესთან.
კლაკნილობის მიხედვითც მღვიმეები დიდ მრავალგვაროვნებას იჩენენ. თითქმის სწორხაზობრივ მღვიმეთ გვერდით არსებობს კლაკნილი მღვიმეები, რომლებიც ამ მხრივ არ ჩამოუვარდებიან მეანდრირებულ ზედაპირულ მდინარეებს. მღვიმეებში განასხვავებენ ''მაკრომეანდრირებას'' და ''მიკრომეანდრირებას''. პირველ მათგანში მეანდრების სიმრუდის რადიუსი ათეულ მეტრობით აზომება, მეორეში კი მხოლოდ 2-3 მეტრით.
კლაკნილი მღვიმეების გარდა, არსებობს ტეხილი მიმართულების მღვიმეებიც. მათ მაგალითს წარმოადგენს მიგარიას კირქვულ მასივზე არსებული [[შქერიანის მღვიმე]], რომელიც შედგება ურთიერთპერპენდიკულარული მონაკვეთებისგან, უფრო დიდი მასშტაბით ტეხილად მიმართული ტალანები წარმოდგენილია პოდოლიის, თაბაშირის, მღვიმეებში.
ხაზი 137:
3. ''' ჩადგმული ანუ შეკავშირებული სართულიანობა''' - მდგომარეობა, როდესაც ქვედა (ახალი) სართული გამომუშავებულია ზედა (უფრო ძველი) სართულის ფსკერში.
მღვიმეების ამგები ქანების ნგრევის პროცესში ხანდახან ხდება სართულების გაერთიანება მთლიან სიღრუვედ. მაგალითად, ცუცხვათის მრავალსართულიანი გამჭოლი მღვიმის მთავარი ტალანი გაჩენილია სამი სართულის გაერთიანების შედეგად. ანალოგიურ მოვლენას ადგილი ჰქონდა [[კუნგურის მღვიმე]]შიც.
მღვიმეთა მრავალსართულიანობის მიზეზს წარმოადგენს კარსტული წყლების ჰორიზონტალური ცირკულაციის ზონის თანდათანობით გადაადგილება, კარსტვადი ქანების მასაში ზემოდან ქვემოთ.
Line 145 ⟶ 146:
ტალანი ეწოდება მღვიმის გრძელსა და მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი განივკვეთის მქონე, სუბჰორიზონტალური ან ზომიერად დახრილი ფსკერით აღჭურვილ ნაწილს, რომელიც წარმოადგენ ან წარმოადგენდა ოდესღაც მიწისქვეშა ნაკადის სადინარს, რაც შეეხება გასასვლელებს, ისინი განსხვავდებიან ტალანისგან უმნიშვნელო სიგრძით, ზოგიერთ შემთხვევაში აგრეთვე სივიწროვისმ უწესო ფორმის განივკვეთით და გაუწონასწორებელი გასწვრივი პროფილით.
დარბაზები ჩვეულებრივ წარმოიქმნება ქანის ნგრევისათვის ხელსაყრელ ადგილებში და მდებარეობენ ან მღვიმური ტალანის ფსკერის სიმაღლეზე, ან უფრო მაღლა. რამდენადაც დარბაზის სახელით აღინიშნება ტალანის გაფართოებული და მაღლებული ნაწილები, ხოლო ტალანების სიგანე და სიმაღლე, იმდენად შეუძლებელია ზღვრული სიდიდის დასახელება. [[სათაფლიის მღვიმე|სათაფლიის მღვიმის]] ყველა დარბაზი ტავისუფლად მოთავსდება [[ცუცხვათის
დარბაზთა განსაკუთრებული სახესხვაობაა ეგრეთ წოდებული კარ-დარბაზები ანუ ვესტიბიულები, რომლებიც მღვიმეთა შესასვლელებში მდებარეობს. ისინი მკვეთრადაა გამოსახული კონგლომერატულ მღვიმეებში, გვხვდება აგრეთვე კირქვულ მღვიმეებშიც. მათი წარმოშობის მიზეზად უნდა ჩაითვალოს მღვიმის გარეთ მოქმედი გამოდიტვის პროცესი - ტემპერატურის რხევა, წვიმის, ქარის მოქმედება ქანებზე. კირქვები, როგორც შედარებით მტკიცე ქანები, კონგლომერატებზე ნაკლებად განიცდიან გამოფიტვას, ამიტომაც კირქვულ მღვიმეებში კარ-დარბაზები ნაკლებადაა განვითარებული. დარბაზების მოყვანილობა სხვადასხვაგვარია, თღისებური ნაპრალისებული, უწესო და სხვა.
