სტამბოლი: განსხვავება გადახედვებს შორის

{{lang-tr|Kostantiniyye}} — ''კონსტანტინიე'') და '''[[ბიზანტიონი]]''' — [[თურქეთი]]ს უდიდესი და ყველაზე ხალხმრავალი [[ქალაქი]]. ქვეყნის ეკონომიკური, კულტურული და ისტორიული ცენტრი. ტრანსკონტინენტური ქალაქი [[ევრაზია]]ში, რომელიც მდებარეობს [[ბოსფორი|ბოსფორის სრუტის]] გასწვრივ (რომელიც ჰყოფს [[ევროპა]]სა და [[აზია]]ს), [[მარმარილოს ზღვა|მარმარილოსა]] და [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] სანაპიროზე. ქალაქის კომერციული და ისტორიული ცენტრი [[კონტინენტალური ევროპა|ევროპულ ნაწილშია]], ხოლო ქალაქის მოსახლეობის დაახლოებით მესამედი [[ანატოლია|აზიურ ნაწილში]] ცხოვრობს.<ref name="wctr281">{{harvnb|WCTR Society; Unʼyu Seisaku Kenkyū Kikō|2004|p=281}}</ref> ქალაქი სტამბოლი არის ადმინისტრაციული ცენტრი [[სტამბოლის პროვინცია|ამავე სახელწოდების მეტროპოლიისმეტროპოლიისა]] ადმინისტრაციული ცენტრია, სადაც 15 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს.<ref name="Population of Turkey">{{cite web|url=http://www.turkstat.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=27587|publisher=Turkish Statistical Institute|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2017|date=1 February 2018|accessdate=1 February 2018}}</ref> სტამბოლიმოსახლეობის მსოფლიოსრაოდენობთ ერთ-ერთი ყველაზე [[უდიდესი ქალაქების სია|ხალხმრავალი ქალაქია]] დასტამბოლი [[მსოფლიოს უდიდესი ქალაქები|მსოფლიოს მე-5 უდიდესი ქალაქიაქალაქი]] ისევე, როგორცდა [[ევროპის უდიდესი ქალაქები|ევროპის ყველაზე დიდი ქალაქია]]. სტამბოლი განიხილება, როგორც ხიდი [[დასავლეთი სამყარო|დასავლეთსა]] და [[აღმოსავლეთი სამყარო|აღმოსავლეთს]] შორის.

[[ძვ. წ. 660]] წლამდე, [[სარაიბურნუ]]ს კონცხზე დაარსებული ქალაქი, სახელით [[ბიზანტიონი|ბიზანტიუმი]] ({{lang-el|''Βυζάντιον''}}), ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილი გახდა. ახ. წ. [[330]] წელს, [[კონსტანტინოპოლი]]ს სახელით აღდგენილმააღდგენილი ქალაქმა,ქალაქი თითქმის XVIთექვსმეტი საუკუნის მანძილზეგანმავლობაში [[რომის იმპერია|რომისრომისა]] და [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის]] (330–1204 და 1261–1453), [[ლათინთა იმპერია|ლათინთა]] (1204-1261) და [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალეთის იმპერიის]] (1453-1922) დედაქალაქად ითვლებოდა.<ref>{{harvnb|Çelik|1993|p=xv}}</ref> ქალაქმარომისა და ბიზანტიის იმპერიის პერიოდში ქალაქი დიდი როლი ითამაშაროლს თამაშობდა[[ქრისტიანობა|ქრისტიანობის]] გავრცელებაში, რომისასანამ და1453 ბიზანტიის იმპერიის დროს, სანამწელს ოსმალები არ [[კონსტანტინოპოლის დაცემა|დაიპყრობდნენ ქალაქს]] 1453 წელს და გადააკეთებდნენ ისლამური სამყაროს დასაყრდენად, ისევე, როგორცდა ოსმალეთის ხალიფატის დედაქალაქად აქცევდნენ.<ref name="maag1145">{{harvnb|Masters|Ágoston|2009|pp=114–5}}</ref>

