მომხმარებელი:Georgiano/სავარჯიშო1: განსხვავება გადახედვებს შორის

შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary
ხაზი 8:
 
=== რომის რესპუბლიკა პართიის წინააღმდეგ ===
დასავლეთში პართიელთა გამოჩენა [[მითრიდატე I (პართია)|მითრიდატე I]]-ის დროს დაიწყო და [[მითრიდატე II (პართია)|მითრიდატე II]]-ის პერიოდში განახლდა, რომელიც წარუმატებლად დაუკავშირდა [[სულა|ლუციუს კორნელიუს სულას]] რომაულ-პართიული ალიანსის ჩამოყალიბების მიზნით (დაახლ. ძვ.წ. 105 წელი).<ref>Plutarch, როდესაც ლუციუსი''Sulla'', ძვ.წ5. 69 წელს, თავს დაესვა [[სომხეთი (რომის პროვინცია)|სამხრეთ სომხეთს]] და დაიწყო ბრძოლები [[ტიგრან II|ტიგრანის]] წინააღმდეგ, ის ამავდროულად [[ფრაატ III]]-თან მიმოწერას აწარმოებდა, რათა მისი ამ ჩაურევლობა ეზრუნველყოhttp://penelope. მიუხედავად იმისა, რომ პართია ამ კონფლიქტში მართლაც ნეიტრალური დარჩა, ლუციუსმა გადაწყვიტა მათზე თავდასხმაuchicago. ძვ.წedu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Sulla*.html 66-65 წელს, [[პომპეუსი|პომპეუსმა3–6]] მიაღწია ფრაატთან შეთანხმებას და გაერთიანებული რომაულ-პართიული ლაშქარი თავს დაესხა სომხეთს, მაგრამ ევფრატის საზღვართან მათ შორის წინააღმდეგობამ მალევე იჩინა თავი. საბოლოოდ ფრაატმა კონტროლი დაამყარა მესოპოტამიის დიდ ნაწილზე, გარდა [[ოსროჰენა|ოსროენის]] ოლქისა, რომელიც რომაელთა დამოკიდებულებაში მოექცა.
 
* Mackay (2004), 149; Sherwin-White (1994), 262</ref> როდესაც ლუციუსი, ძვ.წ. 69 წელს, თავს დაესვა [[სომხეთი (რომის პროვინცია)|სამხრეთ სომხეთს]] და დაიწყო ბრძოლები [[ტიგრან II|ტიგრანის]] წინააღმდეგ, ის ამავდროულად [[ფრაატ III]]-თან მიმოწერას აწარმოებდა, რათა მისი ამ ჩაურევლობა ეზრუნველყო. მიუხედავად იმისა, რომ პართია ამ კონფლიქტში მართლაც ნეიტრალური დარჩა, ლუციუსმა გადაწყვიტა მათზე თავდასხმა<ref>Bivar (1993), 46
ძვ.წ. 53 წელს რომაელი გენერალი [[მარკუს ლიცინიუს კრასუსი]] თავს დაესხა მესოპოტამიას, ეს ლაშქრობა კატასტროფული შედეგებით დასრულდა; ის და მისი ვაჟი პუბლიუსი კარახის ბრძოლაში დაიღუპნენ, სადაც პართიელებს გენერალი სურენა მეთაურობდა. ეს იყო რომაელთა ყველაზე ცუდი მარცხი [[არაუსიოს ბრძოლა|არაუსიოს ბრძოლის]] შემდეგ. მომავალ წელს პართიელებმა მოარბიეს სირია და ძვ.წ. 51 წელს წამოიწყეს მნიშვნელოვანი ლაშქრობა; მაგრამ მათი არმია [[ანტიგონეა (სირია)|ანტიგონეასთან]] რომაელთა ჩასაფრებაში მოექცა და ისინი განიდევნენ.
 
* Sherwin-White (1994), 262–263</ref>. ძვ.წ. 66-65 წელს, [[პომპეუსი|პომპეუსმა]] მიაღწია ფრაატთან შეთანხმებას და გაერთიანებული რომაულ-პართიული ლაშქარი თავს დაესხა სომხეთს, მაგრამ ევფრატის საზღვართან მათ შორის წინააღმდეგობამ მალევე იჩინა თავი. საბოლოოდ ფრაატმა კონტროლი დაამყარა მესოპოტამიის დიდ ნაწილზე, გარდა [[ოსროჰენა|ოსროენის]] ოლქისა, რომელიც რომაელთა დამოკიდებულებაში მოექცა<ref>Sherwin-White (1994), 264</ref>.
პართიელები მეტწილად ნეიტრალურები აღმოჩნდნენ [[სამოქალაქო ომი ძველ რომში (ძვ.წ. 49-45)|რომის სამოქალაქო ომში]], რომელიც [[იულიუს კეისარი|იულიუს კეისარის]], [[პომპეუსი|პომპეუსის]] და ტრადიციულად [[რომის სენატი|სენატის]] მომხრეებს შორის მიმდინარეობდა. მათ დაამყარეს კავშირი პომპეუსთან, რომლის მარცხისა და სივდილის შემდეგ, [[პაკორ I]] პომპეუსის მომხრე გენერალ [[კეცილიუს ბასუსი|კ. კეცილიუს ბასუსს]] მიემხრო, რომელიც [[აპამეია (სირია)|აპამეიას]] ველზე ალყში ყავდათ კეისარის მომხრე ძალებს. სამოქალაქო ომი დასრულებისთანავე, იულიუს კეისარი შეუდგა მზადყოფნას პართიის წინააღმდეგ სამხედრო ლაშქრობისთვის, რომელიც კეისრის მკვლელობის გამო გადაიდო. პართიელები ასევე ემხრობოდნენ [[მარკუს იუნიუს ბრუტუსი (უმცროსი)|ბრუტუსსა]] და [[გაიუს კასიუს ლონგინუსი|კასიუსს]] [[სამოქალაქო ომი ძველ რომში (ძვ.წ. 44-42)|სამოქალაქო ომში]] („ლიბერატორების სამოქალაქო ომი“) და გაგზავნეს დამხმარე რაზმები მათ დასახმარებლად ძვ.წ. 42 წლის [[ფილიპის ბრძოლა|ფილიპის ბრძოლაში]]. ლიბერატორების მარცხის შემდეგ, ძვ.წ. 40 წელს, პართიელებმა, ბრუტუსისა და კასიუსის მხარდამჭერ რომაელ [[კვინტუს ლაბიენუსი|კვინტუს ლაბიენუსთან]] ერთად, თავს დაესხა რომის ტერიტორიებს. მათ გადალახეს რომის პროვინცია სირიას და დაიძრნენ იუდეაში, დაამხეს რომის მარიონეტი ჰირკანე II და მის ნაცვლად დააყენეს მისი ძმისშვილი ანტიგონე. შეიქმნა ისეთი სურათი, რომ რომაელებს მთელი აღმოსავლეთი პართიელთა ხელთ ეგონათ, თუმცა რომის მეორე სამოქალაქო ომის შედეგებმა, რომის ძალაუფლება ისევ განამტკიცა აზიაში. იმპერატორმა [[მარკუს ანტონიუსი|მარკუს ანტონიუსმა]] ვენდიტუსი ლაბიენუსის წინააღმდეგ გაგზავნა, რომელიც თავს დაესხა ანატოლიას. რომაელებმა ლაბიენუსის ძალები მოიგერიეს და ის სირიაში განდევეს, სადაც მას პართიელების ძალებიც შეუერთნენ, მაგრამ ამის მიუხედავად დამარცხდა, ტყვედ ჩავარდა და მოკლეს. სირიის კარებთან მარცხის შემდეგ, პართიელებმა მიატოვეს სირია. ძვ.წ. 38 წელს პართიელები ისევ დაბრუნდნენ, მაგრამ მათ გადამწყვეტი დარტყმა მიაყენა ვენდიტიუსმა, პაკორი კი მოკლეს. რომაელთა დახმარებით [[ჰეროდე I დიდი|ჰეროდე I დიდმა]] იუდეადან ანტიგონე განდევნა. როგორც კი რომაული კონტროლი აღსდგა სირიასა და იუდეაში, მარკუს ანტონიუსი გაუძღვა უზარმაზარ არმიას [[ატროპატენა|ატროპატენაში]], მაგრამ მისი საალყო მანქნები და მისი ესკორტი ალყაში აღმოჩნდა და ამოხოცეს, ამას ემატებოდა ისიც, რომ ის [[სომხები|სომეხმა]] მოკავშირეებმაც მიატოვეს. პართიაში წინსვლის არ ქონის შედეგად, რომაელებმა, დიდი დანაკარგების გამო, უკან დახევა ამჯობინეს. ძვ.წ. 33 წელს ანტონიუსი ისევ სომხეთში იმყოფებოდა, რათა [[მიდია|მიდიის]] მეფესთან გაერთიანებულიყო [[ოქტავიანე ავგუსტუსი|ოქტავიანესა]] და პართიელების წინააღმდეგ. მაგრამ რიგმა მიზეზებმა აიძულა იგი უკან დახეული და მთლიანი რეგიონი პართიელებისთვის დაეთმო.
 
ძვ.წ. 53 წელს რომაელი გენერალი [[მარკუს ლიცინიუს კრასუსი]] თავს დაესხა მესოპოტამიას, ეს ლაშქრობა კატასტროფული შედეგებით დასრულდა; ის და მისი ვაჟი პუბლიუსი კარახის ბრძოლაში დაიღუპნენ, სადაც პართიელებს გენერალი სურენა მეთაურობდა<ref>Plutarch, ''Crassus'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Crassus*.html 23–32]
 
ძვ.წ.* 53Mackay წელს რომაელი გენერალი [[მარკუს ლიცინიუს კრასუსი]] თავს დაესხა მესოპოტამიას(2004), ეს ლაშქრობა კატასტროფული შედეგებით დასრულდა; ის და მისი ვაჟი პუბლიუსი კარახის ბრძოლაში დაიღუპნენ, სადაც პართიელებს გენერალი სურენა მეთაურობდა150</ref>. ეს იყო რომაელთა ყველაზე ცუდი მარცხი [[არაუსიოს ბრძოლა|არაუსიოს ბრძოლის]] შემდეგ. მომავალ წელს პართიელებმა მოარბიეს სირია და ძვ.წ. 51 წელს წამოიწყეს მნიშვნელოვანი ლაშქრობა; მაგრამ მათი არმია [[ანტიგონეა (სირია)|ანტიგონეასთან]] რომაელთა ჩასაფრებაში მოექცა და ისინი განიდევნენ<ref>Bivar (1993), 56</ref>.
 
