უგანდა: განსხვავება გადახედვებს შორის

[შემოწმებული ვერსია][შემოწმებული ვერსია]
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary
No edit summary
ხაზი 59:
 
== ისტორია ==
უგანდის ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანები 1700–2300 წლის წინ შემგროვებლობითა და ნადირობით იყვნენ დაკავებულნი. შემდგომში ქვეყნის სამხრეთ ნაწილზე დასახლდნენ [[ბანტუ (ენა)|ბანტუს ენაზე]] მოლაპარაკე აფრიკელები, რომლებიც სავარაუდოდ ცენტრალური და დასავლეთ [[აფრიკა|აფრიკიდან]] უნდა ყოფილიყვნენ<ref name="living_enc">{{cite web|url=http://www.africa.upenn.edu/NEH/uethnic.htm|title=East Africa Living Encyclopedia – Ethnic Groups|publisher=African Studies Center, University of Pennsylvania}}</ref><ref name="phil">Martin, Phyllis and O'Meara, Patrick (1995). ''Africa''. 3rd edition. Indiana University Press. ISBN 0253209846.</ref>. ამ ხალხმა კარგად იცოდა [[რკინა|რკინის]] მოპოვება და მისი შემდგომი დამუშავება–გამოყენება. გარდა ამისა, მათ ადგილობრივებს ჩამოუყალიბეს ახალი პოლიტიკური და სოციალური იდეები. უკვე [[კიტარას იმპერია]] XIV-XV საუკუნეებში წარმოადგენს ადრეული ორგანიზაციის ფორმას. კიტარას იმპერიას შემდგომში მოჰყვება [[ბუონო კიტარას იმპერია|ბუონო კიტარას]], ხოლო უკანასკნელ საუკუნეებში [[ბუგანდას იმპერია|ბუგანდასა]] და [[ანკოლეს იმპერია|ანკოლეს იმპერიები]]<ref name="Mwambutsya">{{cite journal|author=Mwambutsya, Ndebesa|url=http://www.ossrea.net/eassrr/jan91/mwambuts.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080131112357/http://www.ossrea.net/eassrr/jan91/mwambuts.htm|archivedate=31 January 2008|title=Pre-capitalist Social Formation: The Case of the Banyankole of Southwestern Uganda|journal=Eastern Africa Social Science Research Review|volume=6|issue=2; 7 no. 1|date=June 1990 and January 1991|pages=78–95}}</ref>.
[[ფაილი:Ugandis ruqa.JPG|მინი|360პქ|left|უგანდის რუკა]]
ნილოსელი[[ნილოტები|ნილოტელი]] ხალხი, როგორებიც არიან [[ლუო (ხალხი)|ლუო]] და [[ატეკერი]], ამ ტერიტორიებზე მოვიდნენ ჩრდილოეთიდან, დაახლოებით ჩვენი წელთაღრიცხვით [[120]] წელს. ისინი მისდევდნენ მესაქონელობას და ძირითადად დასახლდნენ ქვეყნის ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ ნაწილში. ზოგიერთმა ლუოს ტომიდან დაიპყრო ბუნიოროს ტერიტორია და [[ასიმილაცია (ეთნოგრაფია)|ასიმილაცია]] განიცადა ადგილობრივებთან, ბანტუს ენაზე მოლაპარაკე ხალხთან, მათ წარმოშვეს [[ბაბიიტოს დინასტია]]<ref name="babito">{{Wayback|df=yes|date=20061210003812|url=http://www.bunyoro-kitara.com/history2.htm#The%20Babiito|title="Origins of Bunyoro-Kitara Kings"}}, bunyoro-kitara.com.</ref>. ლუოს ხალხის მიგრაცია გაგრძელდა [[XVI საუკუნე]]მდე. ატეკერებმა კი დაიკავეს ქვეყნის ჩრდილო–აღმოსავლეთი ტერიტორიები და შეერწყნენ ლუოს ხალხს ტბა [[კიოგა|კიოგას]] ჩრდილოეთ ტერიტორიებზე.
 
