ვიკიპედია

პლანეტა: განსხვავება გადახედვებს შორის

ისტორიის ინტერაქციულად გადახედვა
[შემოწმებული ვერსია][შემოწმებული ვერსია]
← წინა ცვლილებაშემდეგი ცვლილება →
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ვიზუალურივიკიტექსტი
მ clean up, replaced: ჯეიმს → ჯეიმზ using AWB
ხაზი 29:
===ბაბილონი===
 
პირველი [[ცივილიზაცია]], რომელიც პლანეტების ფუნქციურ თეორიას ფლობდა, იყვნენ [[ბაბილონი|ბაბილონელები]], რომლები [[მესოპოტამია]]ში ცხოვრობდნენ პირველ და მეორე ათასწლეულში (ძვ. წ.). უძველესი პლანეტური ასტრონომიული ტექსტი არის ამისადუქას ბაბილონური ვენერას ფირფიტა -— პლანეტა [[ვენერა|ვენერას]] მოძრაობების დაკვირვების სიის ძვ. წ. მე-7 საუკუნის ასლი, რომელიც მეორე ათასწლეულით თარიღდება.<ref name="practice">{{cite book |title=The History and Practice of Ancient Astronomy |first=James |last=Evans |publisher=Oxford University Press |year=1998 |pages=296–7 |url=http://books.google.com/?id=nS51_7qbEWsC&pg=PA17
|accessdate=2008-02-04 |isbn=978-0-19-509539-5}}</ref> „[[MUL.APIN]]“ არის [[ლურსმული დამწერლობა|ლურსმული დამწერლობის]] ფირფიტების წყვილი და თარიღდება ძვ. წ. მე-7 საუკუნით, რომელზეც ასახულია [[მზე|მზის]], [[მთვარე|მთვარისა]] და პლანეტების მოძრაობა წლის განმავლობაში.<ref>{{cite book|author= Francesca Rochberg|chapter=Astronomy and Calendars in Ancient Mesopotamia|title= Civilizations of the Ancient Near East|volume= III|editor=Jack Sasson|year=2000|page=1930}}</ref> ბაბილონელმა ასტროლოგებმა ასევე საფუძველი დაუდეს იმას, რაც საბოლოოდ გახდა [[დასავლური ასტროლოგია]].<ref name="book">{{cite book |last=Holden |first=James Herschel |title=A History of Horoscopic Astrology |year=1996 |publisher=AFA |isbn=978-0-86690-463-6 |page=1}}</ref> „[[Enuma anu enlil]]“, დაწერილი ნეოასირიულ პერიოდში ძვ. წ. მე-7 საუკუნეში,<ref>{{cite book | volume=8 |series=State Archives of Assyria |title=Astrological reports to Assyrian kings |editor=Hermann Hunger |year=1992 |publisher=Helsinki University Press |isbn=951-570-130-9}}</ref> შეიცავს ნიშანთა და სხვადასხვა ციურ მოვლენებთან, მათ შორის პლანეტების მოძრაობასთან, მათ ურთიერთობათა სიას.<ref>{{cite journal |title=Babylonian Planetary Omens. Part One. Enuma Anu Enlil, Tablet 63: The Venus Tablet of Ammisaduqa |first=W. G. |last=Lambert |year=1987 |journal=Journal of the American Oriental Society |doi=10.2307/602955 |volume=107 |issue=1 |last2=Reiner |first2=Erica |jstor=602955 |pages=93–96}}</ref><ref name="ancientmes">{{cite journal | url=http://www.folklore.ee/Folklore/vol16/planets.pdf |format=PDF | author = Kasak, Enn; Veede, Raul |title=Understanding Planets in Ancient Mesopotamia (PDF) | journal = Electronic Journal of Folklore |accessdate=2008-02-06 | volume=16 |year = 2001 |pages = 7–35 |publisher = Estonian Literary Museum |editor=Mare Kõiva and Andres Kuperjanov | doi=10.7592/fejf2001.16.planets}}</ref> [[ვენერა]], [[მერკური]] და გარე პლანეტები: [[მარსი]], [[იუპიტერი]] და [[სატურნი]] ბაბილონელმა ასტრონომებმა აღმოაჩინეს. ეს პლანეტები დარჩებოდა აღმოჩენილთა შორის, რომ არა [[ტელესკოპი]]ს გამოგონება ადრეულ თანამედროვე ხანაში.<ref>{{cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author=A. Sachs |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 [45 & 48–9] |publisher=[[Royal Society of London]] |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S}}</ref>
 
