ჩოქან ვალიხანოვი: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary |
No edit summary |
||
ხაზი 5:
| წარწერა = ჩოქან ვალიხანოვი
| ალტ =
| მშობლსახელი = ჩოქან ვალიხანოვი {{lang-kz|Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханұлы}}; {{lang-ru|Чокан Чингисович Валиханов}}, ნამდვილი სახელი და გვარი: '''მუჰამედ ქანაფია''' {{lang-kz|Мұхаммед Қанафия}}
| ენის კოდი =
| დაბსახელი =
ხაზი 20:
| დაკრძალვის ადგილი =
| დაკრძალვის ადგილის კოორდინატები =
| ძეგლები = ყაზახეთის მეცნიერებათა აკადემიის წინ დგას ჩოქან ვალიხანოვის ძეგლი, [[ალმათი]]
| რეზიდენცია =
| სხვა სახელები =
ხაზი 27:
| ეთნიკური წარმომავლობა =
| ქვეშევრდომობა =
| განათლება =
| ალმა-მატერი =
| მოღვაწეობა =
| საქმიანობა = ისტორია<br>ეთნოგრაფია<br>ფოლკლორი
ხაზი 36:
| ხელფასი =
| ქონება =
| ცნობილია როგორც = პირველი ყაზახი მეცნიერ-განმანათლებელი<br>ისტორიკოსი<br>ეთნოგრაფი<br>ფოლკლორისტი<br>მოგზაური
| ცნობილი ნაშრომები = „ალთიშარის მდგომარეობის ან ჩინეთის პროვინცია ნან-ლუს (მცირე ბუხარინის) ექვსი აღმოსავლეთი ქალაქის შესახებ“<br>ნარკვევები ჯუნღარიაზე“ (1861)<br>„აბლაია“ (1861)<br>„ჩინეთის იმპერიის დასავლეთი მხარე და ქ. კულჯა“
| სიმაღლე =
| წონა =
ხაზი 83:
== ბიოგრაფია ==
ჩოქან ჩინგისის ძე ვალიხანოვი დაიბადა 1835 წლის ნოემბერში. 1847 წლის [[შემოდგომა]]ზე, 12 წლის ვალიხანოვმა მიატოვა მშობლიური სტეპი და მამის თანხლებით სწავლა დაიწყო ომსკის კადეტთა კორპუსში, რომლის დამთავრების შემდეგ (1853) მსახურობდა დასავლეთ ციმბირის გენერალ-საგუბერნატოროში. განსაკუთრებული ნიჭი გამოავლინა [[ისტორია|ისტორიის]], [[გეოგრაფია|გეოგრაფიისა]] და [[ფილოსოფია|აღმოსავლური ფილოსოფიის]] სწავლებაში, რითაც მეტი ყურადღება მიიქცია. მასზე დიდი გავლენა მოახდინა ლიტერატორმა და ორიენტალისტმა [[ნიკოლოზ კოსტილეცკი]]მ და აგრეთვე ისტორიის მასწავლებელმა გონსევსკიმ. კადეტთა კორპუსში სწავლისას ვალიხანოვი დაუმეგობრდა ცნობილ მეცნიერს [[გრიგოლ პოტანინი|გრიგორ პოტანინს]].<ref
ახალგაზრდა ვალიხანოვის ერუდიციას განსაკუთრებით აღმოსავლეთ ლიტერატურის დარგში აფასებდნენ [[სერგეი დუროვი]], [[პეტრე სემიონოვ-ტიან-შანსკი]] და [[ნიკოლოზ იადრინცევი]]. ახლოს იცნობდა ვალიხანოვი [[თედორე დოსტოევსკი]]ს, რომელიც დუროვთან ერთად კატორღას ომსკის ციხეში იხდიდა.<ref name="history">[http://e-history.kz/ru/biography/view/4 Чокан Валиханов — Великий казахский ученый востоковед, историк, этнограф, географ, фольклорист, переводчик, журналист, путешественник]</ref>