Line 164 ⟶ 165:
===ჰიდროქიმიური აკუმულაციის ფორმები===
მღვიმეებში მრავალნაირია და მიწისქვეშა სამყაროს მშვენებას წარმოადგენს. '''სტალაქტიტი''' მღვიმის ჭერიდან ან კედლის შვერილიდან ჩამოკიდებულ კალციტის მოგრძო სხეულს. არსებობს სტალაქტიტის მთელი რიგი ნაირსახეობანი - მაკარონისებური, ჩურჩხელისებური, ბურთისებური, ბოლქვისებური და სხვა, ზოგიერთ შემთხვევაში სტალაქტიტი გადაიხრება ჰორიზონტალურად და ქმნის უცნაური ფორმის ჰელექტიტებს. სტალაქტიტების უმრავლესობას განივკვეთი წრიული აქვს.▼
▲'''სტალაქტიტი''' მღვიმის ჭერიდან ან კედლის შვერილიდან ჩამოკიდებულ კალციტის მოგრძო სხეულს. არსებობს სტალაქტიტის მთელი რიგი ნაირსახეობანი - მაკარონისებური, ჩურჩხელისებური, ბურთისებური, ბოლქვისებური და სხვა, ზოგიერთ შემთხვევაში სტალაქტიტი გადაიხრება ჰორიზონტალურად და ქმნის უცნაური ფორმის ჰელექტიტებს. სტალაქტიტების უმრავლესობას განივკვეთი წრიული აქვს.
მთელ რიგ მღვიმეებში გამოვლენილია ეგრეთ წოდებული „მუსიკალური სტალაქტიტები“ - სხვადასხვა ზომისა და სტრუქტურის სტალაქტიტთა ჯგუფები, რომლებზეც რაიმე საგნის დარტყმისას განსხვავებულ ბგერებს გამოცემს. ამგვარი „ბუნებრივი ორღანები“ ნაპოვნია მღვიმე ჯენოლენში ([[ავსტრალია]]), მამონტის ([[აშშ]]) და სვა. ამერიკელმა ინჟინერმა [[ელანდ სპრინკელი|ელანდ სპრინკელმა]] სტალაქტიტებისგან შექმნა ნამდვილი მუსიკალური ინსტრუმენტი „სტალაქტიტური ორღანი“, რომელზეც ყოველგვარი მელოდიის დაკვრა შეიძლება. '''ფერადი სტალაქტიტი''' - ნაირფეროვანი სტალაქტიტები დაფიქსირებულია კატერლოხის ([[ავსტრია]]) და ანაკოფის მღვიმეებში. სტალაქტიტების შეფერილობა ნაწილობრივ დამოკიდებულია მათ ხნოვანებაზე, ამიტომ [[ჰერმან ჰოფერი]]ს მიერ შემოთავაზებულია ფერის მიხედვით სტალაქტიტების ასაკის განსაზღვრის მეთოდი.
ხაზი 174:
სვეტი - ანუ სტალაგნატი ეწოდება მღვიმის ჭერისა და ფსკერის შემაერთებელ კალციტურ მოგრძო სხეულს, რომელიც სამნაირად შეიძლება გაჩნდეს:
1. სტალაქტიტისა და მის ქვეშ მყოფი სტალაგმიტის შეზრდით;
2. სტალაქტიტის იატაკამდე ჩამოზრდით;
3. სტალაგმიტის ჭერამდე აზრდით;
სვეტები, ისევე როგორც სტალაგმიები, ხშირად მნიშვნელოვან სიდიდეს აღწერენ. აბრსკილის მღვიმის „ფარდებიანი დარბაზის“ დიდ სვეტს 3 მეტრი დიამეტრი აქვს და მორთულია სამ წყებად განლაგებული „პარაზიტული“ სტალაქტიტებით. უნდა აღინიშნოს, რომ ზედაპირის გამართულებები ასეთი ფორმებით დამახასიათებელია სვეტებისათვის.
