არტაქსერქსე II: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შეუმოწმებელი ვერსია] | [შეუმოწმებელი ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary |
No edit summary |
||
ხაზი 12:
გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე ართახშასამ მემკვიდრეთ თავისი ვაჟი დარიავახუში გამოაცხადა. ადათის თანახმად, მემკვიდრეს მეფისთვის ნებისმიერი საჩუქრის თხოვება შეეძლო, დარიახუშმა კი მოითხოვა ხარჭა - ასპასია. მეფეს ეს არ ესიამოვნა და ხარჭა ქურუმად აქცია. დარიახუში ამან განარისხა. ამით ისარგებლეს ართახშასას მტრებმა და მამა შვილს დაუპირისპირეს. დარიახუში შეთქმულებაში აღმოჩნდა ჩათრეული, როდესაც შეთქმულების ამბავი მეფემ გაიგო, მისი ვაჟი სიკვდილით დასაჯეს. მალე მეფეც მოკვდა.
==წარმომავლობა==
[[არტაქსერქსე II]] არის, დარია II-ის და დედოფალი პარისატიდის უმცროსი ვაჟი. ტახტზე ასვლამდე ატარებდა სახელს - არკასს, რომელიც განსაკუთრებული მეხსიერების გამო ბერძნებმა შარქვეს.
==კირა უმცროსის აჯანყება==
დარიის სიკვდილის შემდეგ, სპარსეთის შიდა მდგომარეობა გართულდა, [[არტაქსერქსე II|არტაქსერქსე]]ს და მისი ძმის კირა უმცროსს შორის ტახტისთვის. კირას ფორმალურად სატახტო უფლება არ გააჩნდა, მაგრამ მას მხარს უჭერდა სამეფოს გავლენიანი თავადაზნაურობა, დედოფალი პარასატიდის ჩათვლით. სატრაპ კარი ტისაფერინმა, რომლის ქალიშვილზე დაქორწინებული იყო [[არტაქსერქსე]]. მივიდა ახალ მეფესთან და შეატყობინა, რომ კირა უმცროსი ამზადებს შეთქმულებას. [[არტაქსერქსე II|არტაქსერქსე]]მ ბრძანა შეეპყროთ მისი ძმა და მხოლოდ დედის გამოქომაგებამ იხსნა იგი სიკვდილისგან. ვითომ შეურიგდა თავის ხვედრს კირი, დაბრუნდა მცირე აზიაში, სადაც ეკავა მოადგილის თანამდებობა. მეამბოხე პისიდიელების წინააღმდეგ ბრძოლის საბაბით, მან დაიწყო ჯარის შეკრება. დაქირავებული ყავდა მრავალრიცხოვანი ბერძენი ჯარისკაცები, რომლებიც მოხიბლული ყავდათ უხვი შეპირებებით. ხალისით მიდიოდნენ მასთან სამუშაოდ. ფორმალურად ეს იყო მათი კერძოსაქმე. არცერთი ბერძნულ-სპარსული ქალაქი არ მიემხრო კირის, თუმცა სპარტის დიდი გავლენის შედეგად, ასეთი ერთდროულ შეკრებას მთლიანი ჯარისას, არ შეიძლებოდა ჩაევლო მისი ცნობის გარეშე. კირი თვიდან არ ამბობდა თავის გეგმებს, როცა ყველაფერი მომზადებული იყო გამოაცხადა, რომ ლაშქრობა დაგეგმილია სპარსეთის სახელმწიფოს შიგნით.