1853 წელს 18 წლის ასაკში ვალიხანოვმა დაამთავრა კადეტთა კორპუსი, რის შემდეგად ჯარის ვაკალერიის კორნეტის ჩინი მიიღო. ჩოქან ვალიხანოვმა საზოგადოებრივი და სალიტერატურო მოღვაწეობა სწავლის დამთავრებისთანავე დაიწყო. ფორმალურად იგი იყო ციმბირის კაზაკთა ჯარის მე-6 საკავალერიო პოლკის ოფიცერი, თუმცა ფაქტობრივად დატოვეს დასავლეთ ციმბირის გენერალ-საგუბერნატოროში, ხოლო ერთი წლის შემდეგ დანიშნეს გენერალ გოსფორტის ადიუნქტად, რომელიც მაშინ [[ციმბირი|დასავლეთ ციმბირსა]] და [[ყაზახეთი]]ს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილებს მართავდა.▼
▲1853 წელს 18 წლის ასაკში ვალიხანოვმა დაამთავრა კადეტთა კორპუსი, რის შემდეგად ჯარის ვაკალერიის კორნეტის ჩინი მიიღო. ჩოქან ვალიხანოვმა საზოგადოებრივი და სალიტერატურო მოღვაწეობა სწავლის დამთავრებისთანავე დაიწყო. ფორმალურად იგი იყო ციმბირის კაზაკთა ჯარის მე-6 საკავალერიო პოლკის ოფიცერი, თუმცა ფაქტობრივად დატოვეს დასავლეთ ციმბირის გენერალ-საგუბერნატოროში, ხოლო ერთი წლის შემდეგ დანიშნეს გენერალ გოსფორტის ადიუნქტად, რომელიც მაშინ [[ციმბირი|დასავლეთ ციმბირსა]] და [[ყაზახეთი]]ს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილებს მართავდა.<ref name="history" />
1854-1857 წლებში აქტიური მონაწილეობა მიიღო ყაზახთა მიერ [[უფროსი ჟუზი]]სა და ყირგიზული ტომების ბუგუს, სარიბაღიშისა და სოლთუს [[რუსეთი|რუსეთთან]] მშვიდობიანი მიერთების საქმეში. ერთდროულად ინტენსიურად დაიწყო [[გეოგრაფია|გეოგრაფიის]], [[ისტორია|ისტორიის]], ადათ-წესების, [[ყაზახები|ყაზახთა]] და [[ყიგიზები|ყირგიზთა]] სახალხო პოეზიის შესწავლა.▼
▲1854-1857 წლებში აქტიური მონაწილეობა მიიღო ყაზახთა მიერ [[უფროსი ჟუზი]]სა და ყირგიზული ტომების ბუგუს, სარიბაღიშისა და სოლთუს [[რუსეთი|რუსეთთან]] მშვიდობიანი მიერთების საქმეში. ერთდროულად ინტენსიურად დაიწყო [[გეოგრაფია|გეოგრაფიის]], [[ისტორია|ისტორიის]], ადათ-წესების, [[ყაზახები|ყაზახთა]] და [[ყიგიზები|ყირგიზთა]] სახალხო პოეზიის შესწავლა.<ref name="history" />
1855 წელს თან გაჰყვა გენერალ გოსფორტს მოგზაურობაში და შეასრულა დიდი მოგზაურობა [[ყაზახეთი|ცენტრალურ ყაზახეთში]], [[შვიდმდინარეთი|შვიდმდინარეთსა]] და [[თარბაღათაი]]ში. მისი მარშრუტი გადაჭიმული იყო [[ომსკი]]დან [[სემიპალატინსკი|სემიპალატინსკამდე]], აქედან აიაღუდიდან და კაპალიდან [[იმიერილის ალათაუ]]მდე, სადაც იმ პერიოდში მიმდინარეობდა ვერნის გამაგრება. ამ მოგზაურობამ სათავე დაუდო ყაზახი ხალხისა და მისი ადათების სიღრმისეულ შესწავლას. იგი აგროვებდა მასალებს სტატისტიკის, ჩვეულებრივი სამართლისა და ყაზახთა ძველი რელიგიის შესახებ.▼
