დიალექტი: განსხვავება გადახედვებს შორის

[შეუმოწმებელი ვერსია][შეუმოწმებელი ვერსია]
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary
ხაზი 1:
'''დიალექტი''' ([[ბერძნული ენა|ბერძ.]] διαλέγομαι, ''dialegomai'' „ერთად ლაპარაკი“) არის გარკვეული ლიტერატურული ენის არასტანდარტიზებული ვარიანტი, მისი რეგიონალურ-კუთხური ან სალაპარაკო ფორმა, რომელიც ამავე ენის სხვა დიალექტებისგან გარკვეული რაოდენობის [[ლექსიკა|ლექსიკური]], [[სინტაქსი|სინტაქსური]] თუ [[ფონეტიკა|ფონეტიკური]] თავისებურებებით გასხვავდება. მას იყენებს მოსახლეობის შედარებით მცირე ნაწილი, თუმცა იგი ძირითადში გასაგებია სტანდარტული ენის მატარებლებისთვის.
 
ძირითადად დიალექტთა ორ ტიპს განასხვავებენ:
ხაზი 5:
# ლოკალური დიალექტები (ანუ გეოგრაფიული დიალექტები, რომლებსაც [[გეოლექტი|გეოლექტებსაც]] უწოდებენ), რომელთაც შეისწავლის [[დიალექტოლოგია]]. ეს დიალექტები შეიძლება თანაარსებობდნენ ერთსა და იმავე დონეზე (მაგ. [[ამერიკის შეერთებული შტატები|ამერიკის შეერთებულ შტატებში]], სადაც ყველა რეგიონში მეტ-ნაკლებად განსხვავებული ინგლისურით ლაპარაკობენ, მაგრამ არც ერთი ვარიანტი არ არის სხვებზე უპირატესი), ან სტანდარტულ ენასთან შედარებით დაბალ დონეზე იყოს მიჩნეული.
# სოციალური დიალექტები ([[სოციოლექტი|სოციოლექტები]]), რომელთაც [[სოციოლინგვისტიკა]] შეისწავლის.
 
 
ცნება ”დიალექტი” განსხვავდება ცნებისგან ”[[კილო]]” (შეადარე [[ქართლური კილო]]), რომელიც ენის მხოლოდ [[ფონოლოგია|ფონოლოგიურ]] ასპექტს მოიცავს. ასე მაგალითად, [[აჭარა|აჭარელს]] შეუძლია ლიტერატურულ ქართულ ენაზე აჭარული კილოთი ისაუბროს, მაგრამ არ შეუძლია სტანდარტიზირებულ ქართულად აჭარული დიალექტით ლაპარაკობდეს.
 
დიალექტური, კუთხური ენა ლიტერატურაშიც გამოიყენება, ძირითადად ამა თუ იმ რეგიონის ან გარკვეული მოსახლეობის ცხოვრებისეული რეალიების აღსაწერად.
 
== ზღვარი სტანდარტულ ენასა და დიალექტს შორის ==
Line 17 ⟶ 16:
 
=== ენებისა და დიალექტების ურთიერთდიფერენცირების პრობლემა ===
უპირველეს ყოვლისა, გერმანიკულ ენებზე მოლაპარაკეთა ზუსტი რაოდენობის დადგენა შეუძლებელია, რაც იმ მიზეზით აიხსნება, რომ მსოფლიოში არსებულ ენათა რაოდენობა არაა საბოლოოდ დადგენილი, ანუ <br>
 
: '''თვითონ [[ენათმეცნიერება|ენათმეცნიერებაში]]ში არ არსებობს რაიმე ზუსტი კრიტერიუმი, რომლის მიხედვითაც შესაძლებელი გახდებოდა ენის დიალექტისაგან ერთმნიშვნელოვნად გარჩევა. ამდენადაა უცნობი, სულ მაინც რამდენი ენა არსებობს დედამიწის ზურგზე'''. <br>
უპირველეს ყოვლისა, გერმანიკულ ენებზე მოლაპარაკეთა ზუსტი რაოდენობის დადგენა შეუძლებელია, რაც იმ მიზეზით აიხსნება, რომ მსოფლიოში არსებულ ენათა რაოდენობა არაა საბოლოოდ დადგენილი, ანუ <br>
 
