ვიკიპედია

ფონეტიკა: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა
[შეუმოწმებელი ვერსია][შეუმოწმებელი ვერსია]
← წინა ცვლილებაშემდეგი ცვლილება →
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ვიზუალურივიკიტექსტი
No edit summary
No edit summary
ხაზი 30:
4. ჰაერნაკადი იწვევს ერთ-ერთი მოძრავი სამეტყველო ორგანოს თრთოლვას, ვიბრაციას. ასეთ ბგერებს '''მთრთოლი ბგერები''' ანუ '''ვიბრანტები''' ეწოდება (მაგ. ქართ. რ).
 
5. რბილი ხახა დაშვებულია, ჰაერნაკადი ნაწილობრივ გაივლის პირის ღრუში, ნაწილობრივ კი ცხვირის ღრუში. ასე წარმოიქმნება '''ცხვირისმიერი ბგერები''' ანუ '''ნაზალები''' (მაგ. ქართ. მ, ნ).
 
6. ჰაერნაკადი დაუბრკოლებლად ამოედინება ფილტვებიდან და გაივლის პირისა და ცხვირის ღრუებს. პირის ღრუს ფორმა იცვლება ენისა და ბაგეების სხვადასხვა მოძრაობების შესაბამისად. ასე წარმოქმნილ ბგერებს '''ხმოვნები''' ანუ '''ვოკიდები''' (ლათ. vocales) ) ეწოდება (მაგ. ქართ. ა, ე, ი, ო, უ). დანარჩენი ტიპის ბგერები '''თანხმოვნებია''' ანუ '''კონტოიდები''', '''კონსონანტები''' (ლათ. consonantes).
 
ერთნაირი რაგვარობის ბგერებს '''ჰომოგენური''' ბგერები ეწოდება, ხოლო სხვადასხვა რაგვარობის ბგერები ერთმანეთის მიმართ '''ჰეტეროგენულია'''.
ხაზი 39:
[[ფაილი:Places of articulation.svg|thumb|250px|right|ბგერები წარმოქმნის ადგილის მიხედვით:<br />1. ეგზო-ლაბიალური, 2. ენდო-ლაბიალური, 3. დენტალური, 4. ალვეოლარული, 5. პოსტალვეოლარული, 6. პრეპალატალური, 7. პალატალური, 8. ველარული, 9. დორსალური, 10. ფარინგალური, 11. ლარინგალური, 12. ეპილარინგალური, 13. , 14. პოსტველარული, 15. პრეველარული, 16. პალატალური, 17. აპიკალური, 18. პოსტპალატალური]]
* ბგერებს, რომლებიც იწარმოება ქვედა ბაგით, როგორც არტიკულატრით, ეწოდება '''ბაგისმიერი''' ანუ '''ლაბიალური''' (ლათ. labiales) ბგერები. ეს ბგერები:
** '''წყვილბაგისმიერი''' ანუ '''ბილაბიალურია''' (ლათ. bi(s)- "ორ„ორ-"“), როდესაც არტიკულაციის წერტილია ზედა ბაგე;
** '''კბილბაგისმიერი''', '''დენტოლაბიალური''' (ლათ. dentalis "კბილბაგისმიერი"„კბილბაგისმიერი“) ანუ '''ლაბიოდენტალურია''', როდესაც არტიკულაციის წერტილია წინა ზედა კბილები.
 
* ენის წვერით წარმოქმნილ ბგერებს '''აპიკალური''' (ლათ. apicales) ბგერები ეწოდება. ისინი შეიძება იყოს '''დენტალური''' ანუ '''კბილისმიერი''', რომლებშიც განარჩევენ:
** '''ინტერდენტალურ''' (ლათ. inter "შორის"„შორის“, dentalis "კბილისმიერი" „კბილისმიერი“) ბგერებს, რომლებიც წარმოქმნილია ზედა კბილებთან ან ზედა და ქვედა კბილებს შორის;
** '''პოსტდენტალურ '''(ლათ. postadentales, post "შემდეგ"„შემდეგ“) ბგერებს, რომლებიც წარმოქმნილია ზედა კბილების შიდა მხარესთან;
** '''ნუნისმიერ''' ანუ '''ალვეოლარულ''' (ლათ. alveoli "ნუნები"„ნუნები“) ბგერება;
** '''კაკუმინალურ''' (ლათ. cacumen "მწვერვალი"„მწვერვალი“) ნუ '''ცერებრალურ''' (ლათ. cerebrum "ტვინი"„ტვინი“).
 