პართიელები მეტწილად ნეიტრალურები აღმოჩნდნენ [[სამოქალაქო ომი ძველ რომში (ძვ.წ. 49-45)|რომის სამოქალაქო ომში]], რომელიც [[იულიუს კეისარი|იულიუს კეისარის]], [[პომპეუსი|პომპეუსის]] და ტრადიციულად [[რომის სენატი|სენატის]] მომხრეებს შორის მიმდინარეობდა. მათ დაამყარეს კავშირი პომპეუსთან, რომლის მარცხისა და სივდილის შემდეგ, [[პაკორ I]] პომპეუსის მომხრე გენერალ [[კეცილიუს ბასუსი|კ. კეცილიუს ბასუსს]] მიემხრო, რომელიც [[აპამეია (სირია)|აპამეიას]] ველზე ალყში ყავდათ კეისარის მომხრე ძალებს. სამოქალაქო ომი დასრულებისთანავე, იულიუს კეისარი შეუდგა მზადყოფნას პართიის წინააღმდეგ სამხედრო ლაშქრობისთვის, რომელიც კეისრის მკვლელობის გამო გადაიდო. პართიელები ასევე ემხრობოდნენ [[მარკუს იუნიუს ბრუტუსი (უმცროსი)|ბრუტუსსა]] და [[გაიუს კასიუს ლონგინუსი|კასიუსს]] [[სამოქალაქო ომი ძველ რომში (ძვ.წ. 44-42)|სამოქალაქო ომში]] („ლიბერატორების სამოქალაქო ომი“) და გაგზავნეს დამხმარე რაზმები მათ დასახმარებლად ძვ.წ. 42 წლის [[ფილიპის ბრძოლა|ფილიპის ბრძოლაში]]<ref>Justin, ''Historiarum Philippicarum'', XLII.[http://www.shsu.edu/~his_ncp/Parthian.html 4] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080511193856/http://www.shsu.edu/~his_ncp/Parthian.html|date=2008-05-11}}
 
* Bivar (1993), 56–57</ref>. ლიბერატორების მარცხის შემდეგ, ძვ.წ. 40 წელს, პართიელებმა, ბრუტუსისა და კასიუსის მხარდამჭერ რომაელ [[კვინტუს ლაბიენუსი|კვინტუს ლაბიენუსთან]] ერთად, თავს დაესხა რომის ტერიტორიებს. მათ გადალახეს რომის პროვინცია სირიას და დაიძრნენ იუდეაში, დაამხეს რომის მარიონეტი ჰირკანე II და მის ნაცვლად დააყენეს მისი ძმისშვილი ანტიგონე. შეიქმნა ისეთი სურათი, რომ რომაელებს მთელი აღმოსავლეთი პართიელთა ხელთ ეგონათ, თუმცა რომის მეორე სამოქალაქო ომის შედეგებმა, რომის ძალაუფლება ისევ განამტკიცა აზიაში<ref>Bivar (1993), 57</ref>. იმპერატორმა [[მარკუს ანტონიუსი|მარკუს ანტონიუსმა]] ვენდიტუსი ლაბიენუსის წინააღმდეგ გაგზავნა, რომელიც თავს დაესხა ანატოლიას. რომაელებმა ლაბიენუსის ძალები მოიგერიეს და ის სირიაში განდევეს, სადაც მას პართიელების ძალებიც შეუერთნენ, მაგრამ ამის მიუხედავად დამარცხდა, ტყვედ ჩავარდა და მოკლეს. სირიის კარებთან მარცხის შემდეგ, პართიელებმა მიატოვეს სირია. ძვ.წ. 38 წელს პართიელები ისევ დაბრუნდნენ, მაგრამ მათ გადამწყვეტი დარტყმა მიაყენა ვენდიტიუსმა, პაკორი კი მოკლეს. რომაელთა დახმარებით [[ჰეროდე I დიდი|ჰეროდე I დიდმა]] იუდეადან ანტიგონე განდევნა<ref>Justin, ''Historiarum Philippicarum'', XLII.[http://www.shsu.edu/~his_ncp/Parthian.html 4] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080511193856/http://www.shsu.edu/~his_ncp/Parthian.html|date=2008-05-11}} ; Plutarch, ''Antony'', [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Antony*.html 33–34]
 
* Bivar (1993), 57–58</ref>. როგორც კი რომაული კონტროლი აღსდგა სირიასა და იუდეაში, მარკუს ანტონიუსი გაუძღვა უზარმაზარ არმიას [[ატროპატენა|ატროპატენაში]], მაგრამ მისი საალყო მანქნები და მისი ესკორტი ალყაში აღმოჩნდა და ამოხოცეს, ამას ემატებოდა ისიც, რომ ის [[სომხები|სომეხმა]] მოკავშირეებმაც მიატოვეს. პართიაში წინსვლის არ ქონის შედეგად, რომაელებმა, დიდი დანაკარგების გამო, უკან დახევა ამჯობინეს. ძვ.წ. 33 წელს ანტონიუსი ისევ სომხეთში იმყოფებოდა, რათა [[მიდია|მიდიის]] მეფესთან გაერთიანებულიყო [[ოქტავიანე ავგუსტუსი|ოქტავიანესა]] და პართიელების წინააღმდეგ. მაგრამ რიგმა მიზეზებმა აიძულა იგი უკან დახეული და მთლიანი რეგიონი პართიელებისთვის დაეთმო<ref>Cassius Dio, ''Roman History'', XLIX, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/49*.html 27–33]
 
* Bivar (1993), 58–65</ref>.
 
=== რომის იმპერია პართიის წინააღმდეგ ===
ორ სახელმწიფოს შორის დაძაბული ურთერთობა ომის დაწყების საშიშროებას ზრდიდა, რომ არა ახ.წ. 1 წელს [[ოქტავიანე ავგუსტუსი|ოქტავიანესა]] და [[ფრაატ V|ფრაატს]] შორის შემუშავებული კომპრომისი. მოცემული ხელშეკრულების თანახმად პართიამ ჯარები გამოიყვანა სომხეთიდან დარომაული პროტექტორატი სცნო. ამის მიუხედავად, რომაულ-სპარსული წინააღმდეგობა სომხეთზე კონტროლის მოპოვების მიზნით შემდეგ საუკუნეებშიც გრძელდებოდა<ref>Sicker (2000), 162</ref>. პართიის მეფის [[არტაბან IV|არტაბანის]] გადაწყვეტილება, ვაკანტურ სომხეთის ტახტზე საკუთარი ვაჟი დაესვა, ახ.წ. 36 წლისთვის გახდა რომთან დაპირისპირების მიზეზი, რაც მხოლოდ მას შემდეგ დასრულდა, რაც არტაბანმა უარი განაცხადა სომხეთზე გავლენის სფეროს შენარჩუნებაზე<ref>Sicker (2000), 162–163</ref>. 58 წელს ომი დაიწყო, როდესაც პართიელთა მეფე [[ვოლოგეზ I (პართია)|ვოლოგეზ I]]-მა მისი ძმა [[თრდატ I]] სომხეთის ტახტზე აიყვანა<ref>Tacitus, ''Annals'', XII.[[s:The Annals (Tacitus)/Book 12#50|50–51]]

* Sicker (2000), 163</ref>. რომაელებმა მალევე დაამხეს თრდატი და მის ნაცვლად [[კაპადოკია|კაპადოკიელი]] პრინცი დასვეს, რასაც რომსა და პართიას შორის [[რომაულ-პართიული ომი (58-63)|გაჭიანურებული ომი მოჰყვა]]. ომი 63 წელს დასრულდა, როდესაც რომაელებმა თრდატს და მის მემკვიდრეებს ნება დართეს სომხეთი ემართათ იმ პირობით, თუ სომხეთის მეფეს რომაელი იმპერატორები დაამტკიცებდნენ<ref>Tacitus, ''Annals'', XV.[[s:The Annals (Tacitus)/Book 15#27|27–29]]
 
* Rawlinson (2007), 286–287</ref>.
 
კონფლიქტის ახალი ტალღა ახ. წ. II საუკუნეში დაიწყო, რა დროსაც რომაელები თანდათან უპირატესობას იჩენდნენ პართიელების წინააღმდეგ. 114 და 115 წლებში იმპერატორი [[ტრაიანე]] თავს დაესხა სომხეთსა და მესოპოტამიას, და ახლად შემოერთებული პროვინციები რომის უშუალო მმართველობას დაუქვემდებარა. შემდეგ მან დაიკავა პართიის დედაქალაქი [[ქტესიფონი]], იქამდე სანამ [[სპარსეთის ყურე|სპარსეთის ყურეს]] მიაღწევდა<ref name="S167">Sicker (2000), 167</ref>. 115 წელს რომის მიერ დაკავებულ, პართიულ ტერიტორიებზე აჯანყებები დაიწყო, რასაც ასევე თან დაერთო ებრაელთა აჯანყება რომის ტერიტორიაზე, რამაც გაფანტა რომის სამხედრო რესურსები. პართიელები თავს დაესხნენ რომაელთა მნიშვნელოვან პოზიციებს, მაშინ როცა რომაული გარნიზონები სელევკიაში, ნისიბინში და ედესაში ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ იქნა განდევნილი. ტრაიანემ მოახერხა მესოპოტამიელი მეამბოხეების დამორჩილება, მაგრამ, მას შემდეგ, რაც პართიის ტახზე მარტიონეტი პრინცი პართამასპატესი დასვა, ის გაბრუნდა სირიაში. 117 წელს ტრაიანეს ნაადრევი გარდაცვალების შედეგად, რომაელებმა ვერ შეძლეს ახლად დაპყრობილ პართიულ პროვინციებში რომაული მმართველობა გაემყარბეინათ<ref name="S168">Cassius Dio, ''Roman History'', LXVIII, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/68*.html 33]
 
* Sicker (2000), 167–168</ref>.
 