საქმე ის არის, რომ არსებობს ერთი ენის დიალექტები, რომლებიც <br>
: '''თვითონ [[ენათმეცნიერება|ენათმეცნიერებაში]] არ არსებობს რაიმე ზუსტი კრიტერიუმი, რომლის მიხედვითაც შესაძლებელი გახდებოდა ენის დიალექტისაგან ერთმნიშვნელოვნად გარჩევა. ამდენადაა უცნობი, სულ მაინც რამდენი ენა არსებობს დედამიწის ზურგზე'''. <br>
: '''1'''. სრულიად გაუგებარია ამავე ენის სხვა დიალექტებზე მოსაუბრეთათვის. <br>
 
საქმე ის არის, რომ არსებობს ერთი ენის დიალექტები, რომლებიც <br>
: '''1'''. სრულიად გაუგებარია ამავე ენის სხვა დიალექტებზე მოსაუბრეთათვის. <br>
:: - ამის მაგალითად გამოდგება [[გერმანული ენები|გერმანული ენის]] (ბავარიული, შვაბური) დიალექტები, ანდა [[იტალიური ენა|იტალიური]], ან [[ესპანური ენა|ესპანური]] ენების დიალექტები. <br>
 
: '''2'''. არსებობს სხვადასხვა ენები, რომლებზე აზრის გაგებაც ზოგჯერ ლამის სიტყვასიტყვითაა შესაძლებელი სხვა [[ენათა ნათესაობა|მონათესავე ენებზე]] მოლაპარაკეთათვის. <br>
 
:: - ამის მაგალითია არაერთი [[სლავური ენები|სლავური ენის]], ან [[თურქული ენები|თურქული ენის]] ცალკე ენებად თანაარსებობა. <br>
 
::: ([[სლავეთი]]: ეთნო-პოლიტიკური სიტუაცია [[სამხრეთსლავური ენები|სამხრეთ სლავეთში]] მიუხედავად უკიდურესი ენობრივი სიახლოვისა ისტორიულად ყოველთვის კონფლიქტურ ხასიათს ატარებდა.) <br> .
:::: {{მთავარი|იუგოსლავიის დაშლა}}
 
::: ([[თურქულენოვანი ხალხები|თურქულენოვანი სამყარო]]: საკუთრივ [[თურქული ენა|თურქულის]], [[აზერბაიჯანული ენა|აზერბაიჯანულისა]] და [[თურქმენული ენა|თურქმენულის]] მცოდნეთა შორის ურთიერთგაგებინებადობა.) <br>.
:::: {{მთავარი|პანთურქიზმი}}
 
არსებული ენათმეცნიერული წინააღმდეგობრივობის დასაძლევად ერთგვარ კომპრომისად მიღებულ და დამკვიდრებულ იქნა ორი ტერმინი; <br>
 
:* '''1'''. '''ენების დიფერენციაცია მდებარეობის მიხედვით, ან გამო.'''<br>
:* '''2'''. '''ენების დიფერენციაცია სიშორის მიხედვით, ან გამო.'''<br>
 
==== ენებად დიფერენცირება მდებარეობის მიხედვით ====
ენებად [[გეოგრაფია|გეოგრაფიული]] მდებარეობის გამო, ან გეოგრაფიული მდებარეობის მიხედვით განარჩევენ მონათესავე ენების წყვილებს, რომელთა შორის განსხვავება იმდენად მცირეა, რომ ურთიერთგაგებინება ორ სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკეს შორის (1.) მეტად გაადვილებულია, ანდა (2.) სრულიად ადეკვატური. მიუხედავად ამისა, ასეთ ენებს სხვადასხვა სახელი გააჩნიათ და ხშირად სხვადასხვა სახელითვე ოფიციალურ ენებს წარმოადგენენ სხვადასხვა [[სახელმწიფო|სახელმწიფოებში]]ებში. მაგ.; (1.) [[სპარსული ენა|სპარსული]] [[ირანი|ირანში]] და [[ტაჯიკური ენა|ტაჯიკური]] [[ტაჯიკეთი|ტაჯიკეთში]]; (2.) [[ხორვატული ენა|ხორვატული]] [[ხორვატია|ხორვატიაში]]ში და [[სერბული ენა|სერბული]] [[სერბია|სერბეთში]].<br>
 
