|
ამავე ხანებშია მოსალოდნელი ახალდაბის გაქალაქება, რომელიც მერე ვახუშტის დრომდე შემორჩა მცირე ქალაქად. ახალდაბის გაქალაქებისათვის ხელი უნდა შეეწყო მის მოხერხებულ მდებარეობას დიდ სავაჭრო-საქარავნო გზაზე მტკვრის გაყოლებით, რომლის გაცხოველებაზე XI საუკუნეში მიუთითებს დვირში აღმოჩენილი ბიზანტიური მონეტების განძი. ამ მონეტების აღმოჩენის პუნქტებიც კარგად აღნიშნავენ იმდროინდელ სავაჭრო გზათა მიმართულებებს: ოპიზა, ახალციხე, საფარა, დვირი, თბილისი; მეორე-სამხრეთისა: ვარძია, ოკამი, დმანისი, დამბლუტი, თეთრი წყარო, წინწყარო, თბილისი<ref>[^2ი; 2^61]</ref>. ამათგან მტკვრის გზა ზამთარში მოგზაურობისათვის უფრო მოსახერხებელი იეო, ვიდრე ჯავახეთ-თრიალეთისა, ბიზანტია —— საქართეელოს შორის არსებულ ამ ძირითად მაგისტრალზე იყო დვირიცა და ახალდაბაც. ამას გარდა, ახალდაბისა და ტაშისკარის მიდამოები, თავისი ღონიერი სასოფლო-სამეურნეო რაიონით, ყველას აღემატებოდა თორში, რაც ხეობის ამ ნაწილს მხარის ეკონომიკურ ცენტრადაც აქცევდა. გვიან ხანამდე შემორჩენილი საბაჟო და კოშკი ტაშისკართან, შესაძლოა ამის მოწმობადაც გამოდგეს.
აღნიშნული პერიოდის აღმშენებლობა ჩანს ახალდაბის ეკლესიებსა თუ მეზობელი სოფლების სალოცავებზე, ახალდაბის ციხის კედლების უმეტესობაზე; რაც შეეხება ნეძვის მონასტერს, იგი ამ დროს ისეთ წარმატებას აღწეესაღწევს, რომ ქართული წყარო მას შატბერდის გვერდით იხსენიებს, ვითარცა „ლავრას დიდებულს“. ▼
ამავე პერიოდში, რველისა და ბანისხეეისბანისხევის ძველ ერთეულში, ორი ციხე შენდება; ერთია სოფ.სოფელ რველის ჩრდილოეთით, რომელსაც „სამის ციხეს“ უწოდებენ, (შესაძლოა იყო „სამნის ციხე“...). ეს ოთხკუთხა გალავანია დაახლ.დაახლოებით 15 მ 10 მ, კარგად შენახული კედლებით (ზოგან 8 მ-მდე სიმადლის); ოთხივე კუთხეში მრგვალი ბურჯებია, ყოველ მათგანს შესასვლელი გალავნის შიგნიდან აქვს. ციხეში შესასვლელი ც-დანაღმოსავლეთიდან არის. წყობა თარაზულია, მიუხედავად იმისა, რომ ქვა ნაგლეჯი კლდისაა. გადანაკეთებ ადგილებში სათოფურების დატოვება მიუთითებს ციხის გამოყენებაზე გვიან პერიოდშიაც. ციხის შიგნით სათავსოთა კედლებია, რომლებიც ახლა ხეებს დაუფარავთ. ▼
ეს ციხე თანამედროვე სოფელს ზევიდან დაჰყურებს და თან ბანისხევში შემავალ გზას კეტავს, ზანავის მხრიდან მომავალს. აქვე გამოივლის ზედა რველიდან, ანუ ბინაძვიდან („ბინაძველი9“.--დ. ბ.) ბანისხევში მიმავალი მეორე გზაც, რომელთა შესაყარში აუგიათ სამის ციხე. ▼▲აღნიშნული პერიოდის აღმშენებლობა ჩანს ახალდაბის ეკლესიებსა თუ მეზობელი სოფლების სალოცავებზე, ახალდაბის ციხის კედლების უმეტესობაზე; რაც შეეხება ნეძვის მონასტერს, იგი ამ დროს ისეთ წარმატებას აღწეეს, რომ ქართული წყარო მას შატბერდის გვერდით იხსენიებს, ვითარცა „ლავრას დიდებულს“.