===ბერძნულ-რომაული ასტრონომია===
ხაზი 39:
|}
 
თავდაპირველად [[ძველი ბერძნები]] ისეთ დიდ მნიშვნელობას არ ანიჭებდნენ პლანეტებს, როგორც [[ბაბილონი|ბაბილონელები]]. ძვ. წ. მეხუთე და მეექვსე საუკუნეებში [[პითაგორიანელები|პითაგორიანელებმა]] განავითარეს თავიანთი საკუთარი დამოუკიდებელი პლანეტური თეორია, რომელიც მოიცავდა [[დედამიწა]]ს, [[მზე]]ს, [[მთვარე]]სა და პლანეტებს, რომლებიც „ცენტრალური ცეცხლის“ ირგვლივ ბრუნავდა [[სამყარო]]ს ცენტრში. [[პითაგორა]] და [[პარმენიდე]] პირველები იყვნენ, რომლებმაც შენიშნეს საღამოს ვარსკვლავი ([[ჰესპერო]]) და დილის ვარსკვლავი ([[ფოსფორო]]), როგორც ერთი და იგივე ([[აფროდიტე]] -— ლათინური ვენერას შესაბამისი სახელი).<ref name="burnet">{{cite book | first=John |last=Burnet |title= Greek philosophy: Thales to Plato |year=1950 |publisher=Macmillan and Co. |pages=7–11 |url=http://books.google.com/?id=7yUAmmqHHEgC&pg=PR4 |accessdate=2008-02-07 |isbn=978-1-4067-6601-1}}</ref> ძვ. წ. მესამე საუკუნეში არისტარქემ წამოაყენა [[ჰელიოცენტრიზმი|ჰელიოცენტრული სისტემის]] იდეა, რომლის თანახმადაც [[დედამიწა]] და პლანეტები [[მზე|მზის]] გარშემო ბრუნავდა. თუმცა, [[გეოცენტრული სისტემა]] დომინანტად დარჩებოდა, რომ არა მეცნიერული რევოლუცია.
 
ძვ. წ. პირველ საუკუნეში, [[ელინიზმი|ელინისტურ პერიოდში]], ბერძნებმა საკუთარი მათემატიკური სქემების განვითარება დაიწყეს, რათა ეწინასწარმეტყველათ პლანეტების მდებარეობები. ამ სქემებმა, რომლებიც [[გეომეტრია]]ზე უფრო იყო დაფუძნებული, ვიდრე ბაბილონელების [[არითმეტიკა]]ზე, საბოლოოდ დაჩრდილა ბაბილონელების თეორია სირთულესა და აზრიანობაში და ითვლის დედამიწიდან შეუიარაღებელი თვალით შესწავლილ ასტრონომიული მოძრაობების უმეტესობას. ამ თეორიებმა თავიანთ უსრულეს სახეს „[[ალმაგესტი|ალმაგესტში]]“ მიაღწიეს, რომელიც [[პტოლემე]]მ მეორე საუკუნეში დაწერა. პტოლემეს მოდელის დომინანტობა იმდენად სრული იყო, რომ მან შეცვალა ყველა წინა თეორია [[ასტრონომია]]ზე და დარჩა საბოლოო ასტრონომიული ტექსტი დასავლურ სამყაროში 13 საუკუნის მანძილზე.<ref name="practice" /><ref name="almagest" /> ბერძნებისა და რომაელებისთვის ცნობილი იყო 7 პლანეტა, თითოეული ბრუნავდა დედამიწის გარშემო პტოლემეს მიერ დადგენილი რთული კანონების თანახმად. დედამიწიდან ზრდადობის მიხედვით, ესენი იყო: [[მთვარე]], [[მერკური]], [[ვენერა]], [[მზე]], [[მარსი]], [[იუპიტერი]] და [[სატურნი]].<ref name="oed"/><ref name="almagest">{{cite journal |first=Bernard R. |last=Goldstein |title=Saving the phenomena: the background to Ptolemy's planetary theory | journal=Journal for the History of Astronomy |volume=28 |issue=1 |year=1997 |pages=1–12 |location=Cambridge (UK) |bibcode=1997JHA....28....1G}}</ref><ref>{{cite book |title=Ptolemy's Almagest |author1= Ptolemy |authorlink=Ptolemy |author2=[[G. J. Toomer|Toomer, G. J.]] |publisher=Princeton University Press |year=1998 |isbn=978-0-691-00260-6}}</ref>
 
===ინდოეთი===
ხაზი 193:
[[File:Olympians.jpg|thumb|left|upright|ოლიმპოს ღმერთები,რომელთა სახელებიც [[მზის სისტემა|მზის სისტემის]] პლანეტებს აქვს.]]
 