როდესაც გაიგეს ასაეთი მრავალრიცხოვანი ჯარის შესახებ. ტისაფერნმა მოახსენა მეფეს შექმნილი ვითარებაზე [[ძვ. წ. 401|ძვ.წ 401]] წელს კირის მრავალრიცხოვანი ჯარი, რომლის რიგებში იყო 13 ათასი [[ბერძენი]] დაქირავებული ჯარისკაცი, მხედარმთავარი კლეარხის მეთაურობით დაიწყო ლაშქრობა. დაქირავებული ჯარისკაცების რიგში იყო აფინელი ქსენოფოტე, მომავალი ისტორიკოსი, რომელიც ცხადია, აწარმოებდა დღიურს ლაშქრობის დროს. მოგვიანებით კი ეს აღწერა თხზულებაში "ანაზასისი". კირის ჯარს თან ახლდა დიდი ფლოტი, სპარტანელი სამის მეთაურობით. მეფე კილიკი სვინესიამ დაიკავა ორმაგი პოლიტიკა კირის მიმართებით. მან მისცა ბევრი ფული, რომ გაეფრთხილებინა არტაქსერქსე.
ამავე დროს ეგვიპტეში ფართოვდებოდა აჯანყება პერსების წინააღმდეგ, ამირტეას მეთაურობით ძვ.წ 401 წელს. ამირტეამ დაიპყრო ზედა ეგვიპტე, ელეფანტინის ჩათვლით. სირიაში სპარსული ჯარის მეთაურმა აბროკომმა შეკრიბა დიდი ჯარი, რათა ესროლა ეგვიპტელების წინააღმდეგ. თუმცა კირა უმცროსის შემოსვლასთან დაკავშირებით, მოხდა ამ ჯარის სასწრაფო გადასროლა [[არტაქსერქსე II|არტაქსერქსე]]ს და ამირტეის მისაშველებლად.
ამ დროს კირი აგრძელებდა შეტევას აღმოსავლეთზე. ისეში მასთან ჩამოვიდა 35 გემი, პელოპონესიიდან და 25 ეფესიდან, რომელსაც მეთაურობდა ეგვიპტელი ტამოსი, [[სპარსეთი]]ს მეფის ერთ-ერთი მეგობარი. კირის ჯარს შემოუერთდა ასევე 400 ელინელი გოპლიტები, რომლებიც ჩამოშორდნენ აბროკომს და რამდენიმე ათასი დაქირავებული ჯარისკაცი საბერძნეთიდან. [[ძვ. წ. 401|ძვ.წ 401]] წლის 3 სექტემბერს მოხდა გადამწყვეტი ბრძოლა, კირა უმცროსის და არტაქსერქსეს შორის, [[კუნაქსთან|კუნაკსი]]ს დასახლებაში, ვავილონიიდან 90 კილომეტრში. ამ ბრძოლაში კირი დაიღუპა, რომელიც განგმირა [[არტაქსერქსე II|არტაქსერქსი]]ს ჯარისკაცმა.
მოგებამ, რომელიც მოიპოვა ჯარის ამ ფლანგმა, დაკარგა ყველანაირი აზრი, როდესაც გავრცელდა ცნობა კირის სიკვდილი შესახებ. ტისაფერინმა შეიტყუა კლეარხი თავის სტრატეგებით და უმცროსი მეთაურებით. მოგვიანებით სტრატეგები მიიყვანეს მეფესთან და მოკვეთეს თავი. მხოლოდ ერთი ლოხაგი, რომელიც იყო დაჭრილი მუცელში, შეძლო გადასულიყო თავისიანებთან და მოეყოლა მომხდარი.ბერძნები აღმოჩნდნენ უცხო ქვეყანაში, მტრულ გარემოცვაში, მეთაურების გარეშე. მაგრამ იყო არჩეული ახალი მეთაური.სპარსი ჯარის კვალდაკვალ, ბერძნები გაემართნენ უკან უამრავი წვალების და დანაკარგის შემდეგ ძვ.წ 400 წელს. გავიდნენ შავი ზღვის დასავლეთ სანაპიროზე, ქალაქ სინოპთან. 13 ათასი მებრძოლიდან დაბრუნდა 8600. ორმაგი პოლიტიკის გამო დასჯილი იყო მეფე კილიკი სვინესი, რომელსაც ჩამოართვეს მეფის უფლებები.