ტრაიანეს პართიაში ლაშქრობამ განსაზღვრა „რომის იმპერიის დიდ სტრატეგიაზე აქცენტის გადატანა“, მაგრამ მისმა მემკვიდრე [[ადრიანე|ადრიანემ]] რომის საზღვრები ევფრატის გასწვრივ გადმოიტანა, რითიც მან აღადგინა აქამდე არსებული [[სტატუს კვო]] და შედეგად სომხეთი, მესოპოტამია და ადიაბენე ყოფილ მფლობეელბს და მარიონეტ-მეფეებს დაუთმო<ref>Lightfoot (1990), 115: "Trajan succeeded in acquiring territory in these lands with a view to annexation, something which had not seriously been attempted before&nbsp;... Although Hadrian abandoned all of Trajan's conquests&nbsp;... the trend was not to be reversed. Further wars of annexation followed under Lucius Verus and Septimius Severus."; Sicker (2000), 167–168</ref>.
 
161 წელს განახლდა ომები სომხებისთვის, როდესაც [[ვოლოგეზ IV]]-მ დაამარცხა აქ განთავსებული რომაელები, დაიკავა ედესა და გაძარცვა სირია. 163 წელს რომაელებმა [[მარკუს სტატიუს პრისკუსი|სტატიუს პრისკუსის]] მეთაურობით დაამარცხეს პართიელები სომხეთში და სომხეთის ტახტზე სასურველი კანდიდატი აიყვანა. მომდევნო წელს [[ავიდიუს კასიუსი]] თავს დაესხა მესოპოტამიას, გაიმარჯვა [[დურა-ევროპოსი|დურა-ევროპოსისა]] და სელევკიის ბრძოლებში და 165 წელს გაძარცვა ქტესიფონი. ეპიდემია (სავარაუდოდ ჩუტყვავილა) რომელიც ამ დროს პართიაში იყო გავრცელებული, რომაული არმიაც მოიცვა, რამაც რომაელებს აიძულა უკან გაბრუნებულიყვნენ<ref>Sicker (2000), 169</ref>, რაც შემდეგ [[ანტონინეს ჭირი|ანტონინეს ჭირის]] გამომწვევ მიზეზად იქცა. 195-197 წლებში რომის იმპერატორ [[სეპტიმიუს სევერუსი|სეპტიმიუს სევერუსის]] მეთაურობით მესოპოტამიაში წამოწყებულმა ლაშქრობამ, რომის საზღვრები ნისიბინი, სინგარასა და ქტესიფონამდე გაფართოვება გამოიწვია.<ref>Herodian, პართიელების წინააღმდეგ უკანასკნელი ომი იმპერატორმა [[კარაკალა|კარაკალამ]]Roman წამოიწყოHistory, რომელმაც 216 წელს გაძარცვა არბელა. მისი მკვლელობის შემდეგIII, მემკვიდრე [[მაკრინუსი]] ნისიბინთან ახლოს პართიელებთან ბრძოლაში დამარცხდაhttps://www.livius.org/he-hg/herodian/hre309.html პართიელებთან მშვიდობის სანაცვლოდ, მარკიანუსი იძულებული იყო კარაკალას ლაშქრობის მიერ გამოწვეული ზარალი აენაზღაურებინა9.1–12]
კონფლიქტის ახალი ტალღა ახ. წ. II საუკუნეში დაიწყო, რა დროსაც რომაელები თანდათან უპირატესობას იჩენდნენ პართიელების წინააღმდეგ. 114 და 115 წლებში იმპერატორი [[ტრაიანე]] თავს დაესხა სომხეთსა და მესოპოტამიას, და ახლად შემოერთებული პროვინციები რომის უშუალო მმართველობას დაუქვემდებარა. შემდეგ მან დაიკავა პართიის დედაქალაქი [[ქტესიფონი]], იქამდე სანამ [[სპარსეთის ყურე|სპარსეთის ყურეს]] მიაღწევდა. 115 წელს რომის მიერ დაკავებულ, პართიულ ტერიტორიებზე აჯანყებები დაიწყო, რასაც ასევე თან დაერთო ებრაელთა აჯანყება რომის ტერიტორიაზე, რამაც გაფანტა რომის სამხედრო რესურსები. პართიელები თავს დაესხნენ რომაელთა მნიშვნელოვან პოზიციებს, მაშინ როცა რომაული გარნიზონები სელევკიაში, ნისიბინში და ედესაში ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ იქნა განდევნილი. ტრაიანემ მოახერხა მესოპოტამიელი მეამბოხეების დამორჩილება, მაგრამ, მას შემდეგ, რაც პართიის ტახზე მარტიონეტი პრინცი პართამასპატესი დასვა, ის გაბრუნდა სირიაში. 117 წელს ტრაიანეს ნაადრევი გარდაცვალების შედეგად, რომაელებმა ვერ შეძლეს ახლად დაპყრობილ პართიულ პროვინციებში რომაული მმართველობა გაემყარბეინათ.
 
Campbell (2005), 6–7; Rawlinson (2007), 337–338</ref>. პართიელების წინააღმდეგ უკანასკნელი ომი იმპერატორმა [[კარაკალა|კარაკალამ]] წამოიწყო, რომელმაც 216 წელს გაძარცვა არბელა. მისი მკვლელობის შემდეგ, მემკვიდრე [[მაკრინუსი]] ნისიბინთან ახლოს პართიელებთან ბრძოლაში დამარცხდა. პართიელებთან მშვიდობის სანაცვლოდ, მარკიანუსი იძულებული იყო კარაკალას ლაშქრობის მიერ გამოწვეული ზარალი აენაზღაურებინა<ref>Herodian, Roman History,&nbsp;IV, [https://www.livius.org/he-hg/herodian/hre410.html 10.1–15.9]
ტრაიანეს პართიაში ლაშქრობამ განსაზღვრა „რომის იმპერიის დიდ სტრატეგიაზე აქცენტის გადატანა“, მაგრამ მისმა მემკვიდრე [[ადრიანე|ადრიანემ]] რომის საზღვრები ევფრატის გასწვრივ გადმოიტანა, რითიც მან აღადგინა აქამდე არსებული [[სტატუს კვო]] და შედეგად სომხეთი, მესოპოტამია და ადიაბენე ყოფილ მფლობეელბს და მარიონეტ-მეფეებს დაუთმო.
 
Campbell (2005), 20</ref>.
161 წელს განახლდა ომები სომხებისთვის, როდესაც [[ვოლოგეზ IV]]-მ დაამარცხა აქ განთავსებული რომაელები, დაიკავა ედესა და გაძარცვა სირია. 163 წელს რომაელებმა [[მარკუს სტატიუს პრისკუსი|სტატიუს პრისკუსის]] მეთაურობით დაამარცხეს პართიელები სომხეთში და სომხეთის ტახტზე სასურველი კანდიდატი აიყვანა. მომდევნო წელს [[ავიდიუს კასიუსი]] თავს დაესხა მესოპოტამიას, გაიმარჯვა [[დურა-ევროპოსი|დურა-ევროპოსისა]] და სელევკიის ბრძოლებში და 165 წელს გაძარცვა ქტესიფონი. ეპიდემია (სავარაუდოდ ჩუტყვავილა) რომელიც ამ დროს პართიაში იყო გავრცელებული, რომაული არმიაც მოიცვა, რამაც რომაელებს აიძულა უკან გაბრუნებულიყვნენ, რაც შემდეგ [[ანტონინეს ჭირი|ანტონინეს ჭირის]] გამომწვევ მიზეზად იქცა. 195-197 წლებში რომის იმპერატორ [[სეპტიმიუს სევერუსი|სეპტიმიუს სევერუსის]] მეთაურობით მესოპოტამიაში წამოწყებულმა ლაშქრობამ, რომის საზღვრები ნისიბინი, სინგარასა და ქტესიფონამდე გაფართოვება გამოიწვია. პართიელების წინააღმდეგ უკანასკნელი ომი იმპერატორმა [[კარაკალა|კარაკალამ]] წამოიწყო, რომელმაც 216 წელს გაძარცვა არბელა. მისი მკვლელობის შემდეგ, მემკვიდრე [[მაკრინუსი]] ნისიბინთან ახლოს პართიელებთან ბრძოლაში დამარცხდა. პართიელებთან მშვიდობის სანაცვლოდ, მარკიანუსი იძულებული იყო კარაკალას ლაშქრობის მიერ გამოწვეული ზარალი აენაზღაურებინა.
 