▲ამავე პერიოდში, რველისა და ბანისხეეის ძველ ერთეულში, ორი ციხე შენდება; ერთია სოფ. რველის ჩრდილოეთით, რომელსაც „სამის ციხეს“ უწოდებენ, შესაძლოა იყო „სამნის ციხე“...). ეს ოთხკუთხა გალავანია დაახლ. 15 მ 10 მ, კარგად შენახული კედლებით (ზოგან 8 მ-მდე სიმადლის); ოთხივე კუთხეში მრგვალი ბურჯებია, ყოველ მათგანს შესასვლელი გალავნის შიგნიდან აქვს. ციხეში შესასვლელი ც-დან არის. წყობა თარაზულია, მიუხედავად იმისა, რომ ქვა ნაგლეჯი კლდისაა. გადანაკეთებ ადგილებში სათოფურების დატოვება მიუთითებს ციხის გამოყენებაზე გვიან პერიოდშიაც. ციხის შიგნით სათავსოთა კედლებია, რომლებიც ახლა ხეებს დაუფარავთ.
▲ეს ციხე თანამედროვე სოფელს ზევიდან დაჰყურებს და თან ბანისხევში შემავალ გზას კეტავს, ზანავის მხრიდან მომავალს. აქვე გამოივლის ზედა რველიდან, ანუ ბინაძვიდან („ბინაძველი9“.--დ. ბ.) ბანისხევში მიმავალი მეორე გზაც, რომელთა შესაყარში აუგიათ სამის ციხე.
ბანისხევში, მდინარის მარცხენა სანაპიროზე, ქედიდან ყელის გადაჭრით გამოყოფილ გორაკზე კიდევ ერთი სიმაგრეა. იგი ბანისხევის ნასოფლარიდან დაახლ. 2 კმ-ზეა მოშორებული; აქ ბილიკი გადმოდის მეზობელი სოფლებიდანაც.
კოშკი კვადრატულია [გარედან 8 მ x 8 მ, შიგნიდან 3 მ x 5 მ), კლდის მოზრდილი ლოდებით ნაგები. წყობა უმეტესად თარაზვლიათარაზულია, ან მცირე ქვების მწკრივებითაა გასწორებული. იაღმოსავლეთ კედლის სიმადლესიმაღლე დაახლ. 7 მ-მდეა, მაგრამ სარკმლის ნიშანი არსად ჩანს. კომკში შეაასვლელიშესასვლელი .შ-დანსამხრეთიდან არის. ირგელივ გალავანია ისეთიეეისეთივე წყობისა, რომელააცრომელსაც ენსამხრეთ მხარეს ნახევარწრიული ბურჯი აქეს. გალავნის შიგნით, კოშკის Nჩრდილოეთ მხარეს არის სხვა ააოაეაოს ნამიივ. კოშკის ^დასავლეთი კედელი ნალისებურად შემორტყმული გალავნის პირზეა.
როგორც ჩანს დამხრობამ [ე,^-(დასავლეთ-იაღმოსავლეთ), შეაასვლელმაშესასვლელმა .ა-დან.სამხრეთიდან, და ნაკიფღნასოფლარში არ-საყდრის ში საედრის უკვალ.ოდუკვალოდ გაქრობამ, გვიან მოსულ ძოსახლეობასმოსახლეობას აფიქრებინა, რომ ეს იეო ბანისხეეისბანისხევის ძველი ეკლესია. ამიტომ მის ^დასავლეთ მხარეს სასაფლაო გაუმართავთ )(1)(XIX სსაუკუნეში. არც ვახუშტიმ და არც „ვილაიეთის დავთარმა“ აქაური სოფლები არ იციან.
რველის ადრეული ციხე, მტკვრის პირზე აგებული, ამ დროს ისეევ ფუნქციონირებს, ამის მოწმობაა ციხის გალავნის წყობა და მისი ნახევარწრიული ბურჯები.
უნდა ვიფიქროთ, რომ მოსახლეობის მატებამ (ახალი დასახლებანი) და, განსაკუთრებით. ბანისხევის გზის გაცხოველებამ ამ პერიოდში, გამოიწვია ორი დამატებითი ციხის აგება რველის მიკროქვეეანაშიმიკროქვეყანაში. ამავე დროს, მტკვარს გაყოლილი მაგისტრალური გზა ასაზრდოვებდა რველის ძველი ციხის სიცოცხლისუნარიანობას.
