ნიუ-იორკი: განსხვავება გადახედვებს შორის

|მოსახლეობა = 8,274399,527000

|აღწერის წელი = 20072018

არემარის იტალიელი [[ჯოვანი და ვერაძანო]]ს მიერ აღმოჩენის პერიოდში რეგიონი დასახლებული იყო [[ლენაპე|ლენაპეს ტომის]] ადგილობრივი ინდიელებით. ვერაძანომ ნიუ-იორკის ყურეში შესცურა თუმცა გზა აღმა მდინარეზე არ გაუგრძელებია და ისევ [[ატლანტის ოკეანე]]ში დაბრუნდა. არემარის კარტოგრაფია მოახდინა ინგლისელმა [[ჰენრი ჰუდსონი|ჰენრი ჰუდსონმა]], რომელიც [[ნიდერლანდები]]ს] მონარქის მიერ იყო დაქირავებული. ჰუდსონმა კუნძული [[მანჰეტენი]] [[1609]] წლის [[11 სექტემბერი|11 სექტემბერს]] აღმოაჩინა და გააგრძელა გზა აღმა მდინარეზე, რომელიც ამჟამად მის სახელს ატარებს, სანამ დღევანდელი [[ალბანი]]ს ტერიტორიას მიაღწევდა. [[ნიდერლანდელები|ნიდერლანდელებმა]] ამ ადგილას [[ახალი ამსტერდამი]] [[1613]] წელს დააარსეს, რომელსაც თვითმმართველობა 1652 წელს მიენიჭა. 1664 წელს ქალაქი ბრიტანელებმა დაიპყრეს და მას „ნიუ იორკი“ გადაარქვეს ინგლისელი იორკის ჰერცოგის სახელზე.<ref>{{cite book |title=ნიუ-იორკ სიტის ისტორიული ატლასი: ქალაქის ისტორიის 400 წლისთავის ვიზუალური აღნიშვნა |author=ჰომბერგერი, ერიკ |year=2005 |pages=გვ. 34 |publisher=Owl Books |isbn=0805078428}}</ref> ჰოლანდიელებმა 1673 წლის აგვისტოში მცირე ხნით მოახერხეს ქალაქის დაბრუნება და მას „ნიუ ორანჟი“ დაარქვეს, თუმცა 1674 წლის ნოემბერში იგი საბოლოოდ დაკარგეს.<ref>ზოგიერთი ცნობით მათ ის გაცვალეს სხვა, იმ დროისთვის ფინანსურად უფრო მნიშვნელოვან, კუნძულზე.</ref>

[[დიდი დეპრესია|დიდი დეპრესიის]] პერიოდში ქალაქმა მნიშვნელოვნად იზარალა, რასაც შედეგად რეფორმისტი მერის [[ლაგუარდია, ფიორელო|ფიორელო ლაგუარდიას]] არჩევა მოჰყვა, ბოლო მოუღო რა „ტამანი ჰოლის“ 80-წლიან პოლიტიკურ დომინირებას.<ref>{{cite book|title=ვეფხვი – ტამანი ჰოლის აღზევება და დაცემა |author=ალენ, ოლივერ |publisher=Addison-Wesley Publishing Company |accessdate=2007-05-25 |chapter=თავი 9: დაკნინება |date=1993}}</ref> [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს პერიოდში ქალაქის ინდუსტრიულმა და საპორტო დაწესებულებებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა მოკავშირეთათვის სამხედრო დანადგარებისა და ამუნიციის მიწოდებაში. ამ პერიოდში ქალაქის მსოფლიო ლიდერის სტატუსი სულ უფრო მკაფიო ხდება, [[უოლ სტრიტი]]ს მნიშვნელოვანი წვლილით ამერიკის მსოფლიო წამყვან ეკონომიკურ ძალად აღმოცენებაში. [[გაერო]]ს შტაბ-ბინის ნიუ-იორკში დაფუძნებამ ხაზი გაუსვა მის პოლიტიკურ გავლენას, ხოლო [[აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმი]]ს აღმავლობამ [[პარიზი|პარიზს]] მსოფლიო ხელოვნების ცენტრის ტიტული წაართვა.<ref>{{cite web |title=მსოფლიოს ცენტრი - ნიუ-იორკი: დოკუმენტური ფილმი (სცენარი) |author=ბერნსი, რიკ |publisher=PBS |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/newyork/filmmore/pt.html| accessdate=2006-07-20 |date=2003-08-22}}</ref> ყოველივე ამას ქალაქის განახლებული ეკონომიკური ბუმი მოჰყვა 1950-იან წლებში. თუმცა მოგვიანებით, ინდუსტრიული და კომერციული პრიორიტეტების ცვლილებამ, შეძლებული ფენების მასიურად ქალაქგარეთ გადანაცვლებამ და კრიმინალის ზრდამ ნიუ-იორკი 1970-იან წლებში ღრმა სოციალურ და ეკონომიკურ კრიზისში ჩააგდო.