დასავლეთში პლანეტების სახელწოდებები რომაული მითოლოგიიდან წამოვიდა, რომლებიც, თავის მხრივ, ბერძნებისა და ბაბილონელებისგან მოდის. ანტიკურ საბერძნეთში ორ დიად მნათობს, [[მზე]]სა და [[მთვარე]]ს, უწოდებდნენ „ჰელიოსს“ და „სელენას“; ყველაზე შორს არსებულ პლანეტას ([[სატურნი]]) უწოდებდნენ „ფაინონას“, მოკაშკაშეს; მას მოჰყვებოდა „ფაეტონი“ ([[იუპიტერი]]), ნათელი; წითელი პლანეტა ([[მარსი]]) ცნობილი იყო, როგორც „პიროეისი“, ცეცხლოვანი; ყველაზე ნათელი ([[ვენერა]]) კი -— როგორც „ფოსფოროსი“, სინათლის მომტანი; და უკანასკნელი, სწრაფმავალი პლანეტა ([[მერკური (პლანეტა)|მერკური]]) იწოდებოდა „სტილბონად“, მკრთალ მანათობლად. ბერძნები თითოეულ პლანეტას სწირავდნენ თავიანთი ღმერთების პანთეონიდან ერთს, ოლიმპოელს: „ჰელიოსი“ და „სელენა“ პლანეტების სახელებიც იყო და ღმერთებისაც; „ფაინონა“ [[კრონოსი]]სთვის იყო მიძღვნილი, [[ტიტანი (მითოლოგია)|ტიტანისთვის]], რომელმაც ოლიმპოელებს მამობა გაუწია; „ფაეტონი“ კი მსხვერპლად შესწირეს [[ზევსი|ზევსს]], [[კრონოსი]]ს ვაჟს, რომელმაც მამა მეფობიდან გადააყენა; „პიროეისი“ მისცეს [[არესი|არესს]], ზევსის ვაჟსა და ომის ღმერთს; „ფოსფოროსს“ [[აფროდიტე]] მართავდა, სიყვარულის ქალღმერთი; [[ჰერმესი]] კი, ღმერთების მაცნე, საზრიანობისა და მოძღვრების ღმერთი, - განაგებდა სტილბონს.<ref name="practice"/>
 
თავიანთი ღმერთებისთვის სახელების შერქმევის ბერძნული პრაქტიკა თითქმის მთლიანად ბაბილონელთაგან იყო ნასესხები. ბაბილონელებმა ფოსფოროსს სიყვარულის ქალღმერთის, [[იშთარი]]ს სახელი დაარქვეს; [[პიროეისი|პიროეისს]] -— ომის ღმერთის, [[ნერგალი]]ს; სტილბონს -— მშვიდობის ღმერთის, [[ნაბუს]] სახელი; ფაეტონს კი თავიანთი მთავარი ღმერთის -— [[მარდუქი]]ს.<ref name="nergal">{{cite web |first=Kelley L. |last=Ross |year=2005 |title=The Days of the Week |url=http://www.friesian.com/week.htm |publisher=The Friesian School |accessdate=2008-08-23}}</ref> მეტისმეტად ბევრი დამთხვევაა ბერძნულსა და ბაბილონურ სახელებს შორის იმისთვის, რომ ისინი ცალ-ცალკე წარმოშობილიყო.<ref name="practice" /> თარგმანი არ იყო სრულყოფილი. მაგალითად, ბაბილონელი ნერგალი ომის ღმერთი იყო და ბერძნები მას [[არესი|არესთან]] აიგივებდნენ. თუმცა, [[არესი]]სგან განსხვავებით, [[ნერგალი]] ეპიდემიებისა და ქვესკნელის ღმერთიც იყო.<ref>{{cite book |title=Martian Metamorphoses: The Planet Mars in Ancient Myth and Tradition |first=Ev |last=Cochrane |year=1997 |publisher=Aeon Press |url=http://books.google.com/?id=jz3eqRGuM0wC&pg=PP9&dq=ares+nergal+planet+pestilence |accessdate=2008-02-07 |isbn=0-9656229-0-8}}</ref>
 