სტამბოლის ისტორიული და სტრატეგიული ადგილმდებარეობა [[აბრეშუმის დიდი გზა|აბრეშუმის გზაზე]],<ref>{{harvnb|Dumper|Stanley|2007|p=320}}</ref> რომელიც ევროპასა და ახლო აღმოსავლეთის სარკინიგზო ქსელების, შავი ზღვისა და [[ხმელთაშუა ზღვა|ხმელთაშუაზღვისპირეთის]] მარშრუტის გზაზე მდებარეობს, ქალაქის კოსმოპოლიტური მოსახლეობის წარმოქმნის საფუძველი გახდა, თუმცა, ეს ფაქტი ნაკლებად შესამჩნევი იყო 1923 წლისთვის, როდესაც ყალიბდებოდა [[თურქეთი|თურქეთის რესპუბლიკა]]. [[ომებს შორის პერიოდი|ომებს შორის პერიოდში]] ახალ დედაქალაქად [[ანკარა|ანკარის]] გამოცხადებამ, ქალაქს უდიდესი მნიშვნელობა მიანიჭა. 1950-იანი წლებიდან, ქალაქის მოსახლეობა ათჯერ გაიზარდა, რაც [[ანატოლია|ანატოლიიდანანატილიიდან]] ჩამოსული მიგრანტების ჩამოსვლითხარჯზე იყოქალაქის განპირობებული,მოსახლეობა ხოლოათჯერ გაიზარდა, ამანრამაც ქალაქის ადმინისტრაციული საზღვრების გაფართოება გამოიწვია.<ref name="tu224">{{harvnb|Turan|2010|p=224}}</ref><ref name="ecoc-popdem">{{cite web|url=http://www.ibb.gov.tr/sites/ks/en-US/0-Exploring-The-City/Location/Pages/PopulationandDemographicStructure.aspx|publisher=Istanbul Metropolitan Municipality|title=Population and Demographic Structure|year=2008|accessdate=27 March 2012|work=Istanbul 2010: European Capital of Culture}}</ref> [[XX საუკუნე|XX საუკუნის]] დასასრულს დაარსებული ხელოვნების, მუსიკის, კინოს ფესტივალები და კულტურული ღონისძიებები დღესაცდღემდე იმართება ქალაქში და მის სავიზიტო ბარათადბარათს იქცაწარმოადგენს. ქალაქის ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებამ, გამოიწვიაწარმოშვა რთული სატრანსპორტო ქსელის წარმოშობაქსელი.

ქალაქის [[ევროპის კულტურული დედაქალაქი|ევროპის კულტურულ დედაქალაქად]] გამოცხადებიდან ხუთი წლის შემდეგ, 2015 წელს სტამბოლში დაახლოებით 12,56 მილიონი უცხოელი ტურისტი ჩავიდა, რაცრამაც იგი მსოფლიოს მეხუთე ყველაზე პოპულარულ ტურისტულ მიმართულებად აქცია.<ref name=Mastercard>{{cite web |url=http://newsroom.mastercard.com/press-releases/london-retains-crown-in-2015-mastercard-global-destinations-cities-index/ |title=MasterCard Global Destination Cities Index}}</ref> ქალაქის უდიდეს ღირსშესანიშნაობას წარმოადგენს მისი ისტორიული ცენტრი, ნაწილობრივ [[იუნესკო]]ს [[მსოფლიო მემკვიდრეობა|მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლთა]] სიაში შეტანილი, ხოლო ქალაქის კულტურული და გასართობი ნაწილი მდებარეობს ბუნებრივი ნავსადგურის, [[ჰალიჩი|ოქროს რქის]] (ჰალიჩი) მეორე ნაპირზე, [[ბეიოღლუს რაიონი|ბეიოღლუს რაიონში]]. [[გლობალური ქალაქი|გლობალურ ქალაქად]] განხილულ სტამბოლს,<ref>{{cite web|url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2010.html|title=The World According to GaWC 2010|work=Globalization and World Cities (GaWC) Study Group and Network|publisher=Loughborough University|accessdate=8 May 2012}}</ref> გააჩნია მსოფლიოში ერთ-ერთ ყველაზე სწრაფმზარდი მეტროპოლიტანურიმეტროპოლიური ეკონომიკა.