XXI საუკუნის დასაწყისი ქალაქში ტრაგიკული მოვლენით აღინიშნა: [[2001]] წლის [[11 სექტემბერი|11 სექტემბერს]] მსოფლიო სავაჭრო ცენტრზე განხორციელებული ტერორისტული აქტის შედეგად 3000-მდე2977 ადამიანი დაიღუპა. ამ შემთხვევამ ქალაქის ეკონომიკას მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა, თუმცა კრიზისი დიდ ხანს არ გაგრძელებულა. დანგრეული სავაჭრო ცენტრის ადგილას 2010ააშენეს წლისთვისცათამბჯენი იგეგმებაერთი ახალიმსოფლიო 1776სავაჭრო ცენტრი ფუტის(One სიმაღლისWorld Trade Center) "[[ერთი მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი|ფრიდომ ტაუერი]]ს დასრულება".<ref>{{cite webმშენებლობა |დასრულდა title2013 =წლის Rebuilding10 theმაისს, WTCხოლო |გახსნა url=შედგა http://www.wtc.com/about/rebuilding-the-wtc2014 |წლის publisher3 = Silverstein Properties | accessdate = 2007-10-11 }}</ref>ნოემბერს.

ნიუ-იორკის სავაჭრო მნიშვნელობა განპირობებულია მისი საუკეთესო ბუნებრივ ყურეზე მდებარეობით, რომელსაც ზემო ნიუ-იორკის უბე ქმნის გარშემორტყმული მანჰეტენით, [[ბრუკლინი]]თ, სტეიტენ-აილენდითა და [[ნიუ-ჯერსი]]ს სანაპიროთი. ატლანტის ოკეანისგან დაცულია ბრუკლინისა და სტეიტენ-აილენდის სარტყლით ქვემო ნიუ-იორკის უბეში. მდ. [[ჰუდზონი]] მოედინება [[ჰუდსონი (მდინარე)|ჰუდზონის ხეობიდან]] ნიუ-იორკის უბეში, ჰყოფს რა ბრონქსსა და მანჰეტენს ნიუ-ჯერსისგან. [[ისტ-რივერი]], ფაქტობრივად დინების წარმოქმნილი სრუტე, ლონგ-აილენდიდან ნიუ-იორკის უბემდე იჭიმება და ბრონქსსა და მანჰეტენს ლონგ-აილენდისგან ჰყოფს. [[ჰარლემი]]ს მდინარე, კიდევ ერთი დინების სრუტე მდინარეებს ისტსა და ჰუდსონს შორის, მანჰეტენს ბრონქსისგან ჰყოფს.

იტალიის [[ტოსკანა|ტოსკანისა]] და ფრანგული [[ლაჟვარდოვანი ნაპირი|რივიერას]] გრძედზე უფრო სამხრეთით მდებარეობის მიუხედავად ნიუ-იორკი ნესტიანი კონტინენტური კლიმატით გამოირჩევა, რომელზეც ჩრდილო-ამერიკის კონტინენტური ცივი ქარები ახდენს ზეგავლენას. ნიუ-იორქის ზამთრები ტიპიურად ცივია, თუმცა შედარებით ზომიერი იმავე გრძედზე მდებარე სხვა კონტინენტურ ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით. −20&nbsp;°C-ზე ნაკლები ტემპერატურა იშვიათია, ძირითადად შუაგულ ზამთარში ღამის ტემპერატურა −10&nbsp;°C-ს ქვევით არ ეცემა. თოვლის საერთო რაოდენობა ზამთრის განმავლობაში 60 სმ-ას არ აღემატება, თუმცა ბოლო ოთხი ზამთრის (2003-06) განმავლობაში შედარებით მაღალი თოვლიანობა დაიჭირა (>100 სმ) ყოველ სეზონზე. ზამთარში წვიმა უფრო ხშირია ვინემვიდრე თოვლი [[ატლანტის ოკეანე|ატლანტის ოკეანის]] თბილი ჰავის ზეგავლენით.

გაზაფხული ნიუ-იორკში ზომიერი, ხშირად საკმაოდ ცხელი, იცისცხელია, ტემპერატურა მერყეობს 10-15&nbsp;°C-ში. ზაფხული ცხელი და ტენიანია, ტემპერატურა ხშირად 32&nbsp;°C-ს აღემატება. შემოდგომა ზომიერი და სასიამოვნო იცის ხშირი მზიანი ამინდებით და 15-20&nbsp;°C ტემპერატურით.