==სპარსეთის და სპარტის ომი==
კირა უმცროსის დამარცხების შემდეგ [[სპარტა]] იყო ჩაბმული სპარსეთის სამხედრო კონფლიქტში, რომელმაც დაიწყო დამსჯელი მოქმედებები საბერძნეთის ქალაქების წინააღმდეგ, რომელიც იმყოფებოდა სპარტის მფარველობის ქვეშ. [[ძვ. წ. 400|ძვ.წ 400]] წელს სპარტამ გაგზავნა ეფისში 500 მებრძოლი ფიბრონის მეთაურობით. თუმცა ასეთი მრავალრიცხოვან არმიას არ შეეძლო აქტიური მოქმედებები და ცდილობდა მხოლოდ მცირე აზიის საბერძნეთის ქალაქების დაცვას პერსებისგან.
[[ძვ. წ. 397|ძვ.წ. 397]] წელს დაიწყო ომი სპარტის და პერსიას შორის. მცირე აზიაში სამხედრო მოქმედებების ხელმძღვანელობისათვის ჩამოვიდა სპარტაში მეფე აგისილაი II. თუმცა მცირერიცხოვან ჯარს ბრძოლა მიჰყავდა უხალისოდ. ტისაფერნი ითბენდა დამარცხებებს და ამიტომ ძვ.წ 396 წელს აგესილაისთან დადო ზავი 3 თვით. ტისაფერინმა ისარგებლა დროებითი შესვენებით და მეფეს სთხოვა დახმარება. ამავე დროს იგი როგორც სპარსეთის ჯარის მეთაური მცირე აზიაში დახმარება სთხოვა ფარნავაზს.
[[ძვ. წ. 396|ძვ.წ 396]] წელს ტისაფერინმა მიიღო დამხმარე ჯარი და განაახლა ომი. ამავე დროს აგესილაიმ, ვისი ჯარიც ითვლიდა 20 ათას მებრძოლს, გაგზავნა გალლესპონტზე ლისანდრა სამხედრო მოქმედებების წარმოებისთვის, რომელმაც გადმოიბირა სპარტის მხარეს უძლიერესი სპარსი სპიტრიდატი, ფარნავაზის მორჩილი, თავისი 200 მხედრით და მის განკარგულებაში მყოფი ხაზინა. მან უღალატა სპარსებს, გაბრაზებულმა იმით,რომ ფარნავაზმა დატოვა თავისთან მისი ქალიშვილი, როგორც მძევალი. დაარღვია პირობა დაქორწინებულიყო მასზე, მაგრამ იმედოვნებდა მეფის ქალიშვილზე დაქორწინებას.
ვითომ თავს უნდა დასხმოდა კარიას, სადაც მდებარეობდა ტისაფერნის რეზიდენცია, აგესილაი უეცრად შეიჭრა ფრიგიაში და გაძარცვა ბევრი ქალაქი. ძვ.წ 395 წლის გაზაფხულზე, სანამ ტისაფერნის მთავარი ძალა იმყოფებოდა კარიაში, აგესილაი თავს დაესხა სპარსელ ცხენოსან ჯარს სარდის მახლობლად და დაამარცხა იგი. ამ მოულოდნელმა შემოსევებმა დიდი ზიანი მიაყენა სპარსებს. მაგრამ რამდენიმე დღეში ჩამოვიდა სპარსეთის ცხენოსანთა ჯარი და გაანადგურა უამრავი ბერძენი, რომელიც იყო დაკავებული ძარცვით.
