ფარნავაზ I: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შეუმოწმებელი ვერსია] | [შეუმოწმებელი ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
მNo edit summary |
მNo edit summary |
||
ხაზი 4:
|თანამდებობა= [[მეფე]]
|სახელი= ფარნავაზ I
|ორიგინალური სახელი= ფარნავაზი ({{lang-fa|არმაზ}})<ref group="კ">{{ციტირება|და ამანვე ფარნავაზ შექმნა კერპი დიდი სახელსა ზედა თჳსსა, ესე არს არმაზი, და ფარნავაზს სპარსულად არმაზ ერქუა; აღჰმართა კერპი იგი არმაზი თავსა ზედა ქართლისასა, და მიერითგან ეწოდა არმაზი კერპისა მისთჳს, და ქმნა სატფურებაჲ დიდი კერპისა მისთჳს აღმართებულისა..}}</ref><ref>„ქართლის ცხოვრება“. გვ. 45.</ref>
|რიგი=
|რიგი-მეუღლეების=
ხაზი 26:
|დედა= [[დარიოს III|დარიოს III-ის]] ასული
}}
'''ფარნავაზ I''' ({{lang-fa|ფარნა}} – დიდება<ref>Rapp, Stephen H. (2003) Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts. Peeters Bvba ISBN 90-429-1318-5., pp. 275-276.</ref>) — [[ლეონტი მროველი]]ს მიხედვით, ქართლის (იბერიის) პირველი მეფე ძვ. წ. IV–III ს. I ნახევარში და [[ფარნავაზიანთა დინასტია|ფარნავაზიანთა დინასტიის]] დამაარსებელი. ამავე ავტორის მიხედვით იგი იყო მცხეთის მამასახლისის სამარას ძმისწული. ფარნავაზმა დაამარცხა აზო (იხ. [[აზო]]) და თავი ქართლის (იბერიის) მეფედ გამოაცხადა. ამის შემდეგ ჩაატარა სახელმწიფო რეფორმა – ქართლის სამეფო დაჰყო რვა საერისთავოდ და ქართლის სასასპეტოდ, რომელთა სათავეში შესაბამისად ერისთავები და სპასპეტი ჩააყენა<ref group="კ">{{ციტირება|ხოლო ერთი დაადგინა სპასპეტად, და მისცა ტფილისითგან და არაგჳთგან ვიდრე ტასისკრამდე და ფანავარადმდე, რომელ არს შიდა ქართლი. და ესე სპასპეტი იყო ყოვლადვე წინაშე მეფისა და მთავრობით განაგებდის ყოველთა ერისთავთა ზედა.}}</ref><ref>„ქართლის ცხოვრება“. გვ. 44.</ref>. ფარნავაზმა აღმართა სამეფოს მთავარი ღვთაების – [[არმაზი (ღვთაება)|არმაზის]] კერპი. მასვე მიეწერება [[ქართული დამწერლობა|ქართული დამწერლობის]] შექმნა („შექმნა მწიგნობრობა ქართული“).▼
ფარნავაზი მოღვაწეობა ქართულ ისტორიოგრაფიაში დათარიღებულია ძვ. წ. IV საუკუნის მიწურულითა და III საუკუნის I ნახევრით. ზოგიერთი ისტორიკოსი კი კონკრეტულ თარიღსაც ასახელებს (პ. ინგოროყვა – ძვ. წ. 284–219 წწ., ს. გორგაძე – ძვ. წ. 272–206 წწ.)<ref>{{წიგნი | ბმული = http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/77842?mode=full | ავტორი1 = [[მარიკა ლორთქიფანიძე|ლორთქიფანიძე მ.]] | ავტორი2 = [[როინ მეტრეველი|მეტრეველი რ.]] | სათაური = საქართველოს მეფეები | გვ = 15 | გამომცემლობა = „ნეკერი“ | ადგილი = თბ. | წელი = 2007 | isbn = 99928-58-36-2}}</ref>▼