== მოგზაურობა ==
1856-1857 წლებში მონაწილეობა მიიღო დიდ სამხედრო-სამეცნიერო ექსპედიციაში, რომელიც ორგანიზებული იყო პოლკოვნიკ ხომენტოვსკის მიერ. ექსპედიციის მიზანი იყო ყირგიზელი ხალხის გაცნობა და [[ისიქ-ქოლი]]ს აუზის აგეგმვა. ამ მოგზაურობისას ვალიხანოვმა შეაგროვა [[ორნითოლოგია|ორნითოლოგიური]] და [[ენტომოლოგია|ენტომოლოგიური]] კოლექცია, შეადგინა ჰერბარიუმი, შეისწავლა [[შვიდმდინარეთი]]ს [[ფლორა]] და [[ფაუნა]], მონაწილეობა მიიღო [[ისიქ-ქოლი]]ს აგეგმვაში, რომლის შედეგადაც ახალ რუკაზე შეიცვალა მისი სანაპიროების ფორმა და კონტურები. ამ ექსპედიციისას ახალგაზრდა მკვლევარმა პირველმა მიაქცია ყურადღება ყირგიზელი ხალხის ცნობილ პოემას — მანასს, შეასრულა მისი პირველი სამეცნიერო ჩანაწერი და ნაწილობრივ გადათარგმნა იგი [[რუსული ენა|რუსულ ენაზე]]. პირველმა მოახდინა პოემის ისტორიულ-ლიტერატურული ანალიზი და გაარჩია მისი ლეგენდარული გმირის იერი.▼
▲1855 წელს თან გაჰყვა გენერალ გოსფორტს მოგზაურობაში და შეასრულა დიდი მოგზაურობა [[ყაზახეთი|ცენტრალურ ყაზახეთში]], [[შვიდმდინარეთი|შვიდმდინარეთსა]] და [[თარბაღათაი]]ში. მისი მარშრუტი გადაჭიმული იყო [[ომსკი]]დან [[სემიპალატინსკი|სემიპალატინსკამდე]], აქედან აიაღუდიდან და კაპალიდან [[იმიერილის ალათაუ]]მდე, სადაც იმ პერიოდში მიმდინარეობდა ვერნის გამაგრება. ამ მოგზაურობამ სათავე დაუდო ყაზახი ხალხისა და მისი ადათების სიღრმისეულ შესწავლას. იგი აგროვებდა მასალებს სტატისტიკის, ჩვეულებრივი სამართლისა და ყაზახთა ძველი რელიგიის შესახებ.<ref name="history" />
▲1856-1857 წლებში მონაწილეობა მიიღო დიდ სამხედრო-სამეცნიერო ექსპედიციაში, რომელიც ორგანიზებული იყო პოლკოვნიკ ხომენტოვსკის მიერ. ექსპედიციის მიზანი იყო ყირგიზელი ხალხის გაცნობა და [[ისიქ-ქოლი]]ს აუზის აგეგმვა. ამ მოგზაურობისას ვალიხანოვმა შეაგროვა [[ორნითოლოგია|ორნითოლოგიური]] და [[ენტომოლოგია|ენტომოლოგიური]] კოლექცია, შეადგინა ჰერბარიუმი, შეისწავლა [[შვიდმდინარეთი]]ს [[ფლორა]] და [[ფაუნა]], მონაწილეობა მიიღო [[ისიქ-ქოლი]]ს აგეგმვაში, რომლის შედეგადაც ახალ რუკაზე შეიცვალა მისი სანაპიროების ფორმა და კონტურები.<ref
1856 წლის აგვისტოს დასაწისში ვალიხანოვი კულჯაში გაემგზავრა. გზა და გზა მოინახულა [[ჩინეთი|დასავლეთი ჩინეთის]] რიგი მოსაზღვრე პუნქტი. კულჯინის მხარეში დაჰყო დაახლოებით სამი თვე, შემდეგ, შემოდგომის დადგომასთან ერთად, [[ომსკი|ომსკში]] დაბრუნდა. 1857 წლის გამგზავრება ვალიხანოვისთვის არსებითად იყო საცდელი ნაბიჯი კაშგარში მოგზაურობის წინ. ახალგაზრდა მკვლევრის გამოკვლევები განხორციელებული ტიან-შანკსის მეოხებით [[გეოგრაფია]]სა და [[ისტორია]]ში ფართოდ გახდა ცნობილი [[პეტერბურგი]]ს სამეცნიერო წრეებში. 1857 წლის 27 თებერვალს ვალიხანოვი აირჩიეს [[რუსეთის გეოგრაფიული საზოგადოება|რუსეთის გეოგრაფიული საზოგადოების]] ნამდვილ წევრად.▼