აფინელი კონონი სპარსელების სამსახურში
სამხედრო მოქმედებები მიმდინარეობდა ცვალებადი წარმატებით, სანამ არ ჩაერთო სპარსელებთან სამსახურში ჩამდგარი აფინელი [[სტრატეგოსი|სტრატეგი]] [[კონონი]]. კონონის რჩევით სპარსებმა გადაწყვიტეს გამარჯვება ეძებათ არა ხმელეთზე, არამედ ზღვაზე, 40 გემის მეთაურობით, რომელიც იყო აგებული სპარსელების სახსრეებით. კონონმა გაათავისუფლა მცირე აზია [[სპარსელი]] გარნიზონებისგან. [[ძვ. წ. 396|ძვ.წ 396]] წელს კონონი გაემართა კარიის ჩრდილოეთ საზღვრებისკენ. სადაც გაზარდა თავისი ფლოტი ორჯერ. იგი თავს დაესხა როდოოსს და აიძულა ლაკედემონელები დაეტოვებინათ კუნძული. შემდეგ კონონმა მოახერხა დაეპყრო ხორბლეულის დიდი ტრანსპორტი, რომელიც გამოუგზავნა ლაკადემონელებს ეგვიპტის ფარაონმა ნეფერიტ I-მა სპარტაში. როდოსთან კონონის საშველად მოვიდა 80 [[ფინიკიელები|ფინიკიელი]] და კილიკიელების გემები. თუმცა კონონს მეტი ფული არ მიუღია ომის საწარმოებლად და მისი თხოვნები მიმართული იყო ტისაფერნისკენ. მაშინ კონონი პირადად გაემგზავრა სუზისში მეფესთან ტისაფერნზე საჩივრით. სუზაში იგი თბილად მიიღო დედოფალმა პარისადიტმა. პარისატიდი გაბრაზებული იყო ტისაფერნზე. რადგან ის თვლიდა,რომ მისი შვილის კირა უმცროსის სიკვდილის მთავარი მიზეზი არტაქსერქსეს და ტისაფერინის მტრული დამოკიდებულება იყო. მეფე თვლიდა, რომ ტისაფერინი ეწევა ორმაგ თამაშს და [[ძვ. წ. 395|ძვ.წ 395]] წელს სიკვდილის განაჩენი გამოუტანა თავის გამოჩენილ დიპლომატს და მხედარმთავარს. განაჩენის აღსრულება დაევალა ტიფრავსტვს და არიეს, რომლებმაც ეშმაკურად შეიტყუეს ტისაფერინი ხაფანგში და მოჰკვეთეს თავი. არიეს მომსახურებისათვის ჯილდოდ მიიღო კარია, ხოლო ტიფრავსტვმა დაიკავა ტისაფერინის ადგილი. ტიფრავსტვმა მისცა კონონს სამხედრო საჭიროებისათვის, ტისაფერნის ქონებიდა 200 ტალანტი ვერცხლი.
==კორინფსკის ომი==
[[ძვ. წ. 395|ძვ.წვ 395]] წლის შემოდგომით აგესილაი II-ემ დატოვა ტიფრავსტვის სამფლობელო და დაიწყო [[ფარნავაზი]]ს სამფლობელოს აოხრება. ლაკედემონიანებს შემოუერთნდენ ბალფაგონიის თავადი ოტისი, რომელიც გამოეცალა სპარსეთის მეფეს. ამ დროს სპარსეთში პარისატიდმა მოწამლა მეფე სტატურის ცოლი. მეფის გარემოცვა რომელიც დაკავებული იყო ინტრიგებით, ცოტა დროს უთმობდა ომს მცირე აზიაში და სპასეთში განიცდიდნენ წარუმატებლობას ერთს მეორეზე. ამან გადააწყვეტინა ტიფრავსტვს მიემართა გამოცდილ დიპლომატის გზას. საბერძნეთში გაგზავნილი იყო ტიმოკრატი, პოლიტიკურ მოღვაწეების მოსასყიდად, რათა დაერწმუნებინათ თავისი თანამოქალაქეები გამოსულიყვნენ სპარტის წინააღმდეგ. შეიქმნა ანტისპარტული კოალიცია, სადაც შევიდნენ არა მარტო სპარტის ძველი მოწინააღმდეგეები - აინელები, არამედ ყოფილი მისი მოკავშირეები-ფივები და კონიფი. დაიწყო ე.წ. კორინფსკის ომი. ძ[[ძვ. წ. 395|ვ.წ. 395-[[387]]წწ]]. სპარტის მოკავშირე ეგვიპტემ არ გაუწია არანაირი დახმარება დაკედემონიანებს.