▲'''ფარნავაზ I''' ({{lang-fa|ფარნა}} – დიდება<ref>Rapp, Stephen H. (2003) Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts. Peeters Bvba ISBN 90-429-1318-5., pp. 275-276.</ref>) — [[ლეონტი მროველი]]ს მიხედვით, ქართლის (იბერიის) პირველი მეფე ძვ. წ. IV–III ს. I ნახევარში და [[ფარნავაზიანთა დინასტია|ფარნავაზიანთა დინასტიის]] დამაარსებელი. ამავე ავტორის მიხედვით იგი იყო მცხეთის მამასახლისის სამარას ძმისწული. ფარნავაზმა დაამარცხა აზო (იხ. [[აზო]]) და თავი ქართლის (იბერიის) მეფედ გამოაცხადა. ამის შემდეგ ჩაატარა სახელმწიფო რეფორმა – ქართლის სამეფო დაჰყო რვა საერისთავოდ და ქართლის სასასპეტოდ, რომელთა სათავეში შესაბამისად ერისთავები და სპასპეტი ჩააყენა. ფარნავაზმა აღმართა სამეფოს მთავარი ღვთაების – [[არმაზი (ღვთაება)|არმაზის]] კერპი. მასვე მიეწერება [[ქართული დამწერლობა|ქართული დამწერლობის]] შექმნა („შექმნა მწიგნობრობა ქართული“).
[[File:მეფე ფარნავაზი.jpg|frameless|მარცხნივ]]
==ისტორია==▼
▲ფარნავაზი მოღვაწეობა ქართულ ისტორიოგრაფიაში დათარიღებულია ძვ. წ. IV საუკუნის მიწურულითა და III საუკუნის I ნახევრით. ზოგიერთი ისტორიკოსი კი კონკრეტულ თარიღსაც ასახელებს (პ. ინგოროყვა – ძვ. წ. 284–219 წწ., ს. გორგაძე – ძვ. წ. 272–206 წწ.).
პირველი დიდი ქართველი ხელმწიფე, საქართველოს პირველი გამაერთიანებელი ქარისტეს წინარე IV-III საუკუნეთა მიჯნაზე. იყო მცხეთის მამასახლისის, [[სამარა (მცხეთის მამასახლისი)|სამარას]] ძმისწული (მამის სახელი ცნობილი არ არის). ფარნავაზი სამი წლისა იქნებოდა, როცა [[პონტო]]დან („საბერძნეთიდან“) ძლიერი ლაშქრით მოვიდა [[აზონი]] (ალბათ, პონტოელი ქართველი. მიიჩნევენ [[ალექსანდრე მაკედონელი]]ს სარდლად), რომელმაც მოჰკლა სამარაც და მისი ძმაც (ფარნავაზის მამა) და თვითონ დაიდგა სამეფო ტახტი [[მცხეთა]]ში. ყრმა ფარნავაზი დედამ მთაში გახიზნა და იქ გაზარდა. ვაჟკაცობაში ფეხშედგმული ფარნავაზი, დედასთან ერთად, მცხეთაში დაბრუნდა და შეუდგა საიდუმლო სამზადისს აზონის ძალაუფლების დასამხობად. მან კავშირი შეკრა დასავლეთ საქართველოს, ეგრისის მთავარ ქუჯისთან და შეერთებული ძალებით, დაამხეს აზონის ბატონობა. თვითონ აზონი ბრძოლაში დაიღუპა. მცხეთაში მეფედ დაჯდა ფარნავაზი. აქედან იწყება [[ფარნავაზიანთა დინასტია|ფარნავაზიანთა დინასტიის]] ისტორია. გამეფებისთანავე ფარნავაზი შეუდგა დიდ რეფორმატორულ და აღმშენებლობით საქმიანობას. გააერთიანა სრულიად საქართველო და დაჰყო იგი საერისთავოებად, სათავეში – ერისთავებით.<ref group="კ">{{ციტირება|მაშინ ფარნავაზ უშიშ იქმნა ყოველთა მტერთა მისთაგან და მეფე იქმნა ყოველსა ქართლსა და ეგურსა ზედა, და განამრავლნა ყოველნი მჴედარნი ქართლოსიანნი, განაწესნა ერისთავნი რვანი და სპასპეტი.}}</ref><ref>„ქართლის ცხოვრება“. გვ. 43.</ref> სულ იყო რვა საერისთავო:
* არგვეთი (ერთი გაგზავნა მარგჳს ერისთავად და მისცა მცირით მთითგან, რომელ არს ლიხი, ვიდრე ზღუადმდე რიონს ზემოჲთ. და ამანვე ფარნავაზ აღაშენნა ორნი ციხენი: შორაპანი და დიმნაჲ.),
==ცხოვრება==▼
▲# კახეთ, კუხეთ, ჰერეთის საერისთავო („მისცა არაგჳთგან ვიდრე ჰერეთამდე, რომელ არს კახეთი და კუხეთი“);
▲# ხუნანის საერისთავო („მისცა ბერდუჯის მდინარითგან ვიდრე ტფილისამდე და გაჩიანთამდის, რომელ არს გარდაბანი“)
# [[სამშვილდის საერისთავო]] („მისცა სკჳრეთისა მდინარითგან ვიდრე მთამდე, რომელ არს ტაშირი და აბოცი“);▼
# [[წუნდის საერისთავო]] („მისცა ფანვარითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა, რომელ არს ჯავახეთი და კოლა და არტანი“);▼
# [[ოძრხის საერისთავო]] („მისცა ტასისკარითგან ვიდრე არსიანთამდის, ნოსტის თავითგან ზღუამდის, რომელ არს სამცხე და აჭარა“);▼
▲
▲
▲
* [[კლარჯეთის საერისთავო|კლარჯეთი]] (ერთი გაგზავნა კლარჯეთისა ერისთავად და მისცა არსიანთითგან ზღუამდე.),
* [[ეგრისის საერისთავო|ეგრისი]] (და მისცა [ქუჯის] ქუეყანაჲ ეგრისწყალსა და რიონსა შუა, ზღჳთგან მთამდე, რომელსა შინა არს ეგრისი და სუანეთი, და დაამტკიცა ერისთავად მუნ. და მან ქუჯი აღაშენა ციხე გოჯი.).
ხელახლა ააშენა, ახალი კედელ-გალავნებით და ციხე-კოშკებით გაამაგრა, განამტკიცა მცხეთა, იქვე აღმართა სალოცავი კერპი არმაზი. აღადგინა და ააშენა ყველა სხვა ციხე-სიმაგრე, რომელიც მანამდე დაენგრია მტრის შემოსევას, თუ სტიქიურ უბედურებას. დასავლეთ საქართველოში ააშენა ახალი ციხე-სიმაგრენი – შორაპანი და დიმნა (დიმი). მისმა თანამებრძოლმა, ეგრისის ერისთავმა ქუჯიმ აღაშენა ქალაქი [[ციხე-გოჯი]]. ფარნავაზის სახელთან დაკავშირებულია უდიდესი კულტურულ-საგანმანათლებლო რეფორმა – ქართული დამწერლობისა და მწიგნობრობის დაფუძნება („ამან შექმნა მწიგნობრობა ქართული“). გამეფდა 27 წლისა, იმეფა და იღვაწა 65 წელიწადი, აღესრულა 92 წლისა. დაკრძალეს არმაზს.<ref>{{წიგნი | ბმული = http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/80488 | ავტორი1 = [[ლევან სანიკიძე|სანიკიძე, ლევან]] | ავტორი2 = [[გუბაზ სანიკიძე|სანიკიძე, გუბაზ]] | სათაური = უბის ისტორია : ნაწილი I | გვ = 3, 4 | გამომცემლობა = „სამშობლო“ | ადგილი = თბილისი | წელი = 1992 }}</ref>
[[File:Pharnavaz statue kz1.jpg|thumb|300px|მარჯვნივ|ფარნავაზ მეფის თანამედროვე ქანდაკება თბილისში, ქეთევან წამებულის გამზირზე, [[საქართველო]].]]