ამ ექსპედიციისას ახალგაზრდა მკვლევარმა პირველმა მიაქცია ყურადღება ყირგიზელი ხალხის ცნობილ პოემას — მანასს, შეასრულა მისი პირველი სამეცნიერო ჩანაწერი და ნაწილობრივ გადათარგმნა იგი [[რუსული ენა|რუსულ ენაზე]]. პირველმა მოახდინა პოემის ისტორიულ-ლიტერატურული ანალიზი და გაარჩია მისი ლეგენდარული გმირის იერი.<ref name="history" />
1858-1859 წლებში კაშგარში მოგზაურობამ მას მამაცი მოგზაურის სახელი მოუტანა. შეისწავლა ევროპაში ამ თითქმის უცნობი ქვეყნის გეოგრაფია, ისტორია, პოლიტიკური წყობილება, კულტურის თავისებურებები და ადათები, რითაც შეიტანა არსებით წვლილი აღმოსავლეთ თურქესტანის სამეცნიერო კვლევის საქმეში. ექსპედიციის გზავნილი, რომელშიაც დაინტერესებული იყვნენ მეცნიერი-გეოგრაფები, ერთდროულად შეესაბამებოდა რუსეთის მთავრობის საგარეო პოლიტიკას და იყო დაკავშირებული საერთ პოლიტიკურ ღონისძიებასთან. თავისი წარმატებული მოგზაურობა მან 10 თვესა და 14 დღეში დაამთავრა და 1859 წლის 12 აპრილს ვალიხანოვი ვერნიში ჩამოვიდა თან არსებული მდიდარი და საინტერესო ცნობებით კაშგარის შესახებ. ▼
▲1856 წლის აგვისტოს დასაწისში ვალიხანოვი კულჯაში გაემგზავრა. გზა და გზა მოინახულა [[ჩინეთი|დასავლეთი ჩინეთის]] რიგი მოსაზღვრე პუნქტი. კულჯინის მხარეში დაჰყო დაახლოებით სამი თვე, შემდეგ, შემოდგომის დადგომასთან ერთად, [[ომსკი|ომსკში]] დაბრუნდა. 1857 წლის გამგზავრება ვალიხანოვისთვის არსებითად იყო საცდელი ნაბიჯი კაშგარში მოგზაურობის წინ. ახალგაზრდა მკვლევრის გამოკვლევები განხორციელებული ტიან-შანკსის მეოხებით [[გეოგრაფია]]სა და [[ისტორია]]ში ფართოდ გახდა ცნობილი [[პეტერბურგი]]ს სამეცნიერო წრეებში. 1857 წლის 27 თებერვალს ვალიხანოვი აირჩიეს [[რუსეთის გეოგრაფიული საზოგადოება|რუსეთის გეოგრაფიული საზოგადოების]] ნამდვილ წევრად.<ref name="history" />
ვალიხანოვის მოგზაურობის უმთავრესი შედეგი იყო მისი კაპიტალური შრომა: „ალთიშარის მდგომარეობის ან ჩინეთის პროვინცია ნან-ლუს (მცირე ბუხარინის) ექვსი აღმოსავლეთი ქალაქის შესახებ“. ეს იყო პირველი სამეცნიერო შრომა, რომელიც მიეძღვნა აღმოსავლეთ თურქესტანის ისტორიას, გეოგრაფიასა და სოციალურ წყობილებას. ამ ნაშრომს დღემდე არ დაუკარგავს თავისი მნიშვნელობა.▼