<ref name="Berube">{{cite web |url=http://www.brookings.edu/blogs/the-avenue/posts/2010/12/01-global-monitor-berube |title=Global Growth on the Orient Express |last1=Berube |first1=Alan|date=1 December 2010 |work= |publisher=Brookings Institution blog "The Avenue"|accessdate=14 April 2013}}</ref> ქალაქი ბევრი თურქული კომპანიის და მედიასაშუალების შტაბ-ბინის განლაგების ადგილია და მისი მოგება ქვეყნის [[მთლიანი შიდა პროდუქტი]]ს მეოთხედს შეადგენს.<ref name="oecd">{{cite book |url=http://www.oecdbookshop.org/get-it.php?REF=5KZSL2MLL49Q&TYPE=browse |title=OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey |publisher=The Organisation for Economic Co-operation and Development |date=March 2008 |work=Policy Briefs |isbn=978-92-64-04383-1}}</ref> საკუთარი გამოცოცხლებიდან და სწრაფი გაფართოებიდან მიღებული სარგებლის იმედით, სტამბოლმა ოცი წლის განმავლობაში, ხუთჯერ შეიტანა განაცხადი [[ზაფხულის ოლიმპიური თამაშები]]ს ჩატარების მიზნით, ხუთჯერ შეიტანა განაცხადი ჩატარების თაობაზე.<ref name="olympic.org">{{cite web |url=http://www.olympic.org/news/ioc-selects-three-cities-as-candidates-for-the-2020-olympic-games/166288 |publisher=The International Olympic Committee |title=IOC selects three cities as Candidates for the 2020 Olympic Games |date=24 May 2012 |accessdate=18 June 2012}}</ref>

ქალაქის პირველი ცნობილი სახელწოდებაა ''[[ბიზანტიონი|ბიზანტიუმი]]'' ({{lang-el|Βυζάντιον}}, ''ბიზანტიონი''), რომელიც ძვ. წ. 660 წელს ქალაქს დაარქვეს მის დაარსებისასდამაარსებელმა [[მეგარა|მეგარიელმა]] კოლონისტებმა.<ref name="roo177">{{harvnb|Room|2006|pp=177}}</ref> ითვლება, რომ სახელწოდება მომდინარეობს საკუთარი სახელიდან — [[ბიზასი]]. ძველი ბერძნული ტრადიციის მიხედვით, ბიზასი ლეგენდარული მეფეა, რომელიც ბერძენი კოლონისტების ლიდერი იყო. თანამედროვე მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ ბიზასის სახელი ბიზასი ადგილობრივი [[თრაკიელები|თრაკიული]] ან [[ილირია|ილირიული]] წარმოშობისაა, და შესაბამისად, რომლებიცეს ორი ხალხი ქალაქის ტერიტორიაზე მეგარიელებზე ადრე დასახლდნენსახლობდნენ.<ref>{{harvnb|Georgacas|1947|p=352ff.}}</ref>