▲==ცხოვრება==
▲==ისტორია==
ფარნავაზი, [[მცხეთა|მცხეთის]] მამასახლისის, სამარას ძმისშვილი, ცხოვრობდა მცხეთაში. ფარნავაზის მამა [[ალექსანდრე მაკედონელი|ალექსანდრე მაკედონელს]] მოუკლავს, ხოლო სამი წლის ფარნავაზი დედასთან ერთად [[კავკასია|კავკასიის]] მთებში გახიზნულა, მოგვიანებით კი ისინი კვლავ მცხეთას დაბრუნებულან.
ისტორიკოსთა ერთი ნაწილის აზრით ძვ. წ. აღრიცხვით IV საუკუნეში, ალექსანდრე მაკედონელმა დაიპყრო ქართლი, მოკლა სამარა [[მამასახლისი]] და ქართლის მმართველად თავისი სარდალი [[აზო]] დატოვა. ალექსანდრე მაკედონელმა აზოს დაუბარა: „თაყვანსა სცემდეთ მზესა, მთვარესა და ხუთსა ვარსკვლავსა და ღმერთსა უხილავსა, ყოვლისა შემოქმედსა.“ აი ბოლო - „[[ღმერთი]] უხილავი, ყოვლისა
ალექსანდრე მაკედონელის შემდეგ აზომ დაივიწყა მისი დანაბარები და თავისი სამშობლოდან - [[არიან-ქართლი|არიან-ქართლიდან]] გადმოიტანა ოქროსა და ვერცხლის - გაცისა და გაიმის კერპები და ქართლის მთაზე აღმართა. აქედან დაიწყო ქართველთა ახალი [[რელიგია]] - [[ქართული მითოლოგია|კერპთაყვანისმცემლობა]]. აზომ არიან-ქართლიდან გადმოიყვანა 1000 ოჯახი.
მითოსი, რომელიც სიზმრის სახით არის გადმოცემული, მოგვითხრობს, თუ როგორ გახდა იგი მეფე. ფარნავაზს ესიზმრა, თითქოს იგი იმყოფებოდა უკაცურ სახლში, საიდანაც გამოსვლა ეწადა, მაგრამ ვერა და ვერ გამოდიოდა. სრული მდუმარება იყო გამეფებული, არსაიდან მშველელი არ ჩანდა, არც სარკმელი ჩანდა, არც კარი. უცებ გაიჭრა სარკმელი და მზის სხივმა შემოყო თავისი მკლავი, წელზე მოეხვია ფარნავაზს და გარეთ გაიყვანა. და იხილა ფარნავაზმა მზე ველად ფეხზე მდგარი ადამიანივით, გაიწოდა ხელი და მოსწმინდა მზეს პირიდან ყვითელ რძესავით ცვარი და იცხო თავის პირისახეზე. და გამოეღვიძა ფარნავაზს. სასიკეთოდ ენიშნა ეს სიზმარი და გავიდა იმავე დილით სანადიროდ. დიღმის ველზე ირემი წამოუხტა და დაედევნა მას ფარნავაზი. სდია, სდია და სადღაც [[თბილისი]]ს (მაშინ აქ ქალაქი არ იყო გაშენებული, ადგილს კი ტფილისი ერქვა) ღირღალებში დაეწია მას ისრის მანძილზე და სტყორცნა [[ისარი]]. მცირე მანძილი გაიარა სასიკვდილოდ დაჭრილმა [[ირემი|ირემმა]] და დაეცა. ამ დროს ჩაესვენა მზეც. ღამდებოდა და თან კოკისპირულმა წვიმამ დაუშვა. მიიხედ-მოიხედა ფარნავაზმა, რომ სადმე თავშესაფარი ენახა, გადაეწვიმა და დილით [[მცხეთა|მცხეთას]] დაბრუნებულიყო. უცებ თვალში მოხვდა კლდეში ამოქოლილი კარი, რომელიც სიძველისგან ნახევრად ჩამოშლილიყო. აიღო ფარნავაზმა ჩუგლუგი და გამოანგრია კარი, და ხედავს გამოქვაბულს, რომელიც აურაცხელი ოქროსა და ვერცხლის ზოდებით და ჭურჭლით არის სავსე... მაშინ გაახსენდა ფარნავაზს სიზმარი და იფიქრა, აი როგორ ამიხდაო. სამი დღე და ღამე ზიდავდნენ ამ განძს ფარნავაზი და მისი ორი და. როცა განძი დააბინავეს, ფარნავაზმა შეუთვალა კოლხეთში ქუჯი [[ერისთავი|ერისთავს]], რომ [[ლაშქარი|ლაშქრის]] შეგროვებას და აზოს წინააღმდეგ ომის გამოცხადებას აპირებდა. ქუჯიმაც სიხარულით დაუჭირა მხარი და, მართლაც, ჩამოაგდეს აზო და განდევნეს უცხოელები ქვეყნიდან. ფარნავაზმა ოქროს ძღვენი გაუგზავნა მეფე [[ანტიოქე I სოტერი|ანტიოქოსს]], მან კი ოქროს გვირგვინი გამოუგზავნა ფარნავაზს იმის ნიშნად, რომ იგი ამიერიდან თავისი ქვეყნის მეფე უნდა გამხდარიყო. გამეფდა ფარნავაზი და მეფობდა კეთილად მრავალი წელი.