== რომაულ-სასანიდური ომები ==
 
=== ადრეული რომაულ-სასანიდური კონფლიქტი ===
კონფლიქტი პართიელთა მმართველობის დამხობისა და [[არდაშირ I]]-ის მიერ [[სასანიდთა იმპერია|სასანიდთა იმპერიის]] დაარსების შემდეგაც გაგრძელდა. 230 წელს არდაშირმა (226-241) დაარბია მესოპოტამია და სირია და რომისგან ყოფილი [[აქემენიანთა იმპერია|აქემენიდური იმპერიის]] საზღვრების დათმობა მოითხოვა.<ref>Herodian, უნაყოფო''Roman მოლაპარაკების შემდეგHistory'', 232 წელსVI, [[ალექსანდრე სევერუსი]] არდაშირის წინააღმდეგ გაემართა და მოიგერია ის როცა ერთhttps://www.livius.org/he-ერთი არმიის შენაერთი სომხეთში შეიჭრა, ხოლო დანარჩენი ორი სამხრეთით, რომელიც უშედეგო აღმოჩნდაhg/herodian/hre602.html იმპერატორმა რომში ტრიუმფით აღნიშნა2.1–6]; 238-240Cassius წლებშიDio, მისი''Roman მმართველობის მიწურულსHistory'', არდაშირი თავდასხმაზე გადმოვიდაLXXX, დაიკავა[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/80*.html რამდენიმე ქალაქი სირიაში და მესოპოტამიაში, მათ შორის კარაი, ნისიბინი და ჰატრა4. 1–2]
 
* Dodgeon–Greatrex–Lieu (2002), I, 16</ref>. უნაყოფო მოლაპარაკების შემდეგ, 232 წელს, [[ალექსანდრე სევერუსი]] არდაშირის წინააღმდეგ გაემართა და მოიგერია ის როცა ერთ-ერთი არმიის შენაერთი სომხეთში შეიჭრა, ხოლო დანარჩენი ორი სამხრეთით, რომელიც უშედეგო აღმოჩნდა. იმპერატორმა რომში ტრიუმფით აღნიშნა<ref>Herodian, ''Roman History'', VI, [https://www.livius.org/he-hg/herodian/hre605.html 5.1–6]
დაპირისპირება არდაშირის მემკვიდრის შაპურ I-ის დროსაც გაგრძელდა; ის თავს დაესხა მესოპოტამიას და დაიკავა ჰატრა, ბუფერული სახელმწიფო, რომელმაც დაუმორჩილებლობა პართიას დაუმორჩილებლობა გამოუცხადა და რომს მიემხრო, მაგრამ მისი ძალები 243 წელს რესაენეს ბრძოლაში დამარცხდნენ; კარაი და ნისიბინი რომს დაუბრუნდა. ამ წარმატებით გამხნევებული იმპერატორი [[გორდიანე III]] ჩაუყვა ევფრატს, მაგრამ 244 წელს დამარცხდა ქტესიფონთან გამართულ მესიხეს ბრძოლაში. გორდიანე ან ბრძოლაში დაუღუპა ან მისმა ხალხმა მოკლა; ახალი იმპერატორი [[ფილიპე არაბი|ფილიპე]] გახდა, რომელმაც 500.000 დინარის გადახდის სანაცვლოდ სპარსელებთან მშვიდობა დაამყარა.
 
* Dodgeon–Greatrex–Lieu (2002), I, 24–28; Frye (1993), 124</ref>. 238-240 წლებში, მისი მმართველობის მიწურულს, არდაშირი თავდასხმაზე გადმოვიდა, დაიკავა რამდენიმე ქალაქი სირიაში და მესოპოტამიაში, მათ შორის კარაი, ნისიბინი და ჰატრა.<ref>Frye (1993), 124–125; Southern (2001), 234–235</ref>
გერმანელთა შემოსევებით და იმპერატორთა სწრაფი ცვლებით დასუსტებულ რომის იმპერიას [[შაპურ I]] ისევ უგრძელებს ბრძოლებს. 240-იან წლებში ფილიპე ჩაერთო სომხეთისთვის ბრძოლაში; შაპურმა დაიპყრო სომხეთი და მოკლა მისი მეფე, 253 წელს ბარბარილოს ბრძოლაში დაამარცხა რომაელები, რის შემდეგადაც სავარაუდოდ დაიკავა და გაძარცვა ანტიოქია. 258 და 260 წლებში, შაპურმა ედესას ბრძოლაში შეიპყრო იმპერატორი [[ვალერიანე]]. მოგვიანებით ის ანატოლიაში შეიჭრა, მაგრამ დამარცხნენ რომაელებთან ბრძოლაში; ოდეანატუს პალმირელის შემოტევებმა სპარსელებს აიძულა რომის ტერიტორიები (სომხეთი და ანტიოქია) დაეტოვებინა.
 
დაპირისპირება არდაშირის მემკვიდრის შაპურ I-ის დროსაც გაგრძელდა; ის თავს დაესხა მესოპოტამიას და დაიკავა ჰატრა, ბუფერული სახელმწიფო, რომელმაც დაუმორჩილებლობა პართიას დაუმორჩილებლობა გამოუცხადა და რომს მიემხრო, მაგრამ მისი ძალები 243 წელს რესაენეს ბრძოლაში დამარცხდნენ; კარაი და ნისიბინი რომს დაუბრუნდა<ref>Frye (1968), 125</ref>. ამ წარმატებით გამხნევებული იმპერატორი [[გორდიანე III]] ჩაუყვა ევფრატს, მაგრამ 244 წელს დამარცხდა ქტესიფონთან გამართულ მესიხეს ბრძოლაში. გორდიანე ან ბრძოლაში დაუღუპა ან მისმა ხალხმა მოკლა; ახალი იმპერატორი [[ფილიპე არაბი|ფილიპე]] გახდა, რომელმაც 500.000 დინარის გადახდის სანაცვლოდ სპარსელებთან მშვიდობა დაამყარა<ref>Aurelius Victor, ''Liber de Caesaribus'', 27.[http://www.thelatinlibrary.com/victor.caes.html#27 7–8]; Sibylline Oracles, XIII, [http://www.sacred-texts.com/cla/sib/sib13.htm 13–20]
275 და 282 წელს [[ავრელიანე]] და [[პრობუსი]] გეგმავდნენ სპარსეთში ლაშქრობას, მაგრამ ისინი მოკლეს იქამდე, სანამ ლაშქრობას წამოიწყებდნენ. 283 წელს იმპერატორმა [[კარუსი|კარუსმა]] სპარსეთში ლაშქრობა წამოიწყო, გაძარცვა მისი დედაქალაქი, ქტესიფონი და რომ არა იმავე წლის დეკემბერში კრასუსის ნაადრევი გარდაცვალება, რომაელები დინასტიური შინა აშლილობით დასუსტებულ სპარსელების წინააღმდეგ ლაშქრობას სავარაუდოდ კიდევ გააგრძელებდნენ. დიოკლეტიანეს ადრეული მმართველობის პერიოდში დროებითი მშვიდობა დააღქვია ნარსემ, რომელმაც საომარი მოქმედებები განაახლა, დაიკავა სომხეთი და 296 და 297 წლებში დაამარცხა გალერიუსი კარაისთან ბრძოლაში, მაგრამ 298 წელს გალერიუსმა სატალას ბრძოლაში დაამარცხა ნარსე, გაძარცვა ქტესიფონი და ხელთ იგდო სპარსული საგანძური და სამეფო ჰარემი. რომაელთა ეს გამარჯვება აღმოჩნდა ყველაზე გადამწყვეტი უკანასკნელ ათწლეულებში. სამშვიდობო ხელშეკრულებით რომაელების ხელში მოაქცია ტერიტორია მდ. ტიგროსისსა და დიდ ზაბს შორის, კერძოდ რომაელების ხელში გადავიდა ისეთი ქალაქები, როგორიც იყო: ტიგრანაკერტი, საირდი, მარტიროპოლისი, ბალალესა, მოხოსი, დაუდია, და არზანი. ასევე სომხეთზე კონტროლი გადაეცათ რომაელებს.
* Frye (1968), 125; Southern (2001), 235</ref>.
 
გერმანელთა შემოსევებით და იმპერატორთა სწრაფი ცვლებით დასუსტებულ რომის იმპერიას [[შაპურ I]] ისევ უგრძელებს ბრძოლებს. 240-იან წლებში ფილიპე ჩაერთო სომხეთისთვის ბრძოლაში; შაპურმა დაიპყრო სომხეთი და მოკლა მისი მეფე, 253 წელს ბარბარილოს ბრძოლაში დაამარცხა რომაელები, რის შემდეგადაც სავარაუდოდ დაიკავა და გაძარცვა ანტიოქია<ref>Frye (1993), 125; Southern (2001), 235–236</ref>. 258 და 260 წლებში, შაპურმა ედესას ბრძოლაში შეიპყრო იმპერატორი [[ვალერიანე]]. მოგვიანებით ის ანატოლიაში შეიჭრა, მაგრამ დამარცხნენ რომაელებთან ბრძოლაში; ოდეანატუს პალმირელის შემოტევებმა სპარსელებს აიძულა რომის ტერიტორიები (სომხეთი და ანტიოქია) დაეტოვებინა<ref>Lactantius, ''De Mortibus Persecutorum'', [http://www.thelatinlibrary.com/lactantius/demort.shtml 5]; Sibylline Oracles, XIII, [http://www.sacred-texts.com/cla/sib/sib13.htm 155–171]
299 წელს მიღწეული შეთანხმებები 330-იანი წლების შუა პერიოდამდე გაგრძელდა, სანამ [[შაპურ II]] განაახლებდა დაპირისპირებებს. მიუხედავად ბრძოლებში მნიშვნელოვანი წარმატების მიღწევისა, რისი კულმინაციაც, 348 წელს [[კონსტანციუს II]]-ის დამარცხება იყო სინგარასთან, მისმა კამპანიამ დიდხნიანი შედეგი ვერ გამოიღო: სამი სპარსული ალყა ნისიბინისთვის, იმ პერიოდში ცნობილი, როგორც მესოპოტამიის კარი, მოგერიებულ იქნა და 359 წელს შაპურის მიერ დაკავებული ამიდა და სინგარა, მალევე ისევ რომაელების ხელში დაბრუნდა. ლაშქრობებში უზარმაზარი დანაკარგების შედეგად, სპარსეთი დასუსტდა და ის მალე მიატოვეს მოკავშირე ბარბაროსებმაც, რამაც შაპური დაუცველი დატოვა იმპერატორი [[იულიანე განდგომილი|იულიანეს]] მიერ წამოწყებული თავდასხმისაგან, რომელიც დიდი არმიით ევფრატის გასწვრივ ქტესიფონისკენ დაიძრა. ქტესიფონში გამარჯვების მიუხედავად, იულიანემ ვერ მოახერხა სპარსეთის დედაქალაქის დაკავება და ტიგროსის მიყოლებით უკან დაიხია. სპარსელების მიერ დადევნებული იულიანე სამარას ბრძოლაში დაიღუპა. რომაული არმიის აღმოსავლეთ ევფრატის აღმოსავლეთ სანაპიროზე ჩარჩენის შემდეგ, იულიანეს მემკვიდრე [[იოვიანე]] იძულებული გახდა რომაული არმიისთვის რომის ტერიტორიაზე უსაფრთხო გადაადგილების სანაცვლოდ მნიშვნელოვან დათმობებზე წასულიყო. რომაელებს მოუწიათ ტიგრორის აღმოსავლეთით მდებარე სამფლობელოები, მათ შორის ნისიბინი და სინგარა სპარსელებისთვის დაეთმოთ, რის შემდეგაც შაპურმა მალევე დაიპყრო სომხეთი, რომელიც რომაელებმა მიატოვეს.
 