Line 184 ⟶ 188:
1) სხვადასხვა მოყვანილობის მთლიანი გროვები;
2) ლოდთა მწკრივები;
3) გაჭედილი ლოდები;
Line 205 ⟶ 211:
3. '''არხული სტადია''' - მოსდევს ხვრელურ სტადიას, ხასიათდება უკვე მნიშვნელოვნად გაფართოებული წყალსადინარი სიღრუვეებით, რომლებსაც განივკვეთი ელიფსური ან უწესო ფორმის აქვთ. ისინი, კვლავ, მთლიანად გამოვსებულია ნორმალურზე მაღალწნევიანი წყლით, რომელიც კიდევ უფრო მეტი სიჩქარით გაედინება განტვირთვის ზონებისკენ. წყლის განტვირთვა ხდება ზღვაში, მდინარეთა კალაპოტქვეშა კარსტულ სიღრუვეებში ან ხეობის ფსკერის ამგებელ ფხვიერ მასალაში.
ზემოთ დასახელებული სამი სტადია შეესაბამება უ. მ. დევისის „ფრეატულ“ ეპოქას. ერთადერთი პროცესი, რომელიც სამივე სტადიის განმავლობაში ქმნის მომავალი მღვიმის სიღრუვეებს, არის წყლის ქიმიური ზემოქმედება ქანზე - კოროზია. ეროზიული ნგრევა, ჰიდროქიმიური აკუმულაცია ამ სტადიებში უმნიშვნელოდ გამოვლინდება. აღნიშნული სამი სტადიის განმავლობაში მღვიმე უხილავი რჩება და შეიძლება გამოვლინებული იქნას მხოლოდ ჭაბურღილების და გეოფიზიკური დაკვირვებებით.
Line 219 ⟶ 226:
==მეტეოროლოგიურ-კლიმატური რეჟიმი==
მღვიმეთა ერთ-ერთი ძირითადი თავისებურება მდგომარეობს მათ განსაკუთრებულ მეტეოროლოგიურ-კლიმატურ რეჟიმში. ეს უკანასკნელი დამოკიდებულია შემდეგ ძირითად ფაქტორებზე:
1. დედამიწის ზედაპირის კლიმატურ პირობებზე მღვიმის ადგილმდებარეობის რაიონში;
2. მღვიმის მოყვანილობასა და გაღებულობის ხასიათზე;
3. მღვიმის ჰიდროლოგიურ რეჟიმზე.
Line 237 ⟶ 247:
მღვიმეთა ჰაერის შემადგენლობა სუსტადაა შესწავლილი. ეპიზოდური დაკვირვების საფუძველზე ცნობილია, რომ კარსტულ სიღრუვეებში მოთავსებული ჰაერი იმ შემთხვევის გამოკლებით, როდეასც მღვიმეში ხდება ნახშირორჟანგის ან რომელიმე სხვა გაზის გამოყოფა, გამოირჩევა სისუფთავით. მტვერი და მიკრობები მასში პრაქტიკულად არ არის, ან ძალიან ცოტაა. ნაწვეთი კალციტის გაჩენისას მიმდინარე ქიმიური რეაქცია აუხვებს მღვიმურ ჰაერს იონებით, კერძოდ ნახშირბადის C-14 იონით, და ანიჭებს მას სამკურნალო თვისებას.
მღვიმური კლიმატის ერთ-ერთი ძირითადი თავისებურება მდგომარეობს მღვიმეთა სიბნელეში, ესე იგი მზის რადიაციის შეუღწევადობაში ან სუსტ შეღწევადობაში. თითქმის ყველა მღვიმეში შეიძლება გავარჩიოთ ბნელი და განათებული ნაწილები. არსებობს ისეთი მღვიმეებიც, რომლებშიც დღის შუქი მეტ-ნაკლებად ყველგან აღწევს. სანიმუშოა ამ მხრივ ცუცხვათის მრავალსართულიანი მღვიმის მთავარი ტალანი, რომლის სიგრძე 210 მეტრია და მიუხედავად ამისა მასში გავლა სანათურის გარეშეცაა შესაძლებელი. მღვიმეთა ბნელი და განათებული ნაწილები ერთმანეთისგან განსხვავდება სხვა მეტეოროლოგიური მაჩვენებლების და ლანდშაფტური კომპონენტების მიხედვითაც.