ენებად [[გეოგრაფია|გეოგრაფიული]] მდებარეობის გამო, ან გეოგრაფიული მდებარეობის მიხედვით განარჩევენ მონათესავე ენების წყვილებს, რომელთა შორის განსხვავება იმდენად მცირეა, რომ ურთიერთგაგებინება ორ სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკეს შორის (1.) მეტად გაადვილებულია, ანდა (2.) სრულიად ადეკვატური. მიუხედავად ამისა, ასეთ ენებს სხვადასხვა სახელი გააჩნიათ და ხშირად სხვადასხვა სახელითვე ოფიციალურ ენებს წარმოადგენენ სხვადასხვა [[სახელმწიფო|სახელმწიფოებში]]. მაგ.; (1.) [[სპარსული ენა|სპარსული]] [[ირანი|ირანში]] და [[ტაჯიკური ენა|ტაჯიკური]] [[ტაჯიკეთი|ტაჯიკეთში]]; (2.) [[ხორვატული ენა|ხორვატული]] [[ხორვატია|ხორვატიაში]] და [[სერბული ენა|სერბული]] [[სერბია|სერბეთში]].<br>
 
==== ენებად დიფერენცირება სიშორის მიხედვით ====
ენებად გეოგრაფიული სიშორის გამო, ან [[გეოგრაფია|გეოგრაფიული]] სიშორის მიხედვით განარჩევენ მონათესავე ენების წყვილებს, რომელთა შორის განსხვავება იმდენად დიდია, რომ ურთიერთგაგებინება (1.) გაძნელებულია, ანდა (2.) სრულიად შეუძლებელი. მაგ.; (1.) [[რუსული ენა|რუსული]] და [[ჩეხური ენა|ჩეხური]]; (2.) [[ნორვეგიული ენა|ნორვეგიული]] და [[აფრიკაანსი]]. <br>
 
დღეს არსებულ ენათაგან ნახევარი მოდის [[ინდონეზია|ინდონეზიაზე]]ზე, [[მექსიკა|მექსიკაზე]]ზე, [[ბრაზილია|ბრაზილიაზე]]ზე, [[კამერუნი|კამერუნზე]], [[ინდოეთი|ინდოეთზე]], [[ჩინეთი|ჩინეთზე]], [[ამერიკის შეერთებული შტატები|ამერიკის შეერთებულ შტატებსა]] და [[რუსეთის ფედერაცია|რუსეთის ფედერაციაზე]]ზე. სპეციალისტთა პროგნოზების მიხედვით, 2100 წლისთვის შეიძლება გაქრეს ენათა 90 პროცენტი: ენის შესანარჩუნებლად აუცილებელია, რომ მასზე ლაპარაკობდეს არაუმცირეს რამდენიმე ათასი კაცისა. <br>
ენებად გეოგრაფიული სიშორის გამო, ან [[გეოგრაფია|გეოგრაფიული]] სიშორის მიხედვით განარჩევენ მონათესავე ენების წყვილებს, რომელთა შორის განსხვავება იმდენად დიდია, რომ ურთიერთგაგებინება (1.) გაძნელებულია, ანდა (2.) სრულიად შეუძლებელი. მაგ.; (1.) [[რუსული ენა|რუსული]] და [[ჩეხური ენა|ჩეხური]]; (2.) [[ნორვეგიული ენა|ნორვეგიული]] და [[აფრიკაანსი]]. <br>
 
დღეს არსებულ ენათაგან ნახევარი მოდის [[ინდონეზია|ინდონეზიაზე]], [[მექსიკა|მექსიკაზე]], [[ბრაზილია|ბრაზილიაზე]], [[კამერუნი|კამერუნზე]], [[ინდოეთი|ინდოეთზე]], [[ჩინეთი|ჩინეთზე]], [[ამერიკის შეერთებული შტატები|ამერიკის შეერთებულ შტატებსა]] და [[რუსეთის ფედერაცია|რუსეთის ფედერაციაზე]]. სპეციალისტთა პროგნოზების მიხედვით, 2100 წლისთვის შეიძლება გაქრეს ენათა 90 პროცენტი: ენის შესანარჩუნებლად აუცილებელია, რომ მასზე ლაპარაკობდეს არაუმცირეს რამდენიმე ათასი კაცისა. <br>
 
=== ენათა ოჯახები ===
 
{{მთავარი|ენათა ოჯახები}}
მონათესავე ენები შეადგენენ ენათა ოჯახებს. ეს ოჯახები ძალიან განხსვავდებიან ერთმანეთისაგან როგორც მოლაპარაკეთა რაოდენობის, ასევე ენათა რაოდენობის მიხედვით. არის ე.წ. „გიგანტი-ოჯახები“, რომლებზე მოსაუბრეთა რიცხვი ასეულ მილიონს მოითვლის, არის აგრეთვე ე.წ. „ჯუჯა-ოჯახები“. უფრო მეტიც, მსოფლიოში არის ცალკეული ენები, რომლებიც არცერთ სხვა ენას არ ენათესავებიან. (მაგ.; [[ქაშმირი|ქაშმირში]] არსებული (ე.წ. [[იზოლირებული ენები|იზოლირებული]]) '''ბურუშასკი ენა''' (''Burushaski'').
 