დღეს დასავლეთში ხალხის უმეტესობა პლანეტებს იმ სახელწოდებებით იცნობს, რომლებიც მათ ოლიმპოს ღმერთების პანთეონიდან შეიძინეს. თუმცა, თანამედროვე ბერძნები ჯერ კიდევ იყენებენ პლანეტების ანტიკურ სახელებს. სხვა ევროპული ენები, რომაული იმპერიის და, მოგვიანებით, კათოლიკური ეკლესიის გავლენით, უმეტესად რომაულ (ლათინურ) სახელებს იყენებენ, ვიდრე ბერძნულს. რომაელებს, რომლებიც ბერძნების მსგავსად ინდო-ევროპელები იყვნენ, ჰქონდათ საერთო პანთეონი განსხვავებული სახელწოდებებით, მაგრამ მათ აკლდათ ის მდიდარი ტრადიციები, რაც ბერძნულმა კულტურამ მისცა თავიანთ ღმერთებს. რომაული რესპუბლიკის მოგვიანებით ხანაში, რომაელმა მწერლებმა ბერძნული მოთხრობების დიდი ნაწილი ისესხეს და მიაკუთვნეს საკუთარ პანთეონს. ამ მხრივ ისინი ერთმანეთისგან ნამდვილად ძნელად გასარჩევი გახდა.<ref>{{cite book |title=Greek Mythography in the Roman World |first=Alan |last=Cameron |year=2005 |publisher=Oxford University Press |isbn=0-19-517121-7}}</ref> როცა რომაელებმა ბერძენთა [[ასტრონომია]] შეისწავლეს, პლანეტებს საკუთარი ღმერთების სახელები მიანიჭეს: [[მერკური]] (ჰერმესის ნაცვლად), [[ვენერა]] (აფროდიტე), [[მარსი]] (არესი), [[იუპიტერი]] (ზევსი) და [[სატურნი]] (კრონოსი). მე-18 და მე-19 საუკუნეებში მომდევნო პლანეტების აღმოჩენისას სახელების დარქმევის პრაქტიკა შემოინახეს ნეპტუნთან (პოსეიდონი). [[ურანი (პლანეტა)|ურანი]] უნიკალურია იმ მხრივ, რომ მას ბერძნული ღვთაების სახელი დაარქვეს და არა მისი რომაელი ორეულის .
 
რომაელებს, რომლებიც მისდევდნენ რწმენას, რომელიც სავარაუდოდ [[მესოპოტამია]]ში წარმოიშვა, მაგრამ [[ელინისტური ეგვიპტე|ელინისტურ ეგვიპტეში]] განვითარდა,<!--<ref>{{cite web |first=Bill |last=Arnett |year=2006 |title=Appendix 5: Planetary Linguistics |url=http://www.nineplanets.org/days.html |publisher=www.nineplanets.org |accessdate=2008-02-02}}{{Verify credibility|date=February 2008}}</ref>--> სჯეროდათ, რომ ის შვიდი ღმერთი, რომელთა სახელებიც პლანეტებს დაერქვა, მორიგეობით, საათობრივად ადევნებდნენ თვალყურს იმ საქმეებს, რომლებიც [[დედამიწა]]ზე მიმდინარეობდა. მორიგეობის თანმიმდევრობა ასეთი იყო: [[სატურნი]], [[იუპიტერი]], [[მარსი]], [[მზე]], [[ვენერა]], [[მერკური]], [[მთვარე]] (უშორესიდან უახლოესი პლანეტისაკენ).<ref name="zerubavel">{{cite book | first=Eviatar |last=Zerubavel |year=1989 |publisher=University of Chicago Press |isbn=0-226-98165-7 |title= The Seven Day Circle: The History and Meaning of the Week |page=14 |url=http://books.google.com/?id=aGahKeojIUoC&pg=PA14 |accessdate=2008-02-07}}</ref> მაშასადამე, პირველი დღე სატურნის მიერ იწყებოდა (1-ლი საათი), მეორე დღე -— მზის მიერ (25-ე საათი), მას მოჰყვებოდა მთვარე (49-ე საათი), მარსი, მერკური, იუპიტერი და ვენერა. იმის გამო, რომ ყოველ დღეს იმ ღმერთის სახელი დაერქვა, რომელიც მას იწყებდა, ეს კვირის დღეების თანმიმდევრობსაც წარმოადგენს რომაულ კალენდარში მას შემდეგ, რაც ნუნდინალური ციკლი იქნა უარყოფილი –— და მაინც შემონახულია მრავალ თანამედროვე ენაში.<ref name="weekdays">{{cite journal | first=Michael |last=Falk |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the [[Royal Astronomical Society of Canada]] |year=1999 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 | last2=Koresko | first2=Christopher}}</ref> ინგლისურში შაბათი, კვირა და ორშაბათი ამ რომაული სახელების პირდაპირი თარგმანებია. დანარჩენ დღეებს გადაარქვეს სახელები Tiw-ს (სამშაბათი), Wóden (ოთხშაბათი), Thunor (ხუთშაბათი), და Fríge-ს (პარასკევი) მიხედვით. ანგლო-საქსონური ღმერთებიც მარსის, მერკურის, იუპიტერის და ვენერას მსგავსი ან ექვივალენტური იყო.
 