კოლხი დინასტის ქუჯისა და ჩრდილოკავკასიელი ტომების დახმარებით ფარნავაზმა ძვ. წ. IV საუკუნის ბოლოს
დაამარცხა თავისი მოწინააღმდეგე აზო, რომელიც ბრძოლაში დაეცა, ხოლო შემდეგ დალაშქრა აზოს მოკავშირეთა სამფლობელოები მდინარე ევფრატზე. მატიანე ფარნავაზ I-ს მიაწერს აგრეთვე სამხედრო-ადმინისტრაციულ რეფორმას – ქართლის დაყოფას საერისთავოებად.
ფარნავაზი 27 წლისა გამეფდა და მეფობდა 65 წელს ნებიერად ძვ. წელთაღრიცხვით IV-III საუკუნეებში. მისი მეფობის დროს აიკრძალა მიცვალებულთა ჭამა, რომლის ჩვეულება საქართველოში შემოსახლებულმა სხვადასხვა ერისა და რჯულის წარმომადგენლებმა შემოიტანეს.<ref>„ქართლის ცხოვრება“. ტ. I, გვ. 25-32.</ref> ფარნავაზის დროს მოსვენება და სიხარული გამეფდა მთელ საქართველოში. მადლიერი ხალხი „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით ასე ამბობდა: „ვმადლობთ სვესა ჩვენსა, რამეთუ მოგვცა ჩვენ მეფედ მამათა ჩვენთაგანი და გვიხსნა უცხო ნათესავთა ხარკისა და ჭირისაგან“.
ქართლში ხუთი ერის წარმომადგენლებმა ჰპოვეს თავშესაფარი. უცხო ტომთა მცხეთაში შემოსახლებამდე იქ მხოლოდ ქართულად საუბრობდნენ, შემდეგ კი ექვსი ენა ჰქონდათ სალაპარაკო: ქართული, სომხური, ხაზარული, ასურული, ებრაული და ბერძნული. ამის შესახებ ქართლის ცხოვრება ასე წერს: „აქამომდის ქართლოსიანთა ენა მხოლოდ ქართული იყო... ხოლო ოდეს შემოკრბეს ესე ურიცხვნი ნათესავნი ქართლსა შინა და მაშინ ქართველთა ნათესავთაგან შეიქმნა ენა მრავალი“.<ref>„ქართლის ცხოვრება“. ტ. I, გვ. 25.</ref> ფარნავაზ მეფემ სახელმწიფო ენად გამოაცხადა ქართული და შექმნა ქართული მწიგნობრობა. „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით:
== კომენტარები ==
<references group="კ"/>
== შენიშვნები ==
Line 82 ⟶ 81:
* გ. მამულია, კლასობრივი საზოგადოება და სახელმწიფოს ჩამოყალიბება ძველ ქართლში, თბ., 1979;
* ს. გორგაძე, წერილები საქართველოს ისტორიიდან, „მოამბე“, 1905. №9, 10.
==სქოლიო==
| |||