* [[მანჰეტენი]] (ნიუ-იორკის ქაუნთი, მოს. 1 564629 798000) ქალაქის ბიზნესისა და კულტურის ცენტრია, და ამგვარად ყველაზე [[ურბანიზაცია|ურბანულია]]. ის ასევე ყველაზე მჭიდროდ არის დასახლებული. აქ მდებარეობს ქალაქის განთქმული ცათამბჯენების უმრავლესობა. ეს რაიონი იყოფა ''დაუნთაუნ'', ''მიდთაუნ'' და ''აპთაუნ'' რეგიონებად.

* [[სტეიტენ-აილენდი]] (რიჩმონდის ქაუნთი, მოს. 459 737476,143) ყველაზე წყნარი და საგარეუბნო ხასიათის რაიონია, თუმცა დროთა განმავლობაში უფრო ინტეგრირებული ხდება ქალაქის სხვა რაიონებთან შედარებით. 1964 წელს ვერაზანო-ნეროუს ხიდის გახსნიდან., 2001 წლამდე აქ მდებარეობდა მსოფლიოში უდიდესი ნაგავსაყრელი, რაც ამ რაიონს საკმაოდ არამომხიბლავს ქმნიდა საცხოვრებლად.

[[ფაილი:Municipal Building.jpg|thumb|left|[[მანჰეტენის მუნიციპალური შენობა]], რომელშიც ქალაქის მრავალი სამმართველოა განლაგებული, მსოფლიოში ერთ-ერთი უდიდესი სახელმწიფო დანიშნულების მქონე ნაგებობაა]]

1898 წელს კონსოლიდაციის შემდეგ ნიუ-იორკი აგლომერაციული მუნიციპალიტეტი გახდა ძლიერი მერისა და საქალაქო საბჭოს ფორმის მთავრობით. მერი და საბჭოს წევრები ირჩევა ოთხ-წლიანი ვადით. ნიუ-იორკის საქალაქო საბჭო ერთ-პალატიანია და მასში 51 საბჭოს წევრია, რომელთა უბნები განსაზღვრულია მოსახლეობის განლაგების გეოგრაფიული საზღვრებით. ყოველი წევრი წარმოადგენს დაახლოებით 157 000 ადამიანს. მერისა და საბჭოს წევრის არჩევა მხოლოდ ორი ვადით შეიძლება. ბოლო არჩევნები 2005 წელს ჩატარდა.

ნიუ-იორკი საერთაშორისო ბიზნესისა და კომერციის მნიშვნელოვანი ცენტრია, ის გლობალური ეკონომიკის სამი საკომანდო ცენტრიდან ერთ-ერთია ([[ტოკიო]]სა და [[ლონდონი]]ს გვერდიგვერდ).<ref>{{cite book|author=[[სასკია სასენი|სასენი, სასკია]]|title=გლობალური ქალაქი: ნიუ-იორკი, ლონდონი, ტოკიო|year=2001|publisher=Princeton University Press|edition=მე-2 გამოცემა|isbn=0691070636}}</ref> ქალაქის ეკონომიკის ბირთვს ქმნის საფინანსო, სადაზღვევო და უძრავი ქონების ინდუსტრიები. ნიუ-იორკი ამასთან აშშ-ის [[მასმედია|მასმედიის]], ჟურნალიზმისა და გამომცემლობის უმნიშვნელოვანესი ცენტრიცაა, ხელოვნებასთან ერთად. სხვა მნიშვნელოვან სექტორთა შორისაა ქალაქის ტელე და კინო ინდუსტრიები, რომელიც მასშტაბით მხოლოდ [[ჰოლივუდი|ჰოლივუდს]] თუ ჩამოურჩება; სამედიცინო კვლევა და ტექნოლოგია; არასამთავრობო ორგანიზაციები და უნივერსიტეტები; და, რა თქმა უნდა, [[მოდა]].

