კოლა: განსხვავება გადახედვებს შორის

'''კოლა''' — ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში[[საქართველო]]ში, თანამედროვე [[თურქეთი|თურქეთის]] ტერიტორიაზე.

კოლა ანუ კოლას ხევი არის მდინარე მტკვარის სათავე. თურქები მას უწოდებენ ამას უწოდებენ „გელ“ რაც ტბას ნიშნავს, ხოლო რუსების დროს ეს შეადგენდა არდაგანის ოკრუგის გელის მონაკვეთს. ტერიტორია მოიცავს 1.696 კმ². ეს არისესაა უზარმაზარი ჩაღრმავება ანუ ქვაბურიქვაბული, სახე აქვსრომელსაც ტოლფერდა სამკუთხედისა,სამკუთხედის ფორმა რომლისაქვს. მისი განიერი ფუძე ჩრდილოეთისაკენ მდებარეობს, ხოლო მწვერვალი სამხრეთისაკენ. ზედაპირი მისი წარმოადგენს ვაკეს, რომელიც ზღვის დონიდან 2000 მ. სიმაღლეზე მდებარეობს. შუაში პატარა მაღლობი ახლავს, რომელზედაც გაშენებულია სოფელი ოკამი, მეფის რუსეთის დროს ის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენდა. ეს ის ადგილი უნდა იყოს. რომლის შესახებ ბატონიშვილი [[ვახუშტი ბატონიშვილი]] სწერს. „ხოლო არტანისა და კოლის საზღვარს ზეით, მტკვრის კიდის დასავლით არს მცირე ქალაქი კოლა, და ზის აწ ფაშა კოლის, და უწოდებემუწოდებენ კოლის ფაშას“. მთებიდან, რომლებითაც შემოზღუდულია კოლას ქვაბური, მრავალი წყარო გამოდის. რომელნიცრომლებიც სხვა და სხვა ადგილას ერთდებიან და ბოლოს შეადგენენ მდინარე მტკვარს. გაზაფხულზე., თოვლის დნობის დროს, ქვაბურიქვაბული იქცევა უზარმაზარ ჭაობად, რომელიც ტბის სახეს იღებს, და ალბათ ამიტომ დაარქვეს თათრებმათურქებმა გელ, რაც ნიშნაეს ტბას. მართლაც, გადმოცემით და გეოლოგიურადაც, ეს ქვაბური ერთხელ უნდა ყოფილიყო ტბა, რომლის ჩრდილოეთის ნაპირები გაირღვა და გაიკაფა გზა არდაგანისარტაანის ველზე მტკვრის საშუალებით. მაისის შუა რიცხვებში უმეტესი ნაწილი კოლასი შრება და ივლისში იმოსება მშვენიერი ბალახით, მაგრამ ზოგ ადგილას რჩება ჭაობები, რომელნიც სასტიკ სიცხიან ზაფხულშიც არ შრება. მომაღლო ადგილებზე და მთის კალთებზე არის სახნავი მიწები, მაგრამ პური და ქერი ყოველთვის არ მწიფდება. მთელი დანარჩენი ნაწილი ვაკესი წარმოადგენს მორწყულსმორწყულ მინდვრებს, ამიტომ აქ საუკეთესო საძოვრები და სათიბებია და მცხოვრებნი უმეტეს შემთხვევაში მისდევენ საქონლის მოშენებასმესაქონლეობას, თუმცა ხვნა-თესვასაც არ აკლებენ ხელს.

ამ რიგად, კოლას რაიონი, როგორც მოვიხსენიეთ, არის მტკვრის დასაწყისი, მაგრამ ვინაიდან ამ დასაწყისს შეადგენს უამრავი წყაროები, ძნელია გადაჭრით თქმა, რომელია მათში სათავე მტკვრისა, მაგრამ სათავედ მიჩნეულია საზოგადოთ, ერთი დიდი წყარო, რომელიც ნაკადულად გამოჰქუხს მთიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთის ნაწილში ქვაბურისა და რომელსაც ეხლა მაჰმადიანები ეძახიან ვურიუხკურიუხ-ბაჩაი, ხოლო ქრისტიანები აიაზმას უწოდებენ, ესე იგი ნაკურთხ ანუ წმიდა წყალს. ეს სახელი ძველთაგან უნდა მომდინარეობდეს, ქართველებს ამ სახელით მოუნათლავთ თავისი საყვარელი მდენარე. ამ წყაროზე აშენებული ყოფილა ძველი ქვის ეკლესია. რომლის ნანგრევები დღესაც ჩანს; ალბათ ეს ის ადგილია, სადაც ჯერ მოინათლენ წყალში ღამე, ფარულად თავიანთ წარმართ მშობლებისაგან და შემდეგ ამისათვის ეწამენ მათგან ამავე ადგილას ,.ცხრა„ცხრა ყრმა, სულიერი ძმანი, კოლაელნი“. შეუძლებელია ეს ადგილი არ აღენიშნათ ეკლესიის აშენებით. ეს წყარო, მტკვრის სათავედ მიჩნეული. ერთის კილომეტრის დინების შემდეგ, თანდათან იკარგება მიწაში და მისი დენა აღნიშნულია მხოლოდ ჭაობებით. რომელნიც მცხინვარე ზაფხულშიაც არ შრება, და ბოლოს გამოდის მდინარედ სოფელ არპაშეზთანარპაშენთან და შემდეგ დის სოფელ ვარბიზისამდისვარგინისამდის, სადაც მას ერთვის ვიურდ-კეიკიურდკეი-სუ, ანუ, როგორც ადგილობრივი მცხოვრებნი უწოდებენ, პა-სარდუივპასარდჟიკ-ჩაი. აქედან უკვე მტკვარი თვალსაჩინო მდინარეა და მისი სიბრძესიგრძე კასპიის ზღვაში შერთვამდის უდრის 1100 კილომეტრს.