* ენის წინა ნაწილით წარმოქმნილ ბგერებს '''წინაენისმიერი''' (ლათ. praelinguales) ანუ '''ფრონტალური''' ([[ფრანგული ენა|ფრ.]] frontales, ლათ. frons "შუბლი"„შუბლი“) ბგერები ეწოდება, ხოლო არტიკულაციის წერტილის გათვალისწინებით - '''მაგარი ხახისმიერი''' ანუ '''პალატალური''' (ლათ. palatum "ხახა"„ხახა“) ბგერები. ამგვარი ბგერები შეიძლება იყოს '''პრეპალატალური''' (ლათ. prae "წინა"„წინა“), '''მედიოპალატალური''' (ლათ. medio "შუა"„შუა“) ან '''პოსტპალატალური''' (ლათ. post "შემდეგ"„შემდეგ“, "უკანა"„უკანა“).
 
* ენის ზურგით ანუ უკანა ენით წარმოქმნილ ბგერებს '''უკანაენისმიერი, დორსალური''' (ლათ. dorsales, dorsum "ზურგი"„ზურგი“) ანუ '''გუტურალური''' (ლათ. gutturals; guttur "ხახა"„ხახა“) ბგერები ეწოდება, ხოლო არტიკულაციის წერტილის გათვალისწინებით - '''ველარული''' (ლათ. velares) ბგერები. განარჩევენ '''პრეველარულ, მედიოველარულ''' და '''პოსტველარულ''' ბგერებს.
 
'''პირისმიერი''' ანუ '''ორალური''' ბგერები წარმოიქმნება როცა ხახის ფარდა იმდენად არის აწეული, რომ ცხვირის ღრუ დახშულია და ჰაერნაკადი მხოლოდ პირის ღრუში მიედინება.
ხაზი 58:
* როდესაც ენის ძირი მოქმედებს ხახის ანუ ფარინქსის (ლათ. pharynx) კედლის მიმართ, წარმოიქმნება '''ხახისმიერი''' ანუ '''ფარინგალური''' (ლათ. pharyngales) ბგერები.
 
* როდესაც სახმო სიმები უახლოვდება ერთმანეთს და ქმნის ნაპრალს წარმოიქმნება '''ხორხისმიერი''' ანუ '''ლარინგალური''' (ლათ. larynx "ხორხი"„ხორხი“), იგივე '''ნაპრალოვანი''' ბგერები (მაგ. ქართული ჰ). სახმო სიმების სრული ხშვა-სკდომით მიიღება '''ლარინგალური ხშულ-მსკდომი''' ბგერები.
 
სახმო სიმების ვიბრაციის ქონა-არქონის მიხედვით განარჩევენ '''მჟღერ''' და '''ყრუ''' ბგერებს (მაგ. ქართ. ბ,დ,გ,ზ,ღ მჟღერი ბგერებია, ფ, თ, ქ, ს, ხ კი - ყრუ). ხმოვნები, როგორც წესი მჟღერია, თუმცა ზოგ ენაში ყრუ ხმოვნებიც არსებობს.
ხაზი 65:
 
ცალკეული ბგერის წარმოთქმის პროცესში განირჩევა სამი ძირითადი მომენტი:
* '''შემართვა''' ანუ '''ექსკურსია''' (ლათ. excursio "გასვლა"„გასვლა“): სამეტყველო ორგანოები გამოდიან ინდიფერენტული მდგომარეობიდან, რომელიც წინ უძღვის არტიკულაციას, და მოეწყობიან ბგერის წარმოსათქმელად;
* '''მწვერვალი''' ანუ '''დაყოვნება''': სამეტყველო ორგანოები ასრულებენ ბგერის წარმოსათქმელად საჭირო მოძრაობას;
* '''დამართვა''' ანუ '''რეკურსია''' (ლათ. recursio "დაბრუნება"„დაბრუნება“): სამეტყველო ორგანოები უბრუნდებიან ინდიფერენტულ მდგომარეობას.
 
ხშულ თანხმოვანთა წარმოთქმისას განირჩევა შემდეგი სამი ფაზა:
* ხშვის მომენტი - '''იმპლოზია''' (ფრ. implosion "ჩაგუბება"„ჩაგუბება“);
* ხშვითი დაყოვნება - '''ოკლუზია''' (ფრ. occlusion "დაკეტვა"„დაკეტვა“);
* განხშვა - '''ექსპლოზია''' (ფრ. exposion "აფეთქება"„აფეთქება“, "სკდომა"„სკდომა“).
 