▲1858-1859 წლებში კაშგარში მოგზაურობამ მას მამაცი მოგზაურის სახელი მოუტანა. შეისწავლა ევროპაში ამ თითქმის უცნობი ქვეყნის გეოგრაფია, ისტორია, პოლიტიკური წყობილება, კულტურის თავისებურებები და ადათები, რითაც შეიტანა არსებით წვლილი აღმოსავლეთ თურქესტანის სამეცნიერო კვლევის საქმეში. ექსპედიციის გზავნილი, რომელშიაც დაინტერესებული იყვნენ მეცნიერი-გეოგრაფები, ერთდროულად შეესაბამებოდა რუსეთის მთავრობის საგარეო პოლიტიკას და იყო დაკავშირებული საერთ პოლიტიკურ ღონისძიებასთან. თავისი წარმატებული მოგზაურობა მან 10 თვესა და 14 დღეში დაამთავრა და 1859 წლის 12 აპრილს ვალიხანოვი ვერნიში ჩამოვიდა თან არსებული მდიდარი და საინტერესო ცნობებით კაშგარის შესახებ.<ref name="history" />
1959 წლის ბოლოდან 1961 წლის გაზაფხულამდე ვალიხნაოვი პეტერბურგში იმყოფებოდა, სადაც დაუახლოვდა დემოკრატიულ ინტელიგენციას, მათ შორის: [[გრიგოლ პოტანინი|გრიგოლ პოტანინს]], [[თედორე დოსტოევსკი]]ს, [[სერგეი დუროვი|სერგეი დუროვსა]] და სხვა. მისი პეტერბურგში მოღვაწეობა მრავალმხრივი აღმოჩნდა. სამხედრო-სასწავლო კომიტეტის დავალებით შეადგინა შუა აზიისა და აღმოსავლეთ თურქესტანის რუკა. გეოგრაფიულ საზოგადოებაში მონაწილეობა მიიღო [[კარლ რიტერი]]ს შრომების გამოცემის მომზადებაში, შეადგინა მასალები [[ყაზახეთი]]სა და [[შუა აზია|შუა აზიის]] გეოგრაფისას და ეთნოგრაფიაში, კითხულობდა ლექციებს. ზოგჯერ მისი ლექციები გაზეთებშიც იბეჭდებოდა. ▼
▲ვალიხანოვის მოგზაურობის უმთავრესი შედეგი იყო მისი კაპიტალური შრომა: „ალთიშარის მდგომარეობის ან ჩინეთის პროვინცია ნან-ლუს (მცირე ბუხარინის) ექვსი აღმოსავლეთი ქალაქის შესახებ“. ეს იყო პირველი სამეცნიერო შრომა, რომელიც მიეძღვნა აღმოსავლეთ თურქესტანის ისტორიას, გეოგრაფიასა და სოციალურ წყობილებას. ამ ნაშრომს დღემდე არ დაუკარგავს თავისი მნიშვნელობა.<ref name="history" />
ვალიხანოვი იყო პირველი ყაზახი მხატვარი, შექმნა ეთნოგრაფიულად ზუსტი მრავალი ჩანახატი, რომლებითაც აფორმებდა თავისსავე სამეცნიერო სამგზავრო დღიურებს. აქვს აგრეთვე დაზგური სურათები და აკვარელები „დიდი ურდოს ყაზახები“, „სართაი სარი ბაღიშის გვარიდან“ და სხვა. დატოვა მნიშვნელოვანი გამოკვლევები [[შუა აზია|შუა აზიის]], [[ყაზახეთი]]სა და [[ჩინეთი|დასავლეთ ჩინეთის]] ხალხების, კულტურისა და ისტორიის შესახებ: „ნარკვევები ჯუნღარიაზე“ (1861), „აბლაია“ (1861), „ჩინეთის იმპერიის დასავლეთი მხარე და ქ. კულჯა“ (გამოქვეყნდა 1858 წელს) და სხვა. ▼