მას შემდეგ, რაც ახ. წ. 330 წელს [[კონსტანტინე I დიდი|კონსტანტინე დიდმა]] ქალაქი რომის იმპერიის ახალ აღმოსავლეთ დედაქალაქად გადააქცია, ქალაქი ცნობილი გახდა, როგორც „კონსტანტინოპოლისი“ ([[კონსტანტინოპოლი]]), რომელიც(ბერძნ. „Κωνσταντινούπολις“Κωνσταντινούπολις, (''კონსტანტინოუპოლისკონსტანტინუპოლის''), ლათინურირაც ფორმაა„კონსტანტინეს დაქალაქს“ ნიშნავს „კონსტანტინეს ქალაქს“.<ref name="roo177"/> მან ასევეკონსტანტინემ სცადა ხელი შეეწყო ახალი სახელწოდების „ნოვა„ახალი რომა“-სრომის“ და მისი ბერძნული ვერსიის „Νέα Ῥώμη“ ''Nea Romē'' (ახალი რომი) დამკვიდრებას, მაგრამ ეს სახელწოდება ფართოდ ვერ გავრცელდა.<ref>{{harvnb|Gregory|2010|pp=62–3}}</ref> ''კონსტანტინოპოლი'', დასავლეთში ქალაქის ყველაზე გავრცელებული სახელი დარჩა, თურქეთის რესპუბლიკის ჩამოყალიბებამდე, ასევე ''კოსტანტინეიე'' ({{lang-ota|قسطنطينيه}}) და ''ბე მაქამ-ე ქონსტანტინიიაჰ ალ-მაჰმიიაჰ'' (რაც ნიშნავს „კონსტანტინეპოლის დაცული ადგილი“) და ''ისტანბული'' ქალაქის ის სახელწოდებები იყო, რომლებიცრომლებსაც ალტერნატიულად იყენებდნენ ოსმალეთში, ოსმალების მმართველობის დროს.<ref>{{harvnb|Necipoğlu|2010|p=262}}</ref> თურქებისთვისთურქები სახელწოდება „კონსტანტინოპოლის“ გამოყენება ქალაქის სახელად,გამოყენებას ოსმალების მმართველობის პერიოდისთვის (XX საუკუნის შუა წლებიდან), დღეისთვისისტორიული პოლიტიკურადუზუსტობის არასწორიამიუხედავად, თუნდაცდღეისთვის ისტორიულადპოლიტიკურად არაზუსტიარასწორად იყოსმიიჩნევენ.<ref name="maag286">{{harvnb|Masters|Ágoston|2009|p=286}}</ref>

XIX საუკუნეში, ქალაქმა შეიძინა სხვა სახელებიც, გამოყენებული უცხოელების ან თურქების მიერ. ევროპელები ''კონსტანტინოპოლს'' მთელი ქალაქისთვისქალაქის აღსანიშნავად იყენებდნენ, მაგრამ სახელწოდება „სტამბოლს“ იყენებდნენ, როგორც თურქები, ქალაქის ისტორიული კედლით შემოსაზღვრულ ნახევარკუნძულის მიმართ, რომელიც მდებარეობს [[ჰალიჩი]]სა და მარმარილოს ზღვას შორის.<ref name="maag286"/> ''პერა'' (მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან „გასწვრივ“) გამოიყენებოდა ოქროს რქისარქასა და ბოსფორისბოსფორს შორის არსებული ტერიტორიის მიმართ, მაგრამ თურქები ასევე იყენებდნენ სახელწოდებას ''[[ბეიოღლუს რაიონი|ბეიოღლუ]]'' (დღეს ოფიციალურად ქალაქის ერთ-ერთი [[სტამბოლის რაიონები|რაიონი]]).<ref>{{harvnb|Masters|Ágoston|2009|pp=226–7}}</ref> ''ისლამბოლი'' (რაც ნიშნავს „ისლამის ქალაქს“ ან „სრული ისლამი“) ხშირად იყო გამოყენებული ქალაქის სახელწოდებად და ზოგიერთ ოსმალურ მონეტაზეც ამოტვიფრულიმონეტაზედაც იყო ამოტვიფრული,<ref>{{harvnb|Finkel|2005|pp=57, 383}}</ref> მაგრამ რწმენარწმენას იმისა, რომ ეს იყო წინამორბედი სახელწოდება ''სტამბოლისასტამბოლის'' წინამორბედი სახელწოდებაა, თვითუარყოფს ის ფაქტიც უარყოფსფაქტი, რომ ეს უკანასკნელი ადრეცგაცილებით იყოძველია ქალაქისდა სახელწოდებაოსმალთა დამიერ ოსმალეთისქალაქის დაპყრობასაცაღებამდეც უსწრებდადასტურდება.<ref name="roo177"/>