Line 247 ⟶ 258:
[[არაბიკის მასივი|არაბიკას მასივზე]], ზღვის დონიდან 2100 მეტრის სიმაღლეზე მდებარე [[ვახუშტი ბაგრატიონი]]ს უფსკრულში ზამთრობით და გაზაფხულობით გუბდება ყინვანარევი ჰაერი. ივლისში ყინული იწყებს დნობას და მყარდება დადებითი ტემპერატურა 1.5° - 2.5°. [[ხხვამლის მასივი|ხვამლის მასივზე]], ბოგას დაღმავალ მღვიმეში, რომელიც 1710 მეტრის სიმაღლეზე იწყება, ზაფხულის ბოლომდე ინახება ყინული და გამეფებულია უარყოფითი ტემპერატურა, ხოლო სექტემბერში ყინული სწრაფად დნება და მღვიმე ივსება თბილი ჰაერით. ამგვარ მღვიმეებში, ტემპერატურის ცვალებადობის საკმაოდ მკვეთრი ხასიათის მიუხედავად, ამ ცვალებადობის ამპლიტუდა მაინც გაცილებით ნაკლებია ჰაერის ტემპერატურის არა მარტო აბსოლუტური მაქსიმუმის აბსოლუტური მინიმუმის სხვაობაზე, არამედ საშუალოთვიურ ტემპერატურათა ამპლიტუდაზეც.
აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ მღვიმის გამჭოლი ხასიათიც კი ვერ არღვევს მღვიმეებისთვის დამახასიათებელ მდგრად თემიკურ რეჟიმს. გამჭოლ მღვიმეებშიც ტემპერატურა ახლოსაა ზედაპირის ჰაერის საშუალო წლიურ ტემპერატურასთან და უმნიშვნელოდ ცვალებადობს წლისა და დღე-ღამის განმავლობაში. ამის მაგალითებია [[კორცხელის მღვიმე]] ([[ოდიში]]) და [[ცუცხვათის
'''ჰაერის სინოტივის''' მხრივაც მღვიმეები თავისებურებებით გამოირჩევიან. შეფარდებითი სინოტივე მღვიმეებში საერთოდ მაღალია და ცვალებადობს 70-100%-მდე. უწყლო მღვიმეებში ჰაერის სინოტივე უფრო ნაკლებია, ვიდრე წყლიანში. აბსოლუტური სინოტივე ზაფხულობით მღვიმეში უფრო დაბალია, ვიდრე გარეთ ჰაერში, რაც მღვიმეების შედარებით დაბალი ტემპერატურით აიხსნება. ზამთრობით საწინააღმდეგო მდგომარეობაა - მღვიმურ ჰაერში წყლის ორთქლი მეტი რაოდენობითაა გარეგან ჰაერთან შედარებით.
Line 295 ⟶ 306:
===მღვიმეთა ფლორა===
ალპურ მღვიმეთა ფლორა შეისწავლა ლემერმაიერმა, რომელმაც ამ მიზნით დეტალლურად გამოიკვლია იაქური 26 მღვიმე. ლემერმაიერის დასკვნით, ქლოროფილის შემცველი მცენარეებიდან მიწისვეშ ყველაზე ღრმად აღწევენ ლურჯ-მწვანე [[წყალმცენარეები]],
[[ფრაუენმაუერის მღვიმე]]ში მცენარეები ვრცელდებიან 39 მეტრის მანძილზე, დრახენჰელში - 87 მეტრზე. დრახენჰელში იზრდება თესლოვან მცენარეთა 34 სახეობა, 4-ნაირი [[გვიმრა]], 7 სახეობის ფოთლოვანი [[ხავსი]], 2 სახეობის ღვიძლის ხავსი, აგრეთვე წყალმცენარეები და [[მღიერები]].
| |||