[[ძვ. წ. 394|ძვ.წ. 394]] წლის 10 აგვისტოს გაერთიანდა ბერძნულ-სპარსული ფლოტი, რომელიც შემდგარი იყო 90 კიპრის, როდისის და აფინის გემებისგან. კონინის და ფარნავაზის მხედარმთავრობით, მცირე აზიის სანაპიროზე მოიგო გადამწყვეტი ბრძოლა სპარსულ ფლოტზე, რომელსაც სათავეში ედგა პისანდრი, 85 სპარსული ტრიერიდან 45 იყო ჩაძირული. ხოლო 40 ეკიპაჟი, 500 წევრით იყო ტყვედ აყვანილი. ბრძოლის დროს დაიღუპა პირანდრაც. სპარტა იძულებული იყო ებრძოლა ორ ფრონტზე. იგი უფრო მნიშვნელოვნად თვლიდა თავის პოზიციასს ბალკანეთის საბერძნეთში. [[ძვ. წ. 391|ძვ.წ. 391]] წელს იონია სტრუფის მეთაურობით გაანადგურეს ფიბრონის ჯარი, სადაც უკანასკნელი დაიღუპა.
==ანტალკიდის ზავი==
აფინებში აღდგენილი იყო მაღალი კედლები, რომლებიც დანგრეული იყო [[ძვ. წ. 404|ძვ.წ. 404]] წელს სპარტელების ნიჭიერი მხედართმთავარის იფიკრატის მეთაურობით. რამდენიმე გამარჯვება იყო სპარტელებზე, თუმცა სპარსეთი, რომელიც დროებით აღმოჩნდა ერთ ბანაკში სპარტის მოწინააღმდეგეებთან, სულ არ იყო დაინტერესბული აფინელების საზღვაო სიძლიერის აღორძინებაში, მით უმეტეს რომ მხარს უჭერდნენ კიპრზე სეპარატიულ მოძრაობას. სპასეთისთვის ხელსაყრელი იყო შეენარჩუნებინა წონასწორობა საბერძნეთში, რომელიც გაძლიერების საშუალებას არ აძლევდა არც ერთ სახელმწიფოს, განსაკუთრებით დაყრდნობილებს ძლიერ ფლოტზე. ამიტომ დაკმაყოფილებულები სპარტის მოდუნებით, სპარსეთის სახელმწიფომ შესთავაზა მეომარ მხარეებს მშვიდობა. ეს იყო ნაკარნახევი საბეძნეთის წამომადგენლებისგან სუხაში და მიიღო სახელწოდება ,, სამეფო" ან ,, ანტალკიდოვი"
,, სამეფოს" ზავის თანახმად აღიარებდნენ სპარსეთის უმაღლეს ხელისუფლებას, საბერძნეთის ქალაქებზე მცირე აზიაში და კიპრზე. ეს იყო სერიოზული დათმობა სპარტის მხრიდან. სხვა დანარჩენი საბერძნეთის სახელმწიფოებს გარანტირებული ჰქონდა ავტონომია. აკრძალული იყო კავშირების შექმნა, თუმცა იმ დროს არსებობდა პელოპინიის კავშირი. ეს პირობა ცხადია იყო მიმართული აფინების წინააღმდეგ. კომპენსაციის სახით აფინელებმა მიიღეს კუნძული ლემნოსი, იმბროსი და სკიროსი, რომელიც უკვე იყო აღებული კონონის მიერ და რომლებსაც არ ჰქონდათ დიდი ეკონომიკური და პოლიტიკური მნიშვნელობა, მაგრამ მნიშვნელოვანი იყო როგორც სავაჭრო ხომალდების სადგომები, რომელიც გადიდოდა გელესპონტზე. ამგვარად არტაქსერქსე II-მ ოქროს დახმარებით მოიპოვა ბერძნებზე გამარჯვება, რომელიც მანამდე დარიი I-მა და კასერკსმა ვერ მოიპოვეს იარაღით.