სახელწოდება ''ისტანბული'' ჩვეულებრივ შედგებამომდინარეობს [[შუა საუკუნეების ბერძნული ენა|შუა საუკუნეების ბერძნული]] ფრაზისაგან „εἰς τὴν [[პოლისი|Πόλιν]]“ (იკითხება, როგორც ''ის ტიმ ბოლინ''), რაც ნიშნავს „ქალაქში“<ref>Necdet Sakaoğlu (1993/94a): "İstanbul'un adları" ["The names of Istanbul"]. In: ''Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi'', ed. Türkiye Kültür Bakanlığı, Istanbul.</ref> და ადგილობრივ ბერძნებს შორის გავრცელებული კონსტანტინოპოლისგან. ეს სახელწოდება ასახავდა ქალაქის სტატუსს, როგორც ერთადერთი მთავარი ქალაქს სიახლოვეს. ოსმალეთის სამყაროშიც დიდი იყო კონსტანტინოპოლის მნიშვნელობაცმნიშვნელობა, რაც აისახა ქალაქის ოსმალურ სახელწოდებაში „დერ საადეტი“ (''Der Saadet''), რომელიცრაც ნიშნავს „კეთილდღეობის კარიბჭეს“. ალტერნატიულისხვა თვალსაზრისითმოსაზრებით, ქალაქის სახელწოდება ძველი სახელწოდებიდან, კონსტანტინოპოლიდან პირდაპირ ჩამოყალიბდა, პირველი და მესამე მარცვალის ამოღებით.<ref name="roo177"/> თურქული ხალხური ეტიმოლოგია, ქალაქის სახელწოდებას ისლამთან აკავშირებს,<ref>{{cite web|title=Online Etymology Dictionary|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=istanbul|accessdate=26 June 2015}}</ref> რადგან ქალაქს ''ისლამბოლი'' ან ''ისლამბული'' ერქვა, რაც განპირობებული იყო ქალაქის ისლამური ოსმალეთის იმპერიის დედაქალაქად წოდებითგამოცხადებით. ეს სახელწოდება თავდაპირველად ქალაქის დაპყრობის შემდეგ გაჟღერდა, ხოლო სახელწოდების გამოგონება, ზოგიერთი თანამედროვე მწერლის მიხედვით, სულთან [[მეჰმედ II]]-ისთვისს იყო მიწერილიმიეწერება.<ref name="IA">Necdet Sakaoğlu (1993/94a): "İstanbul'un adları" ["The names of Istanbul"]. In: 'Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi', ed. Türkiye Kültür Bakanlığı, Istanbul.</ref> XVII საუკუნის ზოგიერთი ოსმალური წყარო, როგორიცაა [[ევლია ჩელები]], აღწერს მას დროის საერთო თურქულ სახელწოდებად; XVII საუკუნის ბოლოდან XVIII საუკუნემდე, სახელწოდება ოფიციალურად გამოიყენებოდა. სახელწოდება „ისლამბოლის“„ისლამბოლი“ პირველიპირველად გამოყენება მონეტაზე,გვხვდება 1703 წელსწლის მონეტაზე, სულთან [[აჰმედ III]]-ის დროს ეკუთვნის. მიუხედავად ამისა, სახელწოდება ''კონსტანტინოპოლი'' ინგლისურ ენაში XX საუკუნემდე გამოიყენებოდა. ქალაქის სახელწოდება ''სტამბოლი'' ({{lang-tr|İstanbul}}) მხოლოდ მას შემდეგ გახდა ფართოდ გამოყენებადი, რაც თურქეთმა 1928 წელს ლათინური ანბანი მიიღო და მოუწოდა სხვა ქვეყნებს, გამოიყენონ ქალაქის თურქული სახელწოდება.<ref name="Room">{{harvnb|Room|2006|pp=177–8}}</ref><ref name="Gokturk">{{harvnb|Göktürk|Soysal|Türeli|2010|p=7}}</ref>