შეცვლილი ვითარება ჩანს მეზობელ ნუას ერთეულშიაც. აქ ძველ სალის ციხეს დაემატა ახალი ციხე მტკვრის მარცხენა სანაპიროს კლდოვან მთაზე, რითაც იგი უფრო დაუახლოედადაუახლოვდა ნუას დასახლებას და მტკერის გზას. ახალი მოზრდილი ციხის აშენება ნუას თავზე, ჩანს, უნდა გამოეწვია ქედ-ქედ მიმავალი გზის გადაადგილებას უფრო მოხერხებული და დასახლებული ბანისხევისა და ლიკანისხევისაკენ.
ნუას ციხე მდებარეობს მაღალ მთაზე, რომლის შიშველი ქარაფი ახლანდელ ბორჯომს დაჰყურებს სს^.დანჩრდილო-დასავლეთიდან. თხემი, დაახლ. 8ი80 მ 50 მ, მოზღუდულია გალავნით, რომლის ოთხივე კუთხეში ნახევარწრიული ბურჯებია. ^ციხე დამხრობილია N—.ნჩრდილო-სამხრეთისაკენ; შესასელელი ^ა.დანსამხრეთიდან აქვს, რომლის გვერდზე მრგვალი კოშკის ნანგრევია. გალავნის წყობა ზოგან ნათხარია და კარგად ჩანს, რომ კედლის ორ მხარეს კირზე ნაწყობი საპირე ქვებია. ციხის Nჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში სხვადასხვა ნაგებობათა ნაშთებია.- — ხაროები, ქვევრები. ახლა ყეელაფერი ტყითაა დაფარული. ვახუშტი ამ ადგილას მტკვრის ნაპირებზე ორ ნუას ასახელებს, ხოლო ციხის ადგილას მას მთავრის საჯდომი რეზიდენცია აქვს აღნიშნული თავის რუკაზე.
ხეობის სხვა ერთეულებს მტკვრის აყოლებით ამ პერიოდში არსებითი ცვლილება არ განუცდიათ, თუმცა კი მოსახლეობის მატება ჩანს ამდროინდელი სოფლებისა და ეკლესიების მიხედვით. ქვეყნების ცენტრები მძელძველ ციხეებში რჩება, რომელთაც ამ ეპოქაში გადაკეთების დაღი აზით.
აღნიშნული პერიოდის აღმშენებლობისა თუ გადაკეთების კვალი კარგად ჩანს საკირე-დვირის ხევშიც. ამ დროსაა მოხატული საკვირიკეს ადრეული მონასტერი, შენდება ახალი ეკლესიები დეირშიდვირში, ტაძრისსა და საკირეში. ამავე ეპოქის რემონტის კვალი ეტყობა საყდრიეაკისსაყდრივაკის მონასტერსაც საკირის ხეეშიხევში. ახ- ლადახლად გადახურვისას ლაეგარდანისლავგარდანის ქეებზექვებზე ნუსხურად წაუწერიათ: 1. „ქრისტე შვიწყალე შ..~პ“, 2. „ქრისტე შეიწყალე შ.~შ“. პირეელიპირველი წარწერის სახელი გაუხ- სნელიგაუხსნელი რჩება, მეორე კი შეიძლება წავიკითხოთ როგორც „შაშია“. ასე ერქეა, მაგალითად, ადბუდააღბუღა ათაბაგის ბიძაშეილსბიძაშვილს, რომელსაც იგი თავისი სამართლის შესაეალშიშესავალში იხსენიებს-: „მოეახსენეთ„მოვახსენეთ მაწსუერელსამაწყუერელსა და ბიძაძეთა ჩემთა, შაშიასა და მისსა ძმას საფარის მოძდუარსამოძღუარსა პაფნუტის“<ref>[^2ი; 2^61]</ref>. რა თქმა უნდა, მხოლოდ სახელთა დამთხვევა არ კმარა ამ ორი პირის გაიგივებისათვის.
სადგერისხევის ახალი აღმავლობა ასევე შესამჩნეეიაშესამჩნევია ამ ეპოქაში. მატულობს სოფლები, რომლებიც გაკაფულ ტყეებში არსდებიან. მაშინდელი ცენტრი ამ ხეობისა უნდა იყოს დაბა, სადაც შენდება მონასტერი და ორი ციხე.