[[დედამიწა]] ერთადერთი პლანეტაა, რომლის სახელწოდებაც ინგლისურში არაა წამოსული ბერძნულ-რომაული მითოლოგიიდან. იმის გამო, რომ იგი პლანეტად მხოლოდ მე-17 საუკუნეში აღიარეს,<ref name="galileo_project"/> აქ არ გვხვდება ღმერთის სახელის დარქმევის რაიმე ტრადიცია. (ასევეა, სულ მცირე - ინგლისურში, მზესა და მთვარეზეც, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი უკვე დიდი ხანია, აღარ ითვლება პლანეტებად). სახელი წარმოშობილია ანგლო-საქსონური სიტყვისგან Erda, რომელიც მიწას ან ნიადაგს ნიშნავს და პირველად დედამიწის სფეროს სახელწოდების დაწერისას გამოიყენეს, დაახლოებით, 1300 წელს.<ref>{{cite web | publisher= Oxford English Dictionary |url = http://dictionary.oed.com/cgi/entry/50071589?query_type=word&queryword=earth&first=1&max_to_show=10&sort_type=alpha&result_place=1&search_id=7aas-q054tm-4631&hilite=50071589 | title = earth, n |accessdate = 2008-02-06 |year = 1989}}</ref><ref name="etymearth">{{cite web | last = Harper | first = Douglas |date = September 2001 |url = http://www.etymonline.com/index.php?term=earth |title = Earth |work= Online Etymology Dictionary |accessdate = 2008-08-23}}</ref> თავისი ექვივალენტებიანად სხვა გერმანიკულ ენებში, იგი საბოლოოდ მიიღება პროტო-გერმანიკული სიტყვისგან Ertho, “მიწა”,<ref name="etymearth"/> როგორც ამას ინგლისურ earth-ში, გერმანულ Erde-ში, ჰოლადიურ aarde-ში და სკანდინავიურ jord-ში ვხედავთ. მრავალ რომაულ ენაში შენარჩუნებულია ძველი რომაული სიტყვა terra (ან მის ზოგიერთი ვარიანტი), რომელიც გამოიყენებოდა „ხმელეთის“ მნიშვნელობით, „ზღვის“ საპირისპიროდ.<ref>{{cite web |last=Harper |first=Douglas |date=September 2001 |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=terrain |title=Etymology of "terrain" |work=Online Etymology Dictionary |accessdate=2008-01-30}}</ref> თუმცა, არა-რომაული ენები იყენებს თავიანთ მშობლიურ სიტყვებს. ბერძნები ინარჩუნებენ თავიანთ თავდაპირველ სახელწოდებას, Γή (Ge).
 
არა-ევროპული კულტურები იყენებდნენ განსხვავებულ სისტემებს პლანეტების სახელწოდებებისთვის. [[ინდოეთი]] იყენებს [[ნავაგრაჰა|ნავაგრაჰაზე]] დაფუძნებულ სისტემას, რომელიც აერთიანებს შვიდ ტრადიციულ პლანეტას (სურია -— მზისთვის, ჩანდრა - მთვარისთვის, ხოლო ბუდა, შუკრა, მანგალა, ბრჰასპატი და შანი მერკურის, ვენერას, მარსის, იუპიტერისა და სატურნისათვის) და მთვარის აღმავალ და დაღმავალ კვანძებს -— რაჰუს და კეტუს. [[ჩინეთი]] და [[სამხრეთ აზია|სამხრეთ აზიის]] ქვეყნები ისტორიულად ექვემდებარება ჩინური კულტურის ზეგავლენას (როგორიცაა [[იაპონია]], [[კორეა]] და [[ვიეტნამი]]). ისინი იყენებენ სახელდების ისეთ სისტემას, რომელიც დაფუძნებულია ხუთ ჩინურ ელემენტზე: წყალი (მერკური), ლითონი (ვენერა), ცეცხლი (მარსი), ხე (იუპიტერი) და მიწა (სატურნი).<ref name="weekdays" />
 
==წარმოქმნა==
ხაზი 217:
შედარებით მცირე პლანეტოშენადედების ენერგეტიკული შეჯახებები (ასევე [[რადიოაქტიური დაშლა]]) ზრდად პლანეტას გაათბობს, რაც მის ნაწილობრივ (სულ მცირე) გადნობას გამოიწვევს. პლანეტის ინტერიერი მასით იცვლება და უვითარდება უფრო მკვრივი ბირთვი.<ref>{{cite journal | journal=Icarus |year=1987 |volume=69 | issue=2 |page=239 |last1=Ida |first1=Shigeru |author2=Nakagawa, Yoshitsugu; Nakazawa, Kiyoshi |title= The Earth's core formation due to the Rayleigh-Taylor instability |doi=10.1016/0019-1035(87)90103-5 |bibcode=1987Icar...69..239I}}</ref> პატარა კლდოვანმა პლანეტებმა თავიანთი ატმოსფეროს უმეტესი ნაწილი დაკარგა ამ აკრეციის გამო, მაგრამ დაკარგული გაზების ჩანაცვლება შესაძლებელია ამოფრქვევით, რომელიც ხდება მანტიიდან და [[კომეტა|კომეტების]] შეჯახებებით.<ref>{{cite journal | last=Kasting |first=James F. |title=Earth's early atmosphere |journal=Science |year=1993 |volume=259 |bibcode=1993Sci...259..920K |doi=10.1126/science.11536547 |pmid=11536547 |issue=5097 | pages=920–6}}</ref>
 