==ეგვიპტის და კიპრიის ომი==
[[ძვ. წ. IV საუკუნე|ძვ.წ IV]] საუკუნის 80-იან წლებში სპარსეთის წინააღმდეგ გამოვიდა კოალიცია, რომელშიც შედიოდნენ აფინელები, ეგვიპტის ფარაონი ახორისი, კიპრის მეფე ევაგორი, ქალაქი ბარკა ლივიაში, ასევე მცირე აზიის მეამბოხე ტომები - პისიდელები და არაბები პალესტინაში. [[ძვ. წ. 385|ძვ.წ 385]]-[[383]]წწ. სპარსელებმა დაიწყეს საბრძოლო მომედებები ახორისი წინააღმდეგ. თუმცა ეგვიპტის დაპყრობის მცდელობა იყო განწირული წარუმატებლობაზე. პირიქით ახორისმა დაიწყო თავისი ტერიტორიების გაფართოება და ამხედრებდა მეამბოხეებს, სპარსეთის მეფის წინააღმდეგ ფინიკიაში და კილიკიაში. მან ასევე დააყენა კონტროლი ტიროსზე ფლოტის დახმარებით, რომელიც შედგებოდა 90 ტრიერისაგან. დაიპყრო ხმელთაშუაზღვის აღმოსავლეთი ნაწილი. მაშინ სპარსელებმა თავისი ძირითადი ძალები გამოიყენეს, მთავარი მოკავშირის ახორის ევაგორის წინააღმდეგ. [[ძვ. წ. 391|ძვ.წ 391]] წელს ქალაქ კიტიასთან მოხდა საზღვაო ბრძოლა. თუმცა დასაწყისში ინიციატივა იყო ევაგორის მხარიდან, სპარსელებმა თავისი მრავალრიცხოვანი ჯარის გამო მოიპოვეს გამარჯვება. ევაგორს მოუწია სალამინისკენ დახევა და იქ გამაგრება. [[ძვ. წ. 380|ძვ.წ. 380]] წლამდე დადებული იყო ზავი ევაგორის და სპარსეთის მთავარსარდალის მეფე ორონტომის სიძის შორის, რის თანახმად ეგორი იძულებული იყო ეხადა ხარკი, არა როგორც არტაქსერქსის მოახლე, არამედ როგორც მეფის მორჩილი. არტაქსერქსემ ჩათვალა, რომ ომი რომელზეც დახარჯული იყო 15 ათასი ტალანი, ვერ მიაღწია მიზანს და ორონტი ჩავარდა უკიდურეს გაჭირვებაში.
==კადუსების წინააღმდეგ ლაშქრობა==
[[ძვ. წ. IV საუკუნე|ძვ.წ. IV]] საუკუნის 70 წლებში სპარსეთის ომი კადუსიევის ტომის წინააღმდეგ გამოვიდა. კავკასიაში მეფემ შეკრიბა უდიდესი ჯარი და თვითონ გამოვიდა მათ წინააღმდეგ. შეიჭრა მთაგორიან, ნისლიან და ველურ მიწაზე, სადაც კვებდა თავის მეომარებს მსხლით, ვაშლით და სხვა მსგავსი ნაყოფით. იგი შეუმჩნევლად ჩავარდა ძალიან რთულ და სახიფათო მდგომარეობაში, ვერც ჰყიდდა ნაწარმს ადგილზე. გადატანაც შეუძლებელი იყო, ასე რომ იკვებებოდნენ მხოლოდ აყროლებული ცხოველების ხორცით. ვირის თავში სიამოვნებით იძლეოდნენ 60 დრახმს (ანუ 300 გრ. ოქროს ).