* Frye (1993), 126; Southern (2001), 238</ref>.
383 ან 384 წელს სომხეთი ისევ გახდა დაპირისპირების მიზეზი რომსა და სასანიდების იმპერიას შორის, თუმცა საომარი მოქმედებები ამ დაპირისპირებას არ გამოუწვევია. რადგანაც ორივე იმპერია დაკავებული იყო ბარბაროსების წინააღმდეგ ბრძოლაში,384 ან 387 წელს, შაპურ III-სა და თეოდოსიუს I-ს შორის სამშვიდობო ხელშეკრულება გაფორმდა, რომლის მიხედვით მხარეებმა სომხეთი გაინაწილეს. ამავდროულად რომის იმპერიას ჩრდილოეთიდან გერმანელები, ალანები და ჰუნები უტევდნენ, ხოლო სპარსეთის ჩრდილოეთ საზღვრებში ჯერ ჰუნები, შემდეგ კი ეფთალიტები ემუქრებოდნენ. ორივე იმპერია ჩართული იყო ბარბაროსებთან ბრძოლაში, რამაც იმპერიებს შორის მშვიდობა დაამყარა, რომელიც მხოლოდ ორი მცირე ომებით შეფერხდა, პირველი 421-422 წლებში, როდესაც [[ბაჰრამ V]]-მ ქრისტიანობაზე გადასული სახელმწიფო მოხელეების დევნა დაიწყო, და მეორე 440 წელს, როდესაც [[იეზდიგერდ II]] რომის მიერ კონტროლირებად სომხეთში შეიჭრა.
 
275 და 282 წელს [[ავრელიანე]] და [[პრობუსი]] გეგმავდნენ სპარსეთში ლაშქრობას, მაგრამ ისინი მოკლეს იქამდე, სანამ საკუთარ გეგმებს შეასრულებდნენ.<ref>Dodgeon-Greatrex-Lieu (2002), I, 108–109, 112; Southern (2001), 241</ref> 283 წელს იმპერატორმა [[კარუსი|კარუსმა]] სპარსეთში ლაშქრობა წამოიწყო, გაძარცვა მისი დედაქალაქი, ქტესიფონი და რომ არა იმავე წლის დეკემბერში კრასუსის ნაადრევი გარდაცვალება, რომაელები დინასტიური შინა აშლილობით დასუსტებულ სპარსელების წინააღმდეგ ლაშქრობას სავარაუდოდ კიდევ გააგრძელებდნენ.<ref>Aurelius Victor, ''Liber de Caesaribus'', 38.[http://www.thelatinlibrary.com/victor.caes.html#38 2–4]; Eutropius, ''Abridgment of Roman History'', IX, [http://www.forumromanum.org/literature/eutropius/trans9.html#18 18.1]
275* და 282 წელს [[ავრელიანე]] და [[პრობუსი]] გეგმავდნენ სპარსეთშიFrye ლაშქრობას(1968), მაგრამ128; ისინიSouthern მოკლეს იქამდე(2001), სანამ ლაშქრობას წამოიწყებდნენ. 283 წელს იმპერატორმა241</ref> [[კარუსიდიოკლეტიანე|კარუსმადიოკლეტიანეს]] სპარსეთში ლაშქრობა წამოიწყო, გაძარცვა მისი დედაქალაქი, ქტესიფონი და რომ არა იმავე წლის დეკემბერში კრასუსის ნაადრევი გარდაცვალება, რომაელები დინასტიური შინა აშლილობით დასუსტებულ სპარსელების წინააღმდეგ ლაშქრობას სავარაუდოდ კიდევ გააგრძელებდნენ. დიოკლეტიანეს ადრეული მმართველობის პერიოდში დროებითი მშვიდობა დააღქვიადაარღვია ნარსემ, რომელმაც საომარი მოქმედებები განაახლა, დაიკავა სომხეთი და 296 და 297 წლებში დაამარცხა გალერიუსი კარაისთან ბრძოლაში,<ref name="Frye 1968">Frye (1968), 130; Southern (2001), 242</ref> მაგრამ 298 წელს გალერიუსმა სატალას ბრძოლაში დაამარცხა ნარსე, გაძარცვა ქტესიფონი და ხელთ იგდო სპარსული საგანძური და სამეფო ჰარემი. რომაელთა ეს გამარჯვება აღმოჩნდა ყველაზე გადამწყვეტი უკანასკნელ ათწლეულებში. სამშვიდობო ხელშეკრულებით რომაელების ხელში მოაქცია ტერიტორია მდ. ტიგროსისსა და დიდ ზაბს შორის, კერძოდ რომაელების ხელში გადავიდა ისეთი ქალაქები, როგორიც იყო: ტიგრანაკერტი, საირდი, მარტიროპოლისი, ბალალესა, მოხოსი, დაუდია, და არზანი. ასევე სომხეთზე კონტროლი გადაეცათ რომაელებს.<ref>Aurelius Victor, ''Liber de Caesaribus'', 39.[http://www.thelatinlibrary.com/victor.caes.html#39 33–36]; Eutropius, ''Abridgment of Roman History'', IX, [http://www.forumromanum.org/literature/eutropius/trans9.html#18 24–25.1]
* Frye (1968), 130–131; Southern (2001), 243</ref>
 
299 წელს მიღწეული შეთანხმებები 330-იანი წლების შუა პერიოდამდე გაგრძელდა, სანამ [[შაპურ II]] განაახლებდა დაპირისპირებებს. მიუხედავად ბრძოლებში მნიშვნელოვანი წარმატების მიღწევისა, რისი კულმინაციაც, 348 წელს [[კონსტანციუს II]]-ის დამარცხება იყო სინგარასთან, მისმა კამპანიამ დიდხნიანი შედეგი ვერ გამოიღო: სამი სპარსული ალყა ნისიბინისთვის, იმ პერიოდში ცნობილი, როგორც მესოპოტამიის კარი, მოგერიებულ იქნა და 359 წელს შაპურის მიერ დაკავებული ამიდა და სინგარა, მალევე ისევ რომაელების ხელში დაბრუნდა<ref name="Frye (1993), 130; Southern (2001), 242" />. ლაშქრობებში უზარმაზარი დანაკარგების შედეგად, სპარსეთი დასუსტდა და ის მალე მიატოვეს მოკავშირე ბარბაროსებმაც, რამაც შაპური დაუცველი დატოვა იმპერატორი [[იულიანე განდგომილი|იულიანეს]] მიერ წამოწყებული თავდასხმისაგან, რომელიც დიდი არმიით ევფრატის გასწვრივ ქტესიფონისკენ დაიძრა.<ref>Frye (1993), 137</ref> ქტესიფონში გამარჯვების მიუხედავად,<ref>Browning, Robert ''The Emperor Julian'' University of California Press (1978) {{ISBN|978-0-520-03731-1}} p. 243</ref><ref>Wacher, J.S. ''The Roman World, Volume 1'' Routledge; 2 edition (2001) {{ISBN|978-0-415-26315-3}} p. 143</ref> იულიანემ ვერ მოახერხა სპარსეთის დედაქალაქის დაკავება და ტიგროსის მიყოლებით უკან დაიხია. სპარსელების მიერ დადევნებული იულიანე სამარას ბრძოლაში დაიღუპა. რომაული არმიის აღმოსავლეთ ევფრატის აღმოსავლეთ სანაპიროზე ჩარჩენის შემდეგ, იულიანეს მემკვიდრე [[იოვიანე]] იძულებული გახდა რომაული არმიისთვის რომის ტერიტორიაზე უსაფრთხო გადაადგილების სანაცვლოდ მნიშვნელოვან დათმობებზე წასულიყო. რომაელებს მოუწიათ ტიგრორის აღმოსავლეთით მდებარე სამფლობელოები, მათ შორის ნისიბინი და სინგარა სპარსელებისთვის დაეთმოთ, რის შემდეგაც შაპურმა მალევე დაიპყრო სომხეთი, რომელიც რომაელებმა მიატოვეს.<ref>Frye (1993), 138</ref>
 
383 ან 384 წელს სომხეთი ისევ გახდა დაპირისპირების მიზეზი რომსა და სასანიდების იმპერიას შორის, თუმცა საომარი მოქმედებები ამ დაპირისპირებას არ გამოუწვევია.<ref>Frye (1968), 141</ref> რადგანაც ორივე იმპერია დაკავებული იყო ბარბაროსების წინააღმდეგ ბრძოლაში,384 ან 387 წელს, შაპურ III-სა და თეოდოსიუს I-ს შორის სამშვიდობო ხელშეკრულება გაფორმდა, რომლის მიხედვით მხარეებმა სომხეთი გაინაწილეს. ამავდროულად რომის იმპერიას ჩრდილოეთიდან გერმანელები, ალანები და ჰუნები უტევდნენ, ხოლო სპარსეთის ჩრდილოეთ საზღვრებში ჯერ ჰუნები, შემდეგ კი ეფთალიტები ემუქრებოდნენ. ორივე იმპერია ჩართული იყო ბარბაროსებთან ბრძოლაში, რამაც იმპერიებს შორის მშვიდობა დაამყარა, რომელიც მხოლოდ ორი მცირე ომებით შეფერხდა, პირველი 421-422 წლებში, როდესაც [[ბაჰრამ V]]-მ ქრისტიანობაზე გადასული სახელმწიფო მოხელეების დევნა დაიწყო<ref>Bury (1923), [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/BURLAT/14*.html XIV.1]; Frye (1968), 145; Greatrex-Lieu (2002), II, 37–51</ref>, და მეორე 440 წელს, როდესაც [[იეზდიგერდ II]] რომის მიერ კონტროლირებად სომხეთში შეიჭრა.
 