ორ მეზობელ თანხმოვანს შეიძლება დაყოვნების ფაზა საერთო ჰქონდეთ. ასეთია ე.წ. '''ჰარმონიული თანხმოვანთკომპლექსები''' ქართულში, მაგ. ''დგ'', ''თქ'' და სხვ.
ხაზი 78:
ექსპლოზიციის მიხედვით ხშულ თანხმოვნებში განასხვავებენ:
* '''ფშვინვიერ''' ანუ '''ასპირირებულ''' ხშულებს - როდესაც ჰაერნაკადი ფილტვებიდან მძლავრად ამოედინება, განხშვას თან ახლავს სახმო სიმებზე ჰაერნაკადის ხახუნით გამოწვეული ჩქამი, რასაც ფშვინვა ანუ ასპირაცია ეწოდება.
* '''რთულ თანხმოვნებს''' ანუ '''აფრიკატებს''' - თუ ხშვის შემდეგ არტიკულატორი ნელა სცილდება არტიკულაციის წერტილს, ისე, რომ წარმოიქმნება ნაპრალი. დენტალურ და ალვეოლარულ სპირანტებსა და აფრიკატებს დამახასიათებელი ჩქამის გამო '''სისინა'' და '''შიშინა''' ბგერებს ან '''სიბილანტებს''' (ლათ. sibilans "შიშინა"„შიშინა“, "სისინა"„სისინა“) უწოდებენ.
* '''ნაზალური''' ხშულები წარმოიქმნება იმ შემთხვევაში, როცა განხშვამდე რბილი სასა იმდენად არის დაწეული, რომ ჰაერნაკადის ნაწილი ცხვირი ღრუშიც გაივლის.
* '''ლატერალური''' ხშულების დროს ხშულის დამართვას ლატერალური განხშვის სახე აქვს.
ხაზი 86:
ბგერათა პროსოდიული (ლათ. prosōdía „მახვილი“) ანუ სუპრასეგმენტური მახასიათებლებიდან აღსანიშნავია:
 
* '''ბგერათრაოდენობა''' ანუ ბგერათა სიგრძე-სიმოკლე. ერთი და იმავე საარტიკულაციო ორგანოებით წარმოქმნილი ბგერა სხვადასხვა შემთხვევაში შეიძლება მეტ-ნაკლებად ხანგრძლივად ჟღერდეს. მაგ. [[იტალიური ენა|იტალიურ]] სიტყვაში fato (“ბედისწერა”„ბედისწერა“) [a] ედარებით გრძელია, [t] - შედარებით მოკლე, ხოლო სიტყვაში fatto („შექმნილი“) კი პირიქით, [a] შედარებით მოკლეა, [t] - გრძელი.
 
* '''მახვილი'''. ბგერითი ელემენტების სიძლიერე-სიმაღლით გამოყოფას მახვილი (ლათ. accentus) ეწოდება. სიძლიერით გამოჩინებისას გვაქვს '''ძლიერი''' ანუ '''დინამიკური''' ('''ინტენსიური, ექსპირატორული''') მახვილი (ინგლ. stress) სიმაღლით გამოჩინებისას კი - '''მუსიკალური''' ანუ '''ტონური''' მახვილი (ინგლ. pitch). ზოგიერთი ენის სიტყვებში მთავარი მახვილი რიგით რომელიმე ფიქსირებულ მარცვალზე მოდის, ზოგში კი სხვადასხვა მარცვლებზე. პირველ შემთხვევაში მახვილს '''ფიქსირებული''' ეწოდება, მეორეში - '''თავისუფალი, არაფიქსირებული'''. ფიქსირებული მახვილის მქონე ენათა ნიმუშია [[ფრანგული ენა]], სადაც მთავარი მახვილი სტყვის ბოლო მარცვალზე მოდის. თავისუფალი მახვილი არის [[რუსული ენა|რუსულში]], [[ინგლისური ენა|ინგლისურში]].
ხაზი 103:
== პერცეპტიული ფონეტიკა ==
 
პერცეპტიული ფონეტიკა სწავლობს იმას, თუ როგორ აღიქმება სამეტყველო ბგერები ადამიანის სასმენი ორგანოების მიერ , აღწერს სასმენ აპარატს და ბგერათა დეკოდირებას.
 
პერცეპტიული ფონეტიკა ითვალისწინებს იმასაც, რომ ბგერითი მეტყველების აღქმის პროცესში ადამიანები ინფორმაციას იღებენ არა მხოლოდ გამონათქვამების აკუსტიკური მახასიათებლებიდან, არამედ ასევე ენობრივი კონტექსტიდან და საკომუნიკაციო სიტუაციიდან.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/ფონეტიკა“-დან