მეფეს და მის ჯარს უშველა ტირიბაზმა. ტირიბაზი შეუთანხმდა არტაქსერქსეს. ერთთან წავიდა თვითონ, მეორესთან გაგზავნა შილი. იქ ისინი მოტყუებით ცდილობდნენ შთაეგონებინა ორივე კადუსებისთვის, თითქოს თითოეული მათგანი ცდილობდა დაედო სეპარატიული ზავი არტაქსერქსესთან, მეორესგან მალულად. ერთერთი გონიერი ნაბიჯია დაიწყოს მოლაპარაკება პირველმა. ამ გზით მოტყუებული ორივე მეფე გაემართა [[არტაქსერქსე II -თან|რტაქსერქსე]]სთან მოსალაპარაკეპლად. ამ დროს დაიწყო ყინვები და მეფე იძულებული იყო დაბრუნებულიყო უკან უამრავი ხალხის დანაკარგით და დახოცილი ცხენებით.
არტაქსერქსეს მეფობის დროს დამოუკიდებლობა მოიპარა კარდუსებმა, ტიბარენებმა, [[კოლხები|კოლხე]]ბმა და სხვა ტომება.
==არტაქსერქსეს მეფობის ბოლო და სიკვდილი==
მიუხედავად ამ წარმატებებისა, [[აქემენიდების დინასტია|აქამენიდები]]ს სამეფო ხდებოდა სულ უფრო სუსტი. [[არტაქსერქსე II|არტაქსერსე]]ს მეფობის ბოლოს, ბევრი ტომი,რომლებიც ცხოვრობდნენ ძნელად მიუვალ ადგილებში. დაწყებული არავიიდან დამთავრებული შუა აზიამდე.ისინი უკვე არ ემორჩილებოდნენ მას და ხარკსაც აღარ უხდიდნენ. ამ დროს [[ხორეზმი]], [[სოგდიანა|სოგდანა]] და [[საკები|საქსიელი]] ტომებიდან სპარსეთის მეფის ქვეშერმდომები გახდნენ მისი მოკავშირეები. არეულობა იყო სამეფო ოჯახში. არტაქსერქსეს უმცროსმა ვაჟმა მოაწყო შეთქმულება მამის წინააღმდეგ, მაგრამ იგი გამოაშკარავებული იყო ერთერთი ევნუხის ღალატის გამო. დარიი თვის შილებთნ დასაჯეს სიკვდილით ( ერთის გარდა ). ხოლო შუათანა შვილი არიასპი,რომელიც იყო ეჭვმიტანილი შეთქმულების მოწყობაში. სიცოცხელ დაამთავრა თვითმკვლელობით. არტაქსერქსეს არ უყვარდა ოხა (უმცროსი შვილი) ამიტომ მას არ ჰქონდა ტახტზე ასვლის იმედი,თავის მემკვიდრედ დანიშნა არსამი, მაგრამ ის მოკლეს სპარსელებმა ოხას დაკვეთით. ამრიგად ოხამ მოიშორა ყველა ტახტის პრეტენდენტი, რის შემდეგ იგი გამოცხადებული იყო მეფის მემკვიდრედ.
[[არტაქსერქსე II|არტაქსერქსე]] გარდაიცვალა [[ძვ. წ. 359|ძვ.წ. 359]] წლის დეკემბერში 86 წლის ასაკში. მართავდა 45 წელი . თვისი 336 ცოლისაგან, მას ჰყავდა 150 ვაჟი.
== ლიტერატურა==
| |||