სხვა [[ვარსკვლავები]]ს გარშემო პლანეტური სისტემების აღმოჩენამ და დაკვირვებამ შესაძლებლობა მისცა მეცნიერებს, რომ გამოეკვლიათ, გადაემოწმებინათ და შეეცვალათ კიდეც პლანეტური თეორია. [[მეტალურობა|მეტალურობის]] დონით -— ასტრონომიული ტერმინი, რომელიც [[ჰელიუმი|ჰელიუმზე]] მძიმე ელემენტების სიუხვეს აღწერს -— შესაძლებელია განისაზღვროს იმის ალბათობა, ეყოლება თუ არა [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავს]] პლანეტები.<ref>{{cite press release |first1=David |last1=Aguilar |first2=Christine |last2=Pulliam |date=2004-01-06 |url=http://www.cfa.harvard.edu/news/archive/pr0404.html |title=Lifeless Suns Dominated The Early Universe |publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics |accessdate=2011-10-23}}</ref> აქედან გამომდინარე, ვარაუდობენ, რომ მეტალით მდიდარ [[I პოპულაციის ვარსკვლავი|I პოპულაციის ვარსკვლავებს]] უფრო მყარი პლანეტური სისტემა აქვს, ვიდრე მეტალით ღარიბ, [[II პოპულაციის ვარსკვლავი|II პოპულაციის ვარსკვალვებს.]]
 
==მზის სისტემა==
ხაზი 238:
 
მზის სისტემაში არსებული პლანეტები კატეგორიებად იყოფა, რომელიც მათ შედგენილობაზეა დამოკიდებული:
* '''[[კლდოვანი პლანეტა|კლდოვანი პლანეტები]]''' — დედამიწის მსგავსი პლანეტები, რომლებიც უმეტესად ქვისგან შედგება: მერკური, ვენერა, დედამიწა და მარსი. მერკური 0,055 დედამიწის მასით ყველაზე პატარა კლდოვანი პლანეტაა (და ყველაზე პატარა პლანეტა) მზის სისტემაში, ხოლო დედამიწა -— უდიდესი კლდოვანი პლანეტა.
* '''[[გაზური გიგანტი|გაზური გიგანტები]] (იუპიტერისეულები)''' — პლანეტები, რომლებიც გაზური მატერიითაა შედგენილი და ბევრად მასიურია კლდოვან პლანეტებზე: იუპიტერი, სატურნი, ურანი და ნეპტუნი. იუპიტერი 318 დედამიწის მასით ყველაზე დიდი პლანეტაა მზის სისტემაში, ხოლო სატურნი 95 დედამიწის მასით იუპიტერის სიდიდის 1/3-ია.
** '''[[ყინულოვანი გიგანტი|ყინულოვანი გიგანტები]]''' — ურანსა და ნეპტუნს მოიცავს და გაზური გიგანტების ქვეკატეგორიაა. ისინი გაზური გიგანტებისგან განსხვავდება შესამჩნევად დაბალი მასითა (სულ რაღაც 14 და 17 დედამიწის მასით) და თავიანთ ატმოსფეროში [[წყალბადი]]სა და [[ჰელიუმი]]ს მცირე რაოდენობით. თუმცა, მათ შემადგენლობაში ყინული და ქვა მაღალი რაოდენობით შედის.
ხაზი 437:
===ჩაჭერილი პლანეტები===
 