== ბიზანტიურ-სასანური ომები ==
 
=== ანასტასიური ომი ===
ანასტასიურმა ომმა დაარღვია ყველაზე გრძელი მშვიდობიანი პერიოდი, რაც კი ამ ორ სახელმწიფოს შორის არსებულა. ომის დაწყების მიზეზი სპარსეთის მეფის [[კავად I]]-ის მიერ ბიზანტიის იმპერატორის [[ანასტასიოს I (ბიზანტია)|ანასტასიოს I]]-ისგან ფინანსური დახმარების მოთხოვნა იყო, რასაც იმპერატორი არ დაეთანხმა და სპარსეთის მეფემ გადაწყვიტა ის ძალდატანებით მიეღო. 502 წელს სპარსელებმა მოულოდნელად დაიკავეს [[თეოდოსიპოლისი]] და ალყაში მოაქციეს ქალაქი [[ამიდა]]. ციხე-ქალაქის ალყა უფრო რთული აღმოჩნდა<ref>Procopius, ვიდრე ეს კავადს წარმოედგინა''Wars'', თუმცა სამ თვიანი წინააღმდეგობის მიუხედავად ის სპარსელების ხელში გადავიდაI. 503 წელს რომაელებმა სცადეს ამიდის გათავისუფლება, ამავდროულად, კავადი შეიჭრა ოსროენეში და იგივე წარმატებით ალყაში მოაქცია ედესა. 504 წელს რომაელებმა დაიბრუნეს ამიდა. იმავე წელს სომხეთში კავკასიონიდან შეიჭრნენ ჰუნები და მხარეებს შორის ზავი დაიდო. მხარეებს შორის მოლაპარაკება დიდხანს მიმდინარეობდა და საბოლოოდ 506 წლის ნოემბერს მათ შრის გაფორმდა სამშვიდობო ხელშეკრულება. 505 წელს ანასტასიოსმა დარასთან გამაგრებული ქალაქის მშენებლობა დაიწყო. ამავდროულად შეუდგა ედესის, ბატნაე და ამიდის კედლების აღდგენა. მიუხედავად იმისა, რომ მხარეებს შორის სრულ მაშტაბიანი ომი არ ყოფილა, მათ შორის დაძაბულობა ისევ გრძელდებოდა, განსაკუთრებით კი მაშინ, როდესაც დარასთან სამშენებლო პროცესები მიმდინარეობდა, რომელიც მათ შორის ათწლეულების წინ დადებული ხელშეკრულების პირობებს არღვევდა. მიუხედავად სპარსელების წინააღმდეგობისა, ანასტასიოსი სამშენებლო პროცესებს არ აჩერებდა და 507-508 წლებში ის დასრულდა7.1–2
 
* Greatrex–Lieu (2002), II, 62</ref> 502 წელს სპარსელებმა მოულოდნელად დაიკავეს [[თეოდოსიპოლისი]]<ref>Joshua the Stylite, ''Chronicle'', [http://www.tertullian.org/fathers/joshua_the_stylite_02_trans.htm XLIII]
=== იბერიული ომი ===
524-525 წლებში [[კავად I]]-მა ბიზანტიის იმპერატორს [[იუსტინე I (ბიზანტია)|იუსტინე I]]-ს შესთავაზა მისი ვაჟი [[ხოსრო I|ხოსროს]] შვილობილად აყვანა, მაგრამ შეთანხმება ვერ შედგა. თავდაპირველად კავადის შემოთავაზებას დიდი დიდი ენთუზიაზმით შეხვდა ბიზანტიის იმპერატორი, მაგრამ იუსტინეს [[კვესტორი]] პროკულუსი ამის წინააღმდეგ გამოვიდა. ქვეყნებს შორის დაძაბულობა კიდევ უფრო გაამძაფრა იბერიის მეფის, [[გურგენი (ქართლის მეფე)|გურგენის]], მიერ რომაელების მხარეს გადასვლამ. 524/425 წლებში, ქრისტიანული მეზობლის [[ეგრისის სამეფო|ეგრისის სამეფოს]] მსგავსად, [[იბერიის სამეფო|იბერიელები]] სპარსელებს აუჯანყდნენ და მათ დასახმარებლად რომი ჩრდილოეთ კავკასიელ ჰუნებს დაუკავშირდნენ, რათა მათ აჯანყებულთათვის დახმარება აღმოეჩინათ. ორივე მხარე დაინტერესებული იყო ომი მარიონეტების მეშვეობით ეწარმოებინათ, სამხრეთში არაბი მოკავშირეების, ხოლო ჩრდილოეთში ჰუნების გამოყენებით. ღია დაპირისპირება ორ იმპერიას შორის 526-527 წლებში დაიწყო. თავდაპირველად ბრძოლები სპარსელების სასარგებლოდ მიმდინარეობდა; 527 წელს მათ ჩაახშვეს იბერიის აჯანყება, იმავე წელს შეაჩერეს რომაელების შემოტევა ნისიბინსა და თებეთასასკენ, ასევე ხელი შეუშალეს თანურის და მალაბასას გამაგრების მცდელობებს. ხარვეზების გამოსწორების მიზნით, რამაც სპარსელთა წარმატება განაპირობა, ახალმა იმპერატორმა [[იუსტინიანე I]]-მა აღმოსავლეთის არმიების რეორგანიზაცია მოახდინა. 528 წლისთვის ველისარიუსის არმია ცდილობდა თანურის გამაგრებითი სამუშაოებისთვის უსაფრთხოება ეზრუნველყო, რადგან მშენებლობა ფრონტის ხაზთან მიმდინარეობდა. 529 წელს სირიაში ლახამიდების მარბიელმა ლაშქრობამ, იუსტინიანე აიძულა არაბი მოკავშირეები გაეძლიერებინა, რისთვისაც ის ალ-ჰარის ჯაბალას კოალიციის ერთ სამეფოდ შეკვრაში მიეხმარა.
 
* Greatrex–Lieu (2002), II, 62</ref> და ალყაში მოაქციეს ქალაქი [[ამიდა]]. ციხე-ქალაქის ალყა უფრო რთული აღმოჩნდა, ვიდრე ეს კავადს წარმოედგინა, თუმცა სამ თვიანი წინააღმდეგობის მიუხედავად ის სპარსელების ხელში გადავიდა.<ref>Zacharias Rhetor, ''Historia Ecclesiastica'', VII, 3–4
530 წელს სპარსელები შეიჭრნენ მესოპოტამიაში და დარასთან დაამარცხეს რომაული ძალები, ხოლო სპარსელების კავკასიაში მეორე შეჭრის მცდელობა აღკვეთა სიტასმა სატალასთან. 531 წელს ველისარიუსის ძალები კალინიკუმის ბრძოლაში სპარსელებთან დამარცხდა, რამაც მისი დაქვეითება გამოიწვია. იმავე წელს რომაელებმა სომხეთში რამდენიმე გამაგრება დაიკავეს, პარალელურად სპარსელებმა აღმოსავლეთ ეგრისში ორი ციხე დაიკავეს. კალინიკუს ბრძოლის შემდეგ იუსტინიანეს დესპან ჰერმოგენესა და კავადს შორის წარუმატებელი მოლაპარაკებები წარიმართა. სპარსელების მიერ მარტიროპოლისის ალყა შეაჩერა კავადის გარდაცვალებამ და სპარსეთის ახალმა მეფემ, ხოსრო I-მა 532 წლის გაზაფხულს მოლაპარაკებები განაახლა და იმავე წლის სექტემბერს დათანხმდა „<nowiki/>[[საუკუნო ზავი (532)|საუკუნო ზავს]]<nowiki/>“, რამაც მხოლოდ 8 წელი იმოქმედა. ორივე მხარე შეთანხმდა რომ დააბრუნებდნენ მათ მიერ დაკავებულ ტერიტორიებს, გარდა ამისა, რომაელები დათანხმდნენ ერთჯერადი სახით 100 ცენტერანიის (11.000 ლბ. ოქრო) გადახდას. რომაელებმა დაიბრუნეს ეგრისის ციხეები, იბერია სპარსეთის ხელში დარჩა და მათ საკუთარ სამეფოში დარჩენის ან რომაულ ტერიტორიაზე გადასვლის უფლება მიეცათ.
 
* Greatrex–Lieu (2002), II, 63</ref> 503 წელს რომაელებმა სცადეს ამიდის გათავისუფლება, ამავდროულად, კავადი შეიჭრა ოსროენეში და იგივე წარმატებით ალყაში მოაქცია ედესა.<ref>Greatrex–Lieu (2002), I I, 69–71</ref> 504 წელს რომაელებმა დაიბრუნეს ამიდა. იმავე წელს სომხეთში კავკასიონიდან შეიჭრნენ ჰუნები და მხარეებს შორის ზავი დაიდო. მხარეებს შორის მოლაპარაკება დიდხანს მიმდინარეობდა და საბოლოოდ 506 წლის ნოემბერს მათ შრის გაფორმდა სამშვიდობო ხელშეკრულება.<ref>Procopius, ''Wars'', I.9.24
 