ციხისჯვარი აღნიშნულ პერიოდში, როგორც ქვეყნის ცენტრი, აღარ უნდა ჩანდეს. მართალია მაშინდელი აღმშენებლობა ეტყობა აქაურ ეკლესიებს, მაგრამ ციხის როლი მაინც უნდა შემცირებულიეოშემცირებულიყო; უფრო მასმერე,რაცჯაეახეთიც რაც ჯავახეთიც თორელთა საპატრონო გახდა და ეს ორი პროეინციაპროვინცია ადმინირტრაციულად საზსაზღვარმოშლილი დ- ეარმოშლილი ადმოჩნდ.აადმოჩნდა, განსხეაეებით სამცხის ცი- ხისჯვრისაგანციხისჯვრისაგან, რომელიც, ასეევასევე იმერ ე თ.ს ამცხის საზ.იმერეთ-სამცხის დერადსაზღვრად მდგარი, სწორედ ა.მამ ეპოქაში წინაურდებ,აწინაურდება. ნი- შანდობლიეიანიშანდობლივია, რომ ამდროინდელ ამბებთან დაკავშირებით, წეაროებიწყაროები სულ სამ- ცხისსამცხის ციხისჯვარს ახსენებენ და არც ერთხელ ——— თორისას...
დიდი აღმავლობა ეტყობა გუჯარეთის ხეობასაც. აქაც მატულობს სოფლების რიცხვი, ძველ სოფლებში ზოგან შენდება ახალი ეკლესიები, რაც ასევე მოსახლეობის მატების, ცალკე უბანთა შექმნის ნიშანი უნდა იეოს; ძველი ეკლესიები მეორედ შენდება, ფრესკებით იხატება და სხვა.
გუჯარეთის ზემო წელზე შენდება ახალი ციხე ალეწისა, რომელიც ძველი თოთხამის და გეირგვინას ციხეთა ადგილს იკავებს. თოთხამი ტანასა და ძამაში მიმაეალიმიმავალი გზების უდელტეხილს კ^.ტაედაკეტავდა, ალეწის ციხე კი, მხოლოდ ძამის ხეობაში მიმავალ გზებს დარაჯობს; ჩანს, ეურადდებისყურადღების ცენტრმა აქეთ გადმოინაცვლა ძამის გზების გაცხოეელებასთანგაცხოველებასთან დაკაეშირებით. „არს ციხე ალეწისა, მაგარი და მჭერეტიმჭვრეტი ქართლ-იმერეთისა“.-ო, ამბობს ეახუშტივახუშტი და მართლაც ესაა შესანიშნავი სათეალთვალოსათვალთვალო პუნქტი, საიდანაც ყოეელიყოველი ბილიკი მშვენივრად მოჩანს.
დაახლ.დაახლოებით 50 მ სიგრძისა და 7 მ სიგანის კლდოვანი თხემი მაღალი მთისა მოზღუდულია 3 მ-მდე სიმადლისსიმაღლის კედლებით; პატარა, ადგილობრივი კლდის ლოდები კირზეა ნაწყობი. კედლები ალაგ-ალაგ ნახევარწრიული ბურ^ებითააბურჯებითაა გამაგრებული, რომელთაც გვიანი შეკეთების კვალიც ეტყობათ და ^აღმოსავლეთ ნაწილ^ შინაწილში ოთხკუთხა კოშკებია; მათი კუთხეები შიგნიდან მომრგვალებულია. ^ჩრდილოეთ და ^სამხრეთ კედლებში სამზერებია დატანებული, რომლებიც გზუბსგზებს გასცქერიან. აარც რსოფელია ცსიახლოეეს. არც წყალი, არც მისი საცავი ციხეში, ან ხაროები, ჩანს, მეციხოენენი აქ მუდმივად კი არ მდგარან, არამედ სეზონურად, როცა გზები გაიხსნებოდა მოგზაურთა და საქონლისათვის.▼
▲დაახლ. 50 მ სიგრძისა და 7 მ სიგანის კლდოვანი თხემი მაღალი მთისა მოზღუდულია 3 მ-მდე სიმადლის კედლებით; პატარა, ადგილობრივი კლდის ლოდები კირზეა ნაწყობი. კედლები ალაგ-ალაგ ნახევარწრიული ბურ^ებითაა გამაგრებული, რომელთაც გვიანი შეკეთების კვალიც ეტყობათ და ^ ნაწილ^ ში ოთხკუთხა კოშკებია; მათი კუთხეები შიგნიდან მომრგვალებულია. ^ და ^ კედლებში სამზერებია დატანებული, რომლებიც გზუბს გასცქერიან. ა რ ც
სოფელია სიახლოეეს. არც წყალი, არც მისი სა. ცაეი ციხეში, ან ხაროები, ჩანს, მეციხოენენიაქ მუდმივად კი არ მდგარან, არამედ სეზონურად, როცა გზები გაიხსნებოდა მოგზაურთა და საქონლისათეის.
|