ქალაქ ნიუ-იორკში მდებარეობს ქვეყნისა და მსოფლიოს უძვირესი უძრავი ქონება. 450 პარკ ავენიუ 2007 წლის 2 ივლისს $510 მილიონად გაიყიდა, რაც $17.104 შეადგენს 1 მ²-ზე, მოხსნა რა მსოფლიო რეკორდი, რომელიც ერთი თვის წინ დაამყარა გარიგებამ საოფისე შენობისთვის 660 მედისონ ავენიუზე ($15,887/მ²).<ref>ქუირკი, ჯეიმზ. [http://www.northjersey.com/page.php?qstr=eXJpcnk3ZjczN2Y3dnFlZUVFeXk4NDImZmdiZWw3Zjd2cWVlRUV5eTcxNjI5NzEmeXJpcnk3ZjcxN2Y3dnFlZUVFeXkyMg== "ბერგენის ოფისებს საკმარისი ფართი აქვს"], ''[[რეკორდი (ბერგენის საგრაფო)]]'', [[5 ივლისი]] [[2007]]. წაკითხულია [[5 ივლისი|5 ივლისს]] [[2007]]. "ორშაბათს, 26 წლის, 33-სართულიანი საოფისე შენობა 450 პარკ ავენიუზე გაიყიდა განსაცვიფრებელ $1,589-ად ერთ კვ. ფუტზე, ანუ დაახ. $510 მილიონად. ეს ფასი ყველაზე დიდია, რომელიც კი ოდესმე გადაუხდიათ აშშ-ის საოფისე შენობისთვის ერთ კვ. ფუტზე გათვლით. ამით მოიხსნა წინა რეკორდი, რომელიც ოთხი კვირით ადრე დაამყარა გარიგება 660 მედისონ ავენიუს გაყიდვით $1,476-ად ერთი კვ. ფუტისთვის."</ref>

„შემოქმედებითი“ ინდუსტრიები, როგორიცაა [[დიზაინი]], [[ახალი მედია]] და [[არქიტექტურა]] დასაქმების სულ უფრო მზარდი წილი ხდება. ქალაქის მრავალი სამედიცინო ლაბორატორიისა და კვლევითი ცენტრის კომერციული როლის მნიშვნელობის გაზრდის შედეგად, მეცნიერება და კვლევაც კიდევ ერთი დამატებითი ძლიერი სექტორია. დასაქმების ზრდამ ამ სექტორში 2004-05 წლებში 4,9 % შეადგინა. მაღალი ტექნოლოგიის ინდუსტრიები, როგორიცაა პროგრამული დამუშავება, სათამაშო კონსოლების დიზაინი და ინტერნეტ მომსახურეობაც ასევემომსახურეობა, იზრდება. ნიუ-იორკი ქვეყნის წამყვანი საერთაშორისო ინტერნეტ ჭიშკარია (gateway), 430 გიგაბიტ/წმგიგაბიტი წამში. საერთაშორისო ინტერნეტ გამტარობის ტერმინატებით, ტრანსატლანტიკური [[ოპტიკური ბოჭკო|ოპტიკურ-ბოჭკოვანი]] სადენის ტერმინუსის კვანძთან მდებარეობის წყალობით. შედარებისთვის, სიდიდით მეორე აშშ-ის ჰაბი ვაშინგტონ/ბალტიმორის წარმადობა მხოლოდ 158 გიგაბიტ/წმ-ია.

ქალაქ ნიუ-იორკის საშუალო ერთობლივი მეტროპოლიური პროდუქტი თითქმის $500 მილიარდს უტოლდება, რაც [[შვეიცარია|შვეიცარიის]] [[ეშპ|მშპ]]-ზე (მთლიანი შიდა პროდუქტი) მეტია და თითქმის ეწევა [[რუსეთი]]ს მაჩვენებელს. ცალკე ქვეყანა რომ ყოფილიყო ნიუ-იორკს მსოფლიოში სიდიდით მე-17 ეკონომიკა ექნებოდა, ხოლო ერთ სულ მოსახლეზე $59.000-ით, სიდიდით მეორე ეშპმშპ სულ მოსახლეზე [[ლუქსემბურგი]]ს შემდეგ.

|სულ მოსახლეობა||8 143331 197004||18 976 457||281328 421223 906020

ნიუ-იორკი აშშ-ის უდიდესი ქალაქია, რომლის მოსახლეობა ორჯერ აღემატება ამ ქვეყნის სიდიდით მეორე ქალაქს — [[ლოს-ანჯელესი|ლოს-ანჯელესს]]. 20122019 წელს ქალაქის მოსახლეობა სავარაუდოდ შეადგენდა8შეადგენდა 3368 697331 004 ადამიანს (7,3 მილიონი 1990 წ.). ეს არის შტატის მოსახლეობის დაახლ. 40 %. ბოლო ათწლეული ქალაქი სწრაფად იზრდებოდა. სოციოლოგთა აზრით ქალაქის მოსახლეობა 2030 წელს 9,5 მილიონს მიაღწევს.<ref>{{cite web |title=New York City Population Projections by Age/Sex and Borough, 2000-2030 |publisher=[[ქალაქ ნიუ-იორკის ქალაქგეგმარების დეპარტამენტი]] |date=დეკემბერი 2006 |url=http://www.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/projections_report.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-27}} იხ. ასევე {{cite news|last=რობერტსი, სემ |title=2025 წლისთვის ქალაქმგეგმავებს მილიონი ახალი ისტორია ესახებათ გადატვირთულ ქალაქში|publisher=ნიუ-იორკ ტაიმზი |date=[[19 თებერვალი]], [[2006]] |url=http://www.nytimes.com/2006/02/19/nyregion/19population.html?ex=1298005200&en=c586d38abbd16541&ei=5090&partner=rssuserland&emc=rss |accessdate=2006-07-19}}</ref>