ვარსკვლავთგროვებში არსებულ თავისუფლად მოტივტივე პლანეტებს [[ვარსკვლავები]]ს მიმართ იგივე სიჩქარეები აქვს და მისი ხელახლა ჩაჭერა ორბიტაზე შესაძლებელია. ასეთი ობიექტები ჩვეულებრივ ჩაჭერილნი არიან ფართო (100-105 [[ასტრონომიული ერთეული]]) ორბიტებში. ჩაჭერის ეფექტურობა მცირდება გროვის ზომის ზრდასთან ერთად. ის პლანეტური მასისგან თითქმის დამოუკიდებელია. ერთი და რამდენიმე პლანეტა შეიძლება იქნეს ჩაჭერილი უწესრიგო ორბიტებში -— არაკომპლანური (ერთ სიბრტყეში არმდებარე) ერთმანეთის ან დედავარსკვლავის ბრუნვის მიმართ.<ref>[http://arxiv.org/abs/1202.2362 On the origin of planets at very wide orbits from the re-capture of free floating planets], Hagai B. Perets, M. B. N. Kouwenhoven, 2012</ref>
 
==მახასიათებლები==
ხაზი 455:
თითოეული პლანეტის ორბიტა რამდენიმე ელემენტის მიხედვითაა აღწერილი:
 
* ''[[ექსცენტრისიტეტი]]'' — აღწერს, თუ როგორაა პლანეტის ორბიტა წაგრძელებული. იმ პლანეტის ორბიტა, რომელსაც დაბალი ექსცენტრისიტეტი აქვს, უფრო წრიული ორბიტა აქვს, ხოლო მაღალ ექსცენტრისიტეტიანებს -— ბევრად ელიფსური. მზის სისტემაში არსებულ პლანეტებს ძალიან დაბალი ექსცენტრისიტეტი აქვს და, აქედან გამომდინარე, თითქმის წრიული ორბიტები.<ref name="young"/> კომეტებსა და კოიპერის სარტყლის ობიექტებს (ისევე, როგორც რამდენიმე ეგზოპლანეტას) ძალიან მაღალი ექსცენტრისიტეტი აქვს, ამიტომ მათი ორბიტები უკიდურესად ელიფსურია.<ref>{{cite journal |title=Eccentricity evolution of giant planet orbits due to circumstellar disk torques |author=Moorhead, Althea V.; Adams, Fred C. |journal=Icarus |year=2008 |volume=193 |issue=2 |page=475 |doi=10.1016/j.icarus.2007.07.009 |arxiv=0708.0335 |bibcode=2008Icar..193..475M|last2=Adams }}</ref><ref>{{cite web |title=Planets – Kuiper Belt Objects |work=The Astrophysics Spectator |date=2004-12-15 | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/KuiperBelt.html |accessdate=2008-08-23}}</ref>
 
[[File:Semimajoraxis.svg|thumb|დიდი ნახევარღერძის ილუსტრაცია]]
 
* ''[[დიდი ნახევარღერძი]]'' — მანძილი პლანეტიდან მისი ელიფსური ორბიტის დიამეტრის ნახევრამდე (იხ. სურათი). ეს მანძილი აპასტრონის მსგავსი არაა, რადგან არც ერთი პლანეტის დედავარსკვლავი არაა სისტემაში ზუსტად ცენტრში.<ref name="young" />
* ''[[დახრილობა]]'' -— პლანეტის დახრილობა გვეუბნება, რამდენად შორსაა (მაღლა ან დაბლა) მისი ორბიტა [[ათვლის სიბრტყე|ათვლის სიბრტყიდან]]. [[მზის სისტემა]]ში ათვლის სიბრტყე [[დედამიწა|დედამიწის]] ორბიტის სიბრტყეა, რომელსაც [[ეკლიპტიკა]] ეწოდება. ეგზოპლანეტებისთვის სიბრტყე, რომელსაც ცის სიბრტყე ეწოდება, დედამიწაზე მდგარი დამკვირვებლის ხედვის ხაზია.<ref>{{cite book | url=http://astrowww.phys.uvic.ca/~tatum/celmechs.html |title=Celestial Mechanics |year=2007 |chapter=17. Visual binary stars |first=J. B. |last=Tatum |accessdate=2008-02-02 |publisher=Personal web page}}</ref> მზის სისტემის რვავე პლანეტა ეკლიპტიკასთან ძალიან ახლოს მდებარეობს, ხოლო [[კომეტა|კომეტები]] და [[კოიპერის სარტყელი|კოიპერის სარტყლის]] ობიექტები, როგორიცაა [[პლუტონი]] უკიდურესად დიდ კუთხეს ქმნიან ეკლიპტიკასთან.<ref>{{cite journal |title=A Correlation between Inclination and Color in the Classical Kuiper Belt | last1=Trujillo |first1=Chadwick A. |author2=Brown, Michael E. |journal=Astrophysical Journal |year=2002 |bibcode=2002ApJ...566L.125T | volume=566 |issue=2 | pages=L125 |doi=10.1086/339437|arxiv = astro-ph/0201040 }}</ref> წერტილებს, რომლებსაც პლანეტა გადაკვეთს ათვლის სიბრტყიდან მაღლა ან დაბლა, აღმავალი და [[ორბიტალური კვანძი|დაღმავალი კვანძები]] ეწოდება.<ref name="young" /> აღმავალი კვანძის გრძედი არის კუთხე ათვლის სიბრტყის 0 გრძედთან და პლანეტის აღმავალ კვანძს შორის. პერიაფსისის ([[პერიჰელიუმი]] [[მზის სისტემა]]ში) არგუმენტი არის კუთხე პლანეტის აღმავალ კვანძსა და [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავთან]] მის უახლოეს მდებარეობას შორის.<ref name="young" />
 
