|
| დაბადების ადგილი = [[ინის ბრაუნაუ]], [[ავსტრია-უნგრეთი]]
| გარდაცვალების თარიღი = [[30 აპრილი]], [[1945]]
| გარდაცვალების ადგილი= [[ბერლინი]], [[ნაცისტურიმესამე გერმანიარაიხი]]
| მოქალაქეობა = {{დროშა|ავსტრია-უნგრეთი}}<ref>NS-Archiv, 7 აპრილი, 1925</ref><br />{{დროშა|ვაიმარის რესპუბლიკა}}<br />{{დროშა|ნაცისტური გერმანია}}
| ეროვნება = [[გერმანელები|გერმანელი]]
| თავმჯდომარე5=
}}
'''ადოლფ ჰიტლერი''' ({{IPA-de|ˈadɔlf ˈhɪtlɐ|lang|GT AH AMS.ogg}}, Adolf Hitler; დ. [[20 აპრილი]], [[1889]], [[ინის ბრაუნაუ]], [[ავსტრია-უნგრეთი]] — გ. [[30 აპრილი]], [[1945]], [[ბერლინი]], [[მესამე რაიხი|გერმანია]]) — გერმანელი პოლიტიკოსი და სახელმწიფო მოღვაწე, [[მესამე რაიხი|გერმანიის]] ფიურერი <small>(1934-45)</small> და კანცლერირაიხსკანცლერი, <small>(1933[[ნაციონალ-45)</small>,სოციალისტური გერმანული მუშათა პარტია|ნაცისტური]] პარტიის ლიდერი <small>(1921-45)</small>. [[ჰოლოკოსტი]]სა და [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს ერთ-ერთი ინიციატორი.
დაიბადა [[ავსტრია-უნგრეთი]]ს ქალაქ [[ინის ბრაუნაუ]]ში, ხოლო გაიზარდა ქალაქ [[ლინცი|ლინცთან]] ახლოს. [[1913]] წელს საცხოვრებლად გადავიდა [[გერმანიის იმპერია|გერმანიაში]] და მოხალისედ წავიდა [[პირველი მსოფლიო ომი|პირველ მსოფლიო ომში]]. პოლიტიკური კარიერა დაიწყო [[1919]] წელს გერმანელ მუშათა პარტიაში გაწევრიანებით, ხოლო უკვე [[1921]] წელს გახდა [[ნსდაპ|ნაცისტური პარტიის]] ლიდერი. [[1923]] წელს, ხელისუფლებაში მოსვლის მიზნით, წამოიწყო ''[[ლუდის პუტჩი]]'', რომელშიც მან და მისმა მომხრეებმა მარცხი განიცადეს. სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობას მოჰყვა დაპატიმრება. საპყრობილეში დაწერა თავისი ავტობიოგრაფიული წიგნის „''[[ჩემი ბრძოლა (წიგნი)|ჩემი ბრძოლის]]“'' პირველი ტომი, ხოლო უკვე [[1924]] წელს ციხიდან გამოვიდა. განთავისუფლების შემდეგ პოპულარული გახდა ანტი-ვერსალური, ანტი-სემიტური, პან-გერმანული და ანტი-კომუნისტური იდეებისა და თავისი ორატორული ნიჭის წყალობით. ხშირად აკრიტიკებდა საერთაშორისო კაპიტალიზმსა და კომუნიზმს, როგორც [[ებრაული შეთქმულება|ებრაული შეთქმულების]] ნაწილს.
[[1933]] წლისთვისწლის ნაცისტურ30 პარტიასიანვარს რაიხსტაგშირაიხსპრეზიდენტმა ყველაზე[[პაულ ბევრიფონ დეპუტატიჰინდენბურგი|პაულ ჰყავდა,ფონ რამაც [[1933ჰინდენბურგმა]] წლისჰიტლერი 30 იანვარს ჰიტლერს კანცლერისგერმანიის თანამდებობარაიხსკანცლერად მოუტანადანიშნა. იმავე წლის არჩევნებში გამარჯვების წყალობთ მისმა პარტიამ მიიღო „უკიდურესი''უკიდურესი ძალაუფლების კანონი“კანონი'', რომელმაც გამოიწვია [[ვაიმარის რესპუბლიკა|ვაიმარის რესპუბლიკის]] ნაცისტურ გერმანიად გადაქცევა და ნაციონალ-სოციალისტურ იდეოლოგიაზე დაფუძნებული ერთპარტიული ავტორიტარული მმართველობის დამყარება. ამის შემდეგ ჰიტლერმა გამოაცხადა მსოფლიოში ახალი წესრიგის დამყარება, რათა დაემარცხებინა უსამართლობა, რომელიც პირველმა მსოფლიო ომმა გამოიწვია და დაიწყოდაეწყო გერმანიის ებრაელებისგან „გაწმენდა“''გაწმენდა''. მისი ხელისუფლების პირველი ექვსი წლის განმავლობაში სწრაფად განვითარდა გერმანიის ეკონომიკა, უგულვებელყოფილი იქნამოხდა ვერსალის შეთანხმების პირობებიპირობების უგულვებელყოფა, ამას კი დაემატა [[სუდეტის ოლქი|სუდეტის ოლქის]] (მოგვიანებით კი ჩეხეთის მორავიის და ბოჰემიის პროტექტორატად გადაქცევა) ანექსია და [[ავსტრიის ანშლუსი]], რამაც გერმანიაში ჰიტლერს კიდევ უფრო დიდი მხარდაჭერა მოუტანა.