▲1959 წლის ბოლოდან 1961 წლის გაზაფხულამდე ვალიხნაოვი პეტერბურგში იმყოფებოდა, სადაც დაუახლოვდა დემოკრატიულ ინტელიგენციას, მათ შორის: [[გრიგოლ პოტანინი|გრიგოლ პოტანინს]], [[თედორე დოსტოევსკი]]ს, [[სერგეი დუროვი|სერგეი დუროვსა]] და სხვა. მისი პეტერბურგში მოღვაწეობა მრავალმხრივი აღმოჩნდა. სამხედრო-სასწავლო კომიტეტის დავალებით შეადგინა შუა აზიისა და აღმოსავლეთ თურქესტანის რუკა. გეოგრაფიულ საზოგადოებაში მონაწილეობა მიიღო [[კარლ რიტერი]]ს შრომების გამოცემის მომზადებაში, შეადგინა მასალები [[ყაზახეთი]]სა და [[შუა აზია|შუა აზიის]] გეოგრაფისას და ეთნოგრაფიაში, კითხულობდა ლექციებს. ზოგჯერ მისი ლექციები გაზეთებშიც იბეჭდებოდა.<ref name="history" />
▲ვალიხანოვი იყო პირველი ყაზახი მხატვარი, შექმნა ეთნოგრაფიულად ზუსტი მრავალი ჩანახატი, რომლებითაც აფორმებდა თავისსავე სამეცნიერო სამგზავრო დღიურებს. აქვს აგრეთვე დაზგური სურათები და აკვარელები „დიდი ურდოს ყაზახები“, „სართაი სარი ბაღიშის გვარიდან“ და სხვა. დატოვა მნიშვნელოვანი გამოკვლევები [[შუა აზია|შუა აზიის]], [[ყაზახეთი]]სა და [[ჩინეთი|დასავლეთ ჩინეთის]] ხალხების, კულტურისა და ისტორიის შესახებ: „ნარკვევები ჯუნღარიაზე“ (1861), „აბლაია“ (1861), „ჩინეთის იმპერიის დასავლეთი მხარე და ქ. კულჯა“ (გამოქვეყნდა 1858 წელს) და სხვა.<ref>[http://bse.sci-lib.com/article002919.html Валиханов Чокан Чингисович — Значение слова "Валиханов Чокан Чингисович" в Большой Советской Энциклопедии]</ref>
1861 წლის გაზაფხულზე მძიმე ავადმყოფობამ აიძულა იგი [[პეტერბურგი]] დაეტოვებინა. ექიმების რჩევით მშობლურ სტეპში გაემგზავრა. მალე იგი [[ომსკი|ომსკში]] გაემგზავრა, ხოლო 1864 წლის ივლისში დაბრუნდა ვერნიში. ჩოქან ვალიხანოვი გარდაიცვალა 1865 წლის 10 აპრილს [[ტუბერკულოზი]]თ, 29 წლის ასაკში.
==რესურსები ინტერნეტში==
* [http://www.heritagenet.unesco.kz/kz/content/history/portret/yalihan.htm Чокан Валиханов] {{ru icon}}
* [http://bnews.kz/ru/persons/valihanov_chokan_chingisovich Чокан Валиханов] {{ru icon}}
==ლიტერატურა==
* Маргулан А. Основные этапы жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова. // Валиханов Ч. Избранные произведения. - М.: Наука, 1986. – 414 стр. – С.5-10
* Очерк жизни и деятельности Ч.Ч. Валиханова // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1. – Алма-Ата, 1984. – 432 стр. – С.9-79
* Чокан Валиханов в воспоминаниях современников, А.-А., 1964;
* Забелин И. М., Чокан Валиханов, М., 1956;
* Сегизбаев О. А., Мировоззрение Ч. Валиханова, А.-А., 1959;
==სქოლიო==
{{სქოლიო}}
{{DEFAULTSORT:ვალიხანოვი, ჩოქან}}
| |||