ნიუ-იორკ სიტი განსაკუთრებალდ მრავალფეროვანია. მისი არსებობის განმავლობაში ქალაქი იმიგრანტთა მთავარი შემოსასვლელი კარიბჭე იყო. ტერმინი „melting pot“ (ინგლ. სადნობი ქვაბი) პირველად [[ქვემო ისტ-საიდი]]ს იმიგრანტებით მჭიდროდ დასახლებული უბნების აღსანიშნავად გამოიყენეს. ქალაქის მოსახლეობის 36 % უცხოეთშია დაბადებული. სხვა ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით ამ მაჩვენებლით ნიუ-იორკს უსწრებს მხოლოდ [[ლოს-ანჯელესი]] და [[მაიამი]]. თუმცა თუ იმიგრანტი მოსახლეობა ამ ქალაქებში დომინირებულად წარმოდგენილია რამდენიმე ეროვნებით, ნიუ-იორკში არც ერთი ქვეყანა ან რეგიონი არ დომინირებს. ათი უდიდესი წარმოშობის ქვეყანა თანამედროვე იმიგრანტთა შორის არის [[დომინიკელთა რესპუბლიკა]], [[ჩინეთი]], [[იამაიკა]], [[გაიანა]], [[მექსიკა]], [[ეკვადორი]], [[ჰაიტი]], [[ტრინიდადი და ტობაგო]], [[კოლუმბია]] და [[რუსეთი]].<ref>{{cite web |title=Appendix Table 5-4: Ten Largest Sources of the Foreign-Born by County New York Metropolitan Region, 2000 |publisher=[[New York City Department of City Planning]] |date=2005 |url=http://home2.nyc.gov/html/dcp/pdf/census/nny_table_5_4.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-26}}</ref> უმსხვილესი ეთნიკური ჯგუფები ქალაქში არიან [[აფრო-ამერიკელები|აფრიკული წარმოშობის ამერიკელები]], იტალიელები და ირლანდიელები. ქალაქში დაახლოებით 170 ენაზე საუბრობენ.

ნიუ-იორკის [[აგლომერაცია|აგლომერაციაში]] [[ებრაელები|ებრაელთა]] უდიდესი მოსახლეობაა [[ისრაელი|ისრაელს]] გარეთ. ნიუ-იორკელთა დაახ. 12 % ებრაელია ან ებრაული წარმომავლობა აქვს.<ref>{{cite web |title=Jewish Community Study of New York |publisher=United Jewish Appeal-Federation of New York |date=2002 |url=http://www.ujafedny.org/atf/cf/%7BAD848866-09C4-482C-9277-51A5D9CD6246%7D/JCommStudyIntro.pdf |format=PDF |accessdate=2007-03-26}}</ref> აქ ასევე ცხოვრობს აშშ-ის [[სამხრეთი აზია|სამხრეთ აზიური]] წარმოშობის მოსახლეობის მეოთხედი და უდიდესი შავკანიანი მოსახლეობა ვინემვიდრე ქვეყნის ნებისმიერ სხვა ქალაქში. ყველაზე თვალშისაცემია [[პუერტორიკო]]ელთა რაოდენობა. კიდევ ერთი ისტორიულად მნიშვნელოვანი ეთნიკური ჯგუფია იტალიელები, რომელთა დიდი რაოდენობა ქალაქში XX საუკუნის დასაწყისში გადმოსახლდა. ასევე დიდია ირლანდიელთა წარმომადგენლობა: ყოველი 50-ე [[ევროპა|ევროპული]] წარმოშობის ნიუ-იორკელი ატარებს გამოკვეთილ Y ქრომოსომსქრომოსომას, რომელიც შთამომავლობით [[ნიალი ცხრა მძევალი|ნიალი ცხრა მძევლისგან]] (მე-5 საუკუნის [[ირლანდია|ირლანდიის]] მეფე) მოდის.