* Greatrex–Lieu (2002), II, 77</ref> 505 წელს ანასტასიოსმა დარასთან გამაგრებული ქალაქის მშენებლობა დაიწყო. ამავდროულად შეუდგა ედესის, ბატნაე და ამიდის კედლების აღდგენა.<ref>Joshua the Stylite, ''Chronicle'', [http://www.tertullian.org/fathers/joshua_the_stylite_02_trans.htm XC]
=== იუსტინიანე I ხოსრო I-ის წინააღმდეგ ===
540 წელს სპარსელებმა „<nowiki/>[[საუკუნო ზავი (532)|საუკუნო ზავი]]<nowiki/>“ დააღვიეს, რისი მიზეზიც ალბათ ბიზანტიის მიერ დასავლეთში ყოფილი რომის იმპერიის ტერიტორიების გათავისუფლება უნდა ყოფილიყო, რასაც ხელი შეუწყო აღმოსავლეთ ომის შეწყვეტამ. ხოსრო თავს დაესხა სირიას, გამუდმებით ძარცვავდა სირიისა და მესოპოტამიის ქალაქებს, მათ შორის ქალაქ ანტიოქიას, რომლის მოსახლეობაც სპარსეთის ტერიტორიაზე გადაასახლა. ველისარიუსი დასავლეთის კამპანიებიდან, აღმოსავლეთში, სპარსული საფრთხის წინააღმდეგ მიმართეს, რომელმაც 541 წელს ნისიბინისთვის უშედეგო ლაშქრობა აწარმოა. 542 წელს ხოსრომ მესოპოტამიაში ახალი ლაშქრობა დაიწყო, რა დროსაც მან სერგიოპოლისის აღება სცადა და უკან დაიხია, მას შემდეგ რაც ველისარიუსის არმია გამოჩნდა და უკან მობრინებულმა კალინიკუმი გაძარცვა. რომაულ ქალაქებზე თავდასხმები მოგერიებულ იქნა და სპარსელები დარასთან დამარცხდნენ. 543 წელს რომაელები დვინის მიმართულებით დაიძრდნენ, მაგრამ ანგლონთან მცირე სპარსულ ძალებთან დამარცხება იწვნიეს. 544 წელს ხოსრომ ალყაში მოაქცია ედესა, თუმცა ალყის ეს მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა და ის მეციხოვნეებმა უკუაგდეს. სპარსელების უკან დახევის შემდეგ, ბიზანტიის დესპანები მოსალაპარაკებლად ქტესიფონში ჩავიდნენ. 545 წელს მხარეებს შორის ხუთწლიანი ზავი დაიდო, რის სანაცვლოდაც რომაელებმა თანხის გადახდა იკისრეს.
 
* Greatrex–Lieu (2002), II, 74</ref> მიუხედავად იმისა, რომ მხარეებს შორის სრულ მაშტაბიანი ომი არ ყოფილა, მათ შორის დაძაბულობა ისევ გრძელდებოდა, განსაკუთრებით კი მაშინ, როდესაც დარასთან სამშენებლო პროცესები მიმდინარეობდა, რომელიც მათ შორის ათწლეულების წინ დადებული ხელშეკრულების პირობებს არღვევდა. მიუხედავად სპარსელების წინააღმდეგობისა, ანასტასიოსი სამშენებლო პროცესებს არ აჩერებდა და 507-508 წლებში ის დასრულდა.<ref>Joshua the Stylite, ''Chronicle'', [http://www.tertullian.org/fathers/joshua_the_stylite_02_trans.htm XCIII–XCIV]
 
* Greatrex–Lieu (2002), II, 77</ref>
 
=== იბერიული ომი ===
524-525 წლებში [[კავად I]]-მა ბიზანტიის იმპერატორს [[იუსტინე I (ბიზანტია)|იუსტინე I]]-ს შესთავაზა მისი ვაჟი [[ხოსრო I|ხოსროს]] შვილობილად აყვანა, მაგრამ შეთანხმება ვერ შედგა. თავდაპირველად კავადის შემოთავაზებას დიდი დიდი ენთუზიაზმით შეხვდა ბიზანტიის იმპერატორი, მაგრამ იუსტინეს [[კვესტორი]] პროკულუსი ამის წინააღმდეგ გამოვიდა<ref name="Gl81-82">Procopius, ''Wars'', I.11.23–30
 
524-525* წლებშიGreatrex [[კავად(2005), I]]-მა487; ბიზანტიის იმპერატორს [[იუსტინე IGreatrex–Lieu (ბიზანტია2002)|იუსტინე I]]-ს შესთავაზა მისი ვაჟი [[ხოსრო I|ხოსროს]] შვილობილად აყვანა, მაგრამ შეთანხმება ვერ შედგა. თავდაპირველად კავადის შემოთავაზებას დიდი დიდი ენთუზიაზმით შეხვდა ბიზანტიის იმპერატორიII, მაგრამ იუსტინეს [[კვესტორი]] პროკულუსი ამის წინააღმდეგ გამოვიდა81–82</ref>. ქვეყნებს შორის დაძაბულობა კიდევ უფრო გაამძაფრა იბერიის მეფის, [[გურგენი (ქართლის მეფე)|გურგენის]], მიერ რომაელების მხარეს გადასვლამ. 524/425 წლებში, ქრისტიანული მეზობლის [[ეგრისის სამეფო|ეგრისის სამეფოს]] მსგავსად, [[იბერიის სამეფო|იბერიელები]] სპარსელებს აუჯანყდნენ და მათ დასახმარებლად რომი ჩრდილოეთ კავკასიელ ჰუნებს დაუკავშირდნენ, რათა მათ აჯანყებულთათვის დახმარება აღმოეჩინათ.<ref name="Gl822">Greatrex-Lieu (2002), II, 82</ref> ორივე მხარე დაინტერესებული იყო ომი მარიონეტების მეშვეობით ეწარმოებინათ, სამხრეთში არაბი მოკავშირეების, ხოლო ჩრდილოეთში ჰუნების გამოყენებით.<ref name="Gl81-822">Greatrex-Lieu (2002), II, 81–82</ref> ღია დაპირისპირება ორ იმპერიას შორის 526-527 წლებში დაიწყო.<ref name="Gl84">Greatrex–Lieu (2002), II, 84</ref> თავდაპირველად ბრძოლები სპარსელების სასარგებლოდ მიმდინარეობდა; 527 წელს მათ ჩაახშვეს იბერიის აჯანყება, იმავე წელს შეაჩერეს რომაელების შემოტევა ნისიბინსა და თებეთასასკენ, ასევე ხელი შეუშალეს თანურის და მალაბასას გამაგრების მცდელობებს.<ref ხარვეზებისname="Gl83">Zacharias გამოსწორების მიზნითRhetor, რამაც''Historia სპარსელთა წარმატება განაპირობაEcclesiastica'', ახალმა იმპერატორმა [[იუსტინიანე I]]-მა აღმოსავლეთის არმიების რეორგანიზაცია მოახდინა. 528 წლისთვის ველისარიუსის არმია ცდილობდა თანურის გამაგრებითი სამუშაოებისთვის უსაფრთხოება ეზრუნველყოIX, რადგან მშენებლობა ფრონტის ხაზთან მიმდინარეობდა. 529 წელს სირიაში ლახამიდების მარბიელმა ლაშქრობამ, იუსტინიანე აიძულა არაბი მოკავშირეები გაეძლიერებინა, რისთვისაც ის ალ-ჰარის ჯაბალას კოალიციის ერთ სამეფოდ შეკვრაში მიეხმარა.2
 
* Greatrex–Lieu (2002), II, 83, 86</ref> ხარვეზების გამოსწორების მიზნით, რამაც სპარსელთა წარმატება განაპირობა, ახალმა იმპერატორმა [[იუსტინიანე I]]-მა აღმოსავლეთის არმიების რეორგანიზაცია მოახდინა.<ref>Greatrex–Lieu (2002), II, 85</ref> 528 წლისთვის ველისარიუსის არმია ცდილობდა თანურის გამაგრებითი სამუშაოებისთვის უსაფრთხოება ეზრუნველყო, რადგან მშენებლობა ფრონტის ხაზთან მიმდინარეობდა.<ref>Greatrex-Lieu (2002), II, 86</ref> 529 წელს სირიაში ლახამიდების მარბიელმა ლაშქრობამ, იუსტინიანე აიძულა არაბი მოკავშირეები გაეძლიერებინა, რისთვისაც ის ალ-ჰარის ჯაბალას კოალიციის ერთ სამეფოდ შეკვრაში მიეხმარა.
 
530 წელს სპარსელები შეიჭრნენ მესოპოტამიაში და დარასთან დაამარცხეს რომაული ძალები, ხოლო სპარსელების კავკასიაში მეორე შეჭრის მცდელობა აღკვეთა სიტასმა სატალასთან. 531 წელს ველისარიუსის ძალები კალინიკუმის ბრძოლაში სპარსელებთან დამარცხდა, რამაც მისი დაქვეითება გამოიწვია. იმავე წელს რომაელებმა სომხეთში რამდენიმე გამაგრება დაიკავეს, პარალელურად სპარსელებმა აღმოსავლეთ ეგრისში ორი ციხე დაიკავეს.<ref name="GL92-96">Greatrex–Lieu (2002), II, 92–96</ref> კალინიკუს ბრძოლის შემდეგ იუსტინიანეს დესპან ჰერმოგენესა და კავადს შორის წარუმატებელი მოლაპარაკებები წარიმართა.<ref name="GL93">Greatrex–Lieu (2002), II, 93</ref> სპარსელების მიერ მარტიროპოლისის ალყა შეაჩერა კავადის გარდაცვალებამ და სპარსეთის ახალმა მეფემ, ხოსრო I-მა 532 წლის გაზაფხულს მოლაპარაკებები განაახლა და იმავე წლის სექტემბერს დათანხმდა „<nowiki/>[[საუკუნო ზავი (532)|საუკუნო ზავს]]<nowiki/>“, რამაც მხოლოდ 8 წელი იმოქმედა. ორივე მხარე შეთანხმდა რომ დააბრუნებდნენ მათ მიერ დაკავებულ ტერიტორიებს, გარდა ამისა, რომაელები დათანხმდნენ ერთჯერადი სახით 100 ცენტერანიის (11.000 ლბ. ოქრო) გადახდას. რომაელებმა დაიბრუნეს ეგრისის ციხეები, იბერია სპარსეთის ხელში დარჩა და მათ საკუთარ სამეფოში დარჩენის ან რომაულ ტერიტორიაზე გადასვლის უფლება მიეცათ.<ref>Evans (2000), 118; Greatrex–Lieu (2002), II, 96–97</ref>
=== იუსტინიანე I ხოსრო I-ის წინააღმდეგ ===
540 წელს სპარსელებმა „<nowiki/>[[საუკუნო ზავი (532)|საუკუნო ზავი]]<nowiki/>“ დააღვიეს, რისი მიზეზიც ალბათ ბიზანტიის მიერ დასავლეთში ყოფილი რომის იმპერიის ტერიტორიების გათავისუფლება უნდა ყოფილიყო, რასაც ხელი შეუწყო აღმოსავლეთ ომის შეწყვეტამ. ხოსრო თავს დაესხა სირიას, გამუდმებით ძარცვავდა სირიისა და მესოპოტამიის ქალაქებს, მათ შორის ქალაქ ანტიოქიას, რომლის მოსახლეობაც სპარსეთის ტერიტორიაზე გადაასახლა.<ref name="BrJustFPW">Greatrex–Lieu (2002), II, 102; see H. Börm, "Der Perserkönig im Imperium Romanum", ''Chiron'' 36 (2006), 299ff.</ref> ველისარიუსი დასავლეთის კამპანიებიდან, აღმოსავლეთში, სპარსული საფრთხის წინააღმდეგ მიმართეს, რომელმაც 541 წელს ნისიბინისთვის უშედეგო ლაშქრობა აწარმოა. 542 წელს ხოსრომ მესოპოტამიაში ახალი ლაშქრობა დაიწყო, რა დროსაც მან სერგიოპოლისის აღება სცადა და უკან დაიხია, მას შემდეგ რაც ველისარიუსის არმია გამოჩნდა და უკან მობრინებულმა კალინიკუმი გაძარცვა. რომაულ ქალაქებზე თავდასხმები მოგერიებულ იქნა და სპარსელები დარასთან დამარცხდნენ. 543 წელს რომაელები დვინის მიმართულებით დაიძრდნენ, მაგრამ ანგლონთან მცირე სპარსულ ძალებთან დამარცხება იწვნიეს. 544 წელს ხოსრომ ალყაში მოაქცია ედესა, თუმცა ალყის ეს მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა და ის მეციხოვნეებმა უკუაგდეს. სპარსელების უკან დახევის შემდეგ, ბიზანტიის დესპანები მოსალაპარაკებლად ქტესიფონში ჩავიდნენ. 545 წელს მხარეებს შორის ხუთწლიანი ზავი დაიდო, რის სანაცვლოდაც რომაელებმა თანხის გადახდა იკისრეს.
 