კოლა [[ქართლის სამეფო]]ს წარმოქმნისთანავე მასში შედიოდა. [[ძვ. წ. IV საუკუნე]]ში შედიოდა [[წუნდის საერისთავო|წუნდის საერისთავოში]], ძვ. წ. II-I საუკუნეებში [[სომხეთის სამეფო|სომხეთის სამეფოს]] მფლობელობაშია, ახ. წ.-ის [[I საუკუნე|I]]-[[II საუკუნე|II]] საუკუნეებში — [[იბერია]]ში. შემდეგ [[V საუკუნე]]მდე კვლავ სომხეთს ეკუთვნის. კოლაში შეიქმნა ქართული აგიოგრაფიის ძეგლი „[[კოლაელ ყრმათა წამება]]“, რომელშიც ქართლში ქრისტიანობის გავრცელების გარიჟრაჟზე ქრისტიანობასა და წარმართობას შორის ბრძოლაა აღწერილი. [[IX საუკუნე|IX]]-[[XI საუკუნე|XI]] საუკუნეებში [[ქართველთა საკურაპალატო|ქართველთა საკურაპალატოშია]], [[XVI საუკუნე|XVI]] საუკუნიდან [[ოსმალეთი|ოსმალეთის]] მიერაა მიტაცებული. [[XIX საუკუნე]]ში კოლას მოსახლეობა გამაჰმადიანებული იყო, დავიწყებული ჰქონდათ [[ქართული ენა]]. [[1918]]-[[1921|21]] წლებში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. [[1921]] წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია. დღეს კოლა ძირითადად ეთნიკურად [[ქურთები]]ს მიერაა დასახლებული.

მოსასლეობა1900 კოლასი,წელს ჩვენი ექსპედიციის დროს,კოლას ფრიადმოსახლეობა აჭრელებული იყო; ნაწილს შეადგემდენშეადგენდენ გამაჰმადიანებული ქართველები, მესხები, ნაწილს ქურთები, ბერძნები და სომხები. ბერძნები და სომსებისომხები გადმოსახლებულნი იყვნენ აქ რუს-ოსმალთა 1877-1878 წლების ომის შემდეგ 1925 წლებისა ოსმალეთიდან და დასახლებულნი იმ ადგილებში, რომელნიც დასტოვა გამაჰმადიანებულმა ქართველობამ და ირჩია ოსმალეთში გადასასლებაგადასახლება. ოფიციალური ცნობებით, არტაანის ოკრუგიდან სულ გადასახლდა ოსმალეთში 14021407 კომ-ლიკომლი ანუ 22.643843 სული. ამას უნდა მიემატოს კიდევ ფოცხოვის უჩასტკიდან გადასახლებულნი 366388 კომლი ანუ 32523752 სული. ოლთისის ოკრუგიდან გადასასლდა 1063 კომლი ანუ 10.160180 სული.

სიძველეთა ძეგლები. ეტყობა კოლაში ბევრი ყოფილა. არ არის სოფელი ამ ნასოფლარი. სადაც არ იყოს ნანგრევები ან ნაშთები ეკლესიებისა, კოშკებისა თუ ციხეებისა, მაგრამ ეხლა ყველა ეს უმეტეს შემთხვევაში განადგურებულია. ჩვენამდე მოღწეული ძეგლებო შედარებითძეგლები სხვა სამუსულმანო საქართველოს რაიონებთან შედარებით, ცოტაა. ეკლესიები უმეტეს შემთხვევაში ჩვეულუბრივი რიგის არის, ერთნავიანი ბაზილიკაბაზილიკებია, ნაშენი გათლილის პატარა ოთხკუთხედი ქვებით. გუმბათიანი ე.კლესიებიეკლესიები ბევრი არ ყოფილა. ბერძნებს და სომხებს ძველი ქართული ეკლესიები ზოგი გადაუკეთებიათ, ზოგი დაუშლიათ და მათ ადგილას იმავე ქვებით ახალი აუშენებიათ. მაჰმადიანებს კიდევ თავის მხრით დაუშლიათ ეკლესიები და მათი ქვები გამოუყენებიათ თავიანთ სახლების და ჯამეების ასაშენებლად.