====ღერძული დახრა====
ხაზი 484:
პლანეტის განსმაზღვრელი ფიზიკური მახასიათებელი ისაა, რომ ის საკმარისად მასიური უნდა იყოს, საკუთარი გრავიტაციით იბატონოს ელექტრომაგნიტურ ძალებზე, რომელიც მის ფიზიკურ სტრუქტურას კრავს და ხელს უწყობს ჰიდროსტატიკური წონასწორობის მდგომარეობას. ეს, ფაქტობრივად, ნიშნავს, რომ ყველა პლანეტა [[სფერო (მათემატიკა)|სფერული]] ან [[სფეროიდი|სფეროიდულია]]. გარკვეულ [[მასა]]მდე ობიექტი უსწორ-მასწოროა, მაგრამ ამ ზღვარს იქეთ, რომლის ცვალებადობა ობიექტის ქიმიურ შედგენილობაზეა დამოკიდებული, [[გრავიტაცია]] იწყებს ობიექტის მიზიდვას მისივე მასის ცენტრისაკენ მანამდე, სანამ ობიექტი არ კოლაფსირდება სფეროდ.<ref>{{cite web |title=The Dwarf Planets |url=http://www.gps.caltech.edu/~mbrown/dwarfplanets/ |authorlink=Michael E. Brown |last=Brown |first=Michael E. |work=California Institute of Technology |year=2006 |accessdate=2008-02-01}}</ref>
 
მასა ერთ-ერთი ძირითადი ატრიბუტია, რომლის საშუალებითაც პლანეტა [[ვარსკვლავი]]სგან განირჩევა. პლანეტების მასის ზედა ზღვარი არის, უხეშად რომ ვთქვათ, 13 [[იუპიტერის მასა]], რომლის ზემოთაც ის აღწევს მდგომარეობას, რომელიც საჭიროა [[ვარსკვლავი#თერმობირთვული სინთეზის გზები|თერმობირთვული სინთეზის]] დასაწყებად. [[მზე|მზის]] გარდა ამ მასის ან მეტის მქონე ობიექტი არ არსებობს, თუმცა, არსებობს ამ ზომის ეგზოპლანეტები. 13 იუპიტერის მასის ზღვარი უნივერსალურად არ არის შეთანხმებული და „ეგზოპლანეტების ენციკლოპედია“ მოიცავს 20 იუპიტერის მასის მქონე ობიექტებს,<ref>[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=exoplanet-catalogue How One Astronomer Became the Unofficial Exoplanet Record-Keeper], www.scientificamerican.com</ref> ხოლო „ეგზოპლანეტის მონაცემთა მკვლევარი“ -— 24 იუპიტერის მასამდე ობიექტებს.<ref>{{cite arXiv |eprint=1012.5676 |author1=Jason T Wright |author2=Onsi Fakhouri |author3=Marcy |author4=Eunkyu Han |author5=Ying Feng |author6=John Asher Johnson |author7=Howard |author8=Fischer |author9=Valenti |title=The Exoplanet Orbit Database |class=astro-ph.SR |year=2010|last10=Anderson |first10=Jay |last11=Piskunov |first11=Nikolai }}</ref>
 
ყველაზე პატარა პლანეტა (აღმოჩენილთა შორის) არის [[PSR B1257+12A]], რომელიც ერთ-ერთი პირველი აღმოჩენილი ეგზოპლანეტაა. ის 1992 წელს [[ნეიტრონული ვარსკვლავი|პულსარის]] გარშემო აღმოაჩინეს. მისი მასა [[მერკური (პლანეტა)|მერკურის]] მასის თითქმის ნახევარია.<ref name="Encyclopaedia" /> ყველაზე პატარა პლანეტა, რომელიც [[ვარსკვლავი#მთავარი მიმდევრობა|მთავარი მიმდევრობის ვარსკვლავის]] ([[მზე|მზის]] გარდა) ბრუნავს, არის [[კეპლერ-37ბ]], რომლის [[მასა]] და [[რადიუსი]] [[მთვარე|მთვარისას]] ოდნავ აღემატება.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/პლანეტა“-დან