: <small> '''მცირე ცნობები ბურუშასკი ენის შესახებ''' მოლაპარაკეთა რიცხვი 55 000 კაცს შეადგენს და დაიყოფა მინიმუმ ორ, - '''ხუნძა''' და '''ჲასინ დიალექტებად'''. მისი უმთავრესი მახასიათებლებია: 4 ნომინალური კლასი; ორი [[რიცხვი (გრამატიკა)|რიცხვი]]; კლასიფიცირებული მრავლობითი; მდიდარი [[მორფოლოგია]]; ძლიერ ანალიტიკური ზმნა; ბურუშასკი [[ქართული ენა|ქართული ენის]] მსგავსად ერგატიული ენაა. ახასიათებს მოთხრობითი და ნათესაობითი ბრუნვების სინკრეტულობა; გახლეჩილი ერგატიულობა (მოთხრობითობა); სიტყვათა თანმიმდევრობა: [[არსებითი სახელი]] - ობიექტი - [[ზმნა]]. <br>
მონათესავე ენები შეადგენენ ენათა ოჯახებს. ეს ოჯახები ძალიან განხსვავდებიან ერთმანეთისაგან როგორც მოლაპარაკეთა რაოდენობის, ასევე ენათა რაოდენობის მიხედვით. არის ე.წ. „გიგანტი-ოჯახები“, რომლებზე მოსაუბრეთა რიცხვი ასეულ მილიონს მოითვლის, არის აგრეთვე ე.წ. „ჯუჯა-ოჯახები“. უფრო მეტიც, მსოფლიოში არის ცალკეული ენები, რომლებიც არცერთ სხვა ენას არ ენათესავებიან. (მაგ.; [[ქაშმირი|ქაშმირში]] არსებული (ე.წ. [[იზოლირებული ენები|იზოლირებული]]) '''ბურუშასკი ენა''' (''Burushaski'').
::::: (იხილეთ სტატია „ბურუშასკი“, გვერდი 133/1, წიგნში: ''Bußmann, Hadumod'' (გამომც.) '': '''Lexikon der Sprachwissenschaft'''. Stuttgart: Kröner, [http://2002 2002].'')<small>
 
: <small> '''მცირე ცნობები ბურუშასკი ენის შესახებ''' მოლაპარაკეთა რიცხვი 55 000 კაცს შეადგენს და დაიყოფა მინიმუმ ორ, - '''ხუნძა''' და '''ჲასინ დიალექტებად'''. მისი უმთავრესი მახასიათებლებია: 4 ნომინალური კლასი; ორი [[რიცხვი (გრამატიკა)|რიცხვი]]; კლასიფიცირებული მრავლობითი; მდიდარი [[მორფოლოგია]]; ძლიერ ანალიტიკური ზმნა; ბურუშასკი [[ქართული ენა|ქართული ენის]] მსგავსად ერგატიული ენაა. ახასიათებს მოთხრობითი და ნათესაობითი ბრუნვების სინკრეტულობა; გახლეჩილი ერგატიულობა (მოთხრობითობა); სიტყვათა თანმიმდევრობა: [[არსებითი სახელი]] - ობიექტი - [[ზმნა]]. <br>
::::: (იხილეთ სტატია „ბურუშასკი“, გვერდი 133/1, წიგნში: ''Bußmann, Hadumod'' (გამომც.) '': '''Lexikon der Sprachwissenschaft'''. Stuttgart: Kröner, [http://2002 2002].'')<small>
 
== რესურსები ინტერნეტში ==
 
* [http://staff-www.uni-marburg.de/~naeser/ma-spr.htm დისკუსია: დიალექტი ვერსუს ენა]
 
[[კატეგორია:დიალექტები]]
[[კატეგორია:ენათმეცნიერება]]
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/დიალექტი“-დან