გერმანელითავისი ერისთვისპოლიტიკის ერთ-ერთ უმთავრეს მიზნად ჰიტლერი იგიგანიხილავდა „საარსებო''საარსებო სივრცეს“სივრცის'' (''Lebensraum'') ეძებდამოპოვებას, ხოლო მისი აგრესიული საგარეო პოლიტიკა განიხილება როგორც [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს დაწყების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი. [[1939]] წლის 1 სექტემბერს, მასშტაბური გადაიარაღების შემდეგ, [[ვერმახტი]] შეიჭრა [[პოლონეთიპოლონეთის მეორე რესპუბლიკა|პოლონეთში]], რამაც მეორე მსოფლიო ომის დაწყება განაპირობა, ხოლო უკვე [[1941]] წლის 22 ივნისს გერმანია შეიჭრათავს დაესხა [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირში]]. ომის პირველ ორ წელიწადში ჰიტლერმა და მისმა მოკავშირეებმა დიდ წარმატებას მიაღწიეს: მათ ხელთ იყო ევროპისა და ჩრდილოეთ აფრიკის უდიდესი ნაწილი. მიუხედავად დიდი წარმატებისა, გერმანიამ მაინც ვერ მოახერხა საბჭოთა კავშირის დამარცხება, იაპონიის მიერ პერლ-ჰარბორის დაბომბვის შემდეგ კი ომში [[აშშ|ამერიკის შეერთებული შტატებიც]] ჩაებნენ. სხვადასხვა წარუმატებლობების შემდეგ გერმანიას თავდაცვათავდაცვვით პოზიციაზე გადასვლა მოუწია. თავისი სიცოცხლის ბოლო დღეებში ჰიტლერი დაქორწინდა [[ევა ბრაუნი|ევა ბრაუნზე]], ხოლო [[1945]] წლის 30 აპრილს, საბჭოთა ტყვეობისგან თავდასაღწევად, ახალდაქორწინებულმა წყვილმა თავი მოიკლა, მათი გვამები კი დაწვეს.
ჰიტლერი და მისი ხელისუფლება პასუხისმგებელია [[ჰოლოკოსტი|ჰოლოკოსტზე]], რომლის დროსაც დაიღუპა 5,5 მილიონო ებრაელი და მილიონობით სხვა ეროვნების ადამიანი, რომლებსაც ნაცისტები „უნტერმენშენს“''უნტერმენშენს'' (''Untermenschen'' — არაადამიანები) უწოდებდნენ. მეორე მსოფლიო ომის დროს ასევე დაიღუპა 19,3 მილიონი სამოქალაქო პირი და 29 მილიონი სამხედრო. ამ დროისთვის მეორე მსოფლიო ომში დაღუპულთა რიცხვი უპრენცედენტოა, რის გამოც ეს კონფლიქტი ისტორიაში ყველაზე სისხლისმღვრელად ითვლება.
== ადრეული წლები ==
=== წარმომავლობა ===
{{ნაციონალ-სოციალიზმი}}
ადოლფის მამა, [[ალოის ჰიტლერი]] ([[1837]]-[[1903]]) იყო მარია ანა შიკლგრუბერის უკანანო შვილი,<ref>Bullock 1999, გვ. 24.</ref> რის გამოც დაბადების მოწმობაში მამამისის გვარის ჩაწერა შეუძლებელი გახდა. ალოისმა დედამისის გვარი აიღო და შიკლგრუბერი გახდა. [[1842]] წელს იოჰან გეორგ ჰიდლერი (ჰიტლერის ბაბუა მესამე რაიხის ვერსიით) დაქორწინდა ანაზე. ალოისი კი იოჰანის უფროსი ძმის, იოჰან ნეპომუკ ჰიდლერის ოჯახში გაიზარდა.<ref>Maser 1973, გვ. 4</ref> [[1876]] წელს, ანას და უმცროსი იოჰანის ქორწილის ოფიციალური რეგისტრირების შემდეგ შესაძლებელი გახდა ალიოსს მამამისის გვარი აეღო. რეგისტრატურაში მღვდელმა ჰიდლერის მაგივრად „ჰიტლერი“ ჩაწერა.<ref>Maser 1973, გვ. 15</ref><ref>Kershaw 1999, გვ. 5.</ref> ამის შემდეგ ალოისი ახალ გვარს ატარებდა,<ref>Kershaw 1999, გვ. 5.</ref> რომელიც ასევე წარმოითქმოდა როგორც ჰიდლერი, ჰათლერი ან ჰუეთლერი. გვარი, სავარაუდოდ, არის ადამიანისთვის, „რომელიც ქოხში ({{lang-de|Hütte}}) ცხოვრობს“.<ref>Jetzinger 1976, გვ. 32</ref>
|