548 წელს, ეგრისის მეფე გუბაზმა, რომელიც სპარსელთაგან მომავალ საფრთხეს ხედავდა, იუსტინიანეს მიმართა დახმარებისთვის. ამ შანსით ისარგებლა იუსტინიანემ და 548-549 წლებში, გაერთიანებულმა, ბიზანტიურ-ლაზურმა ძალებმა [[დაგისთე|დაგისთეს]] მეთაურობით ზედიზედ რამდენიმე გამარჯვება მოიპოვეს სპარსულ არმიაზე, მაგრამ მათ ვეღარ მოახერხეს პეტრას აღება. ქალაქი საბოლოოდ 551 წელს დაიმორჩილეს, თუმცა იმავე წელს სპარსელებმა [[მერმეროე|მერმეროს]] სარდლობით დაიკავა აღმოსავლეთ ეგრისი. ზავი რომელიც 545 წელს დამყარდა განახლდა ხუთი წლით, რომელიც არ ეხებოდა ეგრისს, იმ პირობით თუ რომაელები ყოველწლიურად 2.000 ლბ ოქროს გადაიხდიდნენ. წლების განმავლობაში ეგრისისთვის ომი არცერთი მხარის უპირატესობით არ მიმდინარეობდა. ხოსრო, რომელიც ამავდროულად თეთრი ჰუნების შემოსევას უმკლავდებოდა, 557 წელს ანახლებს ზავს, მაგრამ ამჯერად ზავის პირობები ეგრისსაც მოიცავდა; სამშვიდობო ხელშეკრულებისთვის მოლაპარაკებები შემდეგშიც გაგრძელდა. 562 წელს ხოსროსა და იუსტინიანეს შორის [[დარას ზავი|ორმოცდაათწლიანი სამშვიდობო ხელშეკრულება]] გაფორმდა. ხელშეკრულების თანახმად სპარსელები ეგრისიდან გამოსვლას დათანხმდნენ, რისთვისაც მათ სუბსიდიის სახით 30.000 ნომისმატა (სოლიდი) მიიღეს. ორივე მხარე შეთანხმდა, რომ სასაზღვრო ზოლში არ ააგებდნენ საფორტიფიკაციო ნაგებობებს და შეზღუდვებს მოუხსნიდნენ დიპლომატიასა და ვაჭრობას.
Line 67 ⟶ 110:
=== კულმინაცია ===
602 წელს რომაელთა არმია, რომელიც ბალკანეთში წარმატებით კამპანიას აწარმოებდა, [[ფოკა (ბიზანტია)|ფოკას]] მეთაურობით აჯანყდა, რომელმაც მოახერხა ტახტის ხელში ჩაგდება, შემდეგ კი მავრიკიოსი და მისი ოჯახის წევრების მოკლა. ხოსრო II-მ თავისი კეთილისმყოფელის მკვლელობა ომის საბაბად და რომაული პროვინცია მესოპოტამიის დასაპყრობად გამოიყენა. ომის პირველ წლებში სპარსელები უპრეცედენტო წარმატებით სარგებლობდნენ. მათ დაეხმარათ ხოსროს მიერ მავრიკიოსის ვაჟის პრეტედენტის სახით გამოყენება და გენერალი ნარსეს მიერ ფოკას წინააღმდეგ დაწყებული აჯანყება. 603 წელს ხოსრომ მესოპოტამიაში დაამარცხა და მოკლა გენერალი გერმანიუსი და ალყაში მოაქცია დარა. რომაელთა დამხმარე ძალების გამოჩენის მიუხედავად, 604 წელს მან კიდევ ერთ გამარჯვებას მიაღწია, ხოლო დარა ცხრა თვიანი ალყის შემდეგ დაეცა. შემდგომ წლებში სპარსელებმა ერთმიეორეს მიყოლებით დაიკავეს მესოპოტამიის სხვა ციხეები. ამავდოროულად მათ წარმატებას მიაღწიეს სომხეთში და თანდათან დაიმორჩილეს რომაული გარნიზონები კავკასიაში.
 
 
ფოკას სასტიკმა რეპრესიებმა მემკვიდრეობის კრიზისი წარმოშვა, რაც მოჰყვა იმას, რომ გენერალმა ჰერაკლემ საკუთარი ძმიშვილი ნიკეტასი გაგზავნა ეგვიპტეში, რამაც მის ვაჟს [[ჰერაკლე (ბიზანტია)|ჰერაკლეს]] მისცა შანსი 610 წელს ტახტის პრეტედენტი გამხდარიყო. ფოკას, რომელიც არავითარი პოპულარობით არ სარგებლობდა და რომელსაც არაერთი ბიზანტიური წყარო იხსენიებს როგორც „ტირანს“, მალევე დაამხო ჰერაკლემ, რომელიც კართაგენიდან ჩამოვიდა. ამ პერიოდშივე სპარსელებმა დაასრულეს კავკასიისა და მესოპოტამიის დაპყრობა, 611 წელს გადალახეს სირია და შეიჭრნენ ანატოლიაში, დაიკავეს კეისარეა. 612 წელს ჰერაკლემ სპარსელები განდევნა ანატოლიიდან 613 წელს სირიის მიმართულებით წამოიწყო კონტრ-შეტევა. ანტიოქიასტან ჰერაკლემ, სპარსელ გენერლებთან შაჰრაბარაზ და შაჰინთან სასტიკი მარცხი განიცადა, რის შემდეგაც მოირღვა რომაული პოზიციები. შემდეგ წლებში სპარსელებს შანსი მიეცათ პალესტინის, ეგვიპტის, როდოსის და სხვა აღმოსავლეთ ეგეოსის ზღვის სხვა მცირე კუნძულების დაპყრობის და მათ შორის ანატოლიის აოხრების. შექმნილი ვითარება ავარებმა და სლავებმა სასიკეთოდ გამოიყენეს და დაიწყეს ბალკანეთის რბევა. რომის იმპერია განადგურების პირას იმყოფებოდა.
Line 79 ⟶ 121:
 
არცერთ იმპერიას არ მიეცა აღდგენის შანსი, რამდენიმე წელიწადში ორივე იმპერია არაბების (ისლამის მიერ ახლად გაერთიანებული) შემოტევამ მოიცვა, რომელიც ჰოვარდ-ჯონსტონის თანახმად „მხოლოდ ადამიანთა ცუნამს შეიძლება შევადაროთ“. ჯორჯ ლინკის თანახმად „ზედმეტად გახანგრძლივებული ბიზანტიურ-სპარსულმა კონფლიქტმა გზები გაუხსნა ისლამს“. სასანური ირანი მალევე დამორჩილა შემოტევებს და დაპყრობილ იქნა. ბიზანტურ-არაბეთის ომების შედეგად, ახლად გათავისუფლებული აღმოსავლეთ რომის ყოფილი ტერიტორიები: სირია, სომხეთი, ეგვიპტე და ჩრდილოეთ აფრიკა, არაბების ხელში აღმოჩნდა, რამაც იმპერია ტერიტორიულ ნამსხვრევებად აქცია, მოცული მიმოფანტული კუნძულებითა და საყრდენი წერტილებით ბალკანეთსა და იტალიაში. დარჩენილი ტერიტორიები, გამუდმებული შემოტევების შედეგად სრულად გაღარიბდა, რამაც სოციუმის კლასიკური ურბანული ცივილიზაციიდან, უფრო რურალურ, შუა საუკუნოვან სოციუმად ჩამოყალიბება გამოიწვია. მაგრამ სპარსეთისგან განსხავებით, საბოლოო ჯამში, რომის იმპერია გადაურჩა არაბულ შემოტევებს, თუნდაც ნარჩენი ტერიტორიების შენარჩუნებითა და არაბთა მიერ დედაქალაქისგან ალყის მოგიერებით 674-678 და 717-718 წლებში. შემდგომ კონფლიქტებში, რომის იმპერიამ ასევე დაკარგა კრეტა და სამხრეთ იტალიაც, მაგრამ, საობლოო ჯამში, ისინიც გათავისუფლებული იქნა.
 
 
==სქოლიო==
{{სქოლიო}}