[[1830]] წელს [[არაბები|არაბი]] ვაჭრები მოადგნენ [[აღმოსავლეთ აფრიკა|აღმოსავლეთ აფრიკის]] სანაპიროებს. [[1860]] წელს კი მათ მოჰყვნენ [[ბრიტანელები|ბრიტანელი]] მოგზაურნი და მკვლევარნი, რომლებსაც სურდათ მოეძებნათ [[ნილოსი|ნილოსის]] სათავე<ref name=Stanley>Stanley, H. M., 1899, Through the Dark Continent, London: G. Newnes, ISBN 0486256677</ref>. [[1877]] წელს უგანდაში ჩამოდიან [[პროტესტანტიზმი|პროტესტანტი]] [[მისიონერობა|მისიონერები]], ხოლო [[1879]] წელს – [[კათოლიციზმი|კათოლიკე]] მისიონერები<ref name="state_dept">[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2963.htm#history "Background Note: Uganda"], [[U. S. State Department]]</ref>. [[1894]] წლიდან ქვეყანა იმართება [[გაერთიანებული სამეფო]]ს მიერ, როგორც მისი [[პროტექტორატი]]<ref name="Snakes">{{Cite book|title=Two Kingdoms of Uganda: Snakes and ladders in the Scramble for Africa|last=Pulford|first=Cedric|publisher=Ituri Publications|year=2011|isbn= |location=Daventry}}</ref>. [[1914]] წელს, სხვადასხვა ტერიტორიების მიერთების შემდგომ ქვეყანას უგანდა ეწოდა. [[1900]]–[[1920]] წლებში გავრცელდა საშინელი ეპიდემია — [[აფრიკული ტრიფანოსომოზი]], რომელმაც 250 000 ადამიანზე მეტი იმსხვერპლა<ref>{{cite web|url=http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol10no4/02-0626.htm|title=Reanalyzing the 1900–1920 Sleeping Sickness Epidemic in Uganda|publisher=Centers for Disease Control and Prevention (CDC)|location=USA}}</ref>.
 
[[1963]] წელს მოხდა კონსტიტუციის ცვლილება რათა ხელშეწყობილ ყოფილიყო ალიანსი უგანდის სახალხო კონგრესსა და კაბაკა იეკას პარტიას შორის. ამის შემდგომ იქმნება [[პრეზიდენტი]]სა და ვიცეპრეზიდენტის პოსტები. პრეზიდენტი გახდა [[ედუარდ მუტესა II]], ბუგანდიბუგანდის მეფე ანუ კაბაკა, ხოლო ვიცე-პრეზიდენტად დაინიშნა კიაბაზინგი<ref>{{Wayback|df=yes|date=20100220164706|url=http://www.parliament.go.ug/index.php?option=com_content&task=view&id=4&Itemid=3|title=History of Parliament}} (Website of the Parliament of Uganda)</ref><ref>{{cite web|url=http://www.buganda.com/crisis66.htm|title=Buganda Kingdom: The Uganda Crisis, 1966|publisher=Buganda.com|accessdate=3 May 2010}}</ref>.
 
[[1966]] წელს [[მილტონ ობოტე]]მ ჩამოაგდო პრეზიდენტი. პარლმანეტმა შეცვალა [[კონსტიტუცია]] და [[მილტონ ობოტე]] გახდა ქვეყნის ახალი პრეზიდენტი<ref>{{cite web|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2963.htm|title=Department of State. Background Note: Uganda|publisher=State.gov|date=3 February 2010|accessdate=3 May 2010}}</ref>, ამის შემდგომ იწყება გადატრიალებების ერა და გრძელდება ვიდრე [[1980]]–იანი წლების შუა ხანებამდე. ობოტი ორჯერ იქნა გადაყენებული, ორივეჯერ სამხედრო გადატრიალების გზით, თუმცა ობოტის რეჟიმს ზურგს უმაგრებდა და იარაღით ამარაგებდა [[საბჭოთა კავშირი]]. უგანდის მეზობელი [[ტანზანია]] ამ დროს [[ჩინეთი|ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის]] მოკავშირეა, [[საბჭოთა კავშირი]] კი ყველანაირად ცდილობდა უგანდაში არ გავრცელებულიყო [[ჩინეთი]]ს გავლენა. [[1971]] წელს ხელისუფლება გადადის [[იდი ამინი]]ს ([[1925]]–[[2003]]) ხელში. მისი სამხედრო რეჟიმი რვა წლის განმავლობაში მართავდა ქვეყანას<ref name="loc">[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/ugtoc.html "A Country Study: Uganda"], ''[[Library of Congress]] Country Studies''</ref>, მას იარაღით ამარაგებდა მისი მოკავშირე, [[ლიბია|ლიბიელი]] დიქტატორი [[მუამარ კადაფი]], თუმცა მოგვიანებით მათი ურთიერთობა გაფუჭდა, რაშიც საბჭოთა კავშირის ხელი ერია. ამინის რეჟიმმა დაახლოებით 300 000 უგანდელის სიცოცხლე შეიწირა. მისი მმართველობის დროს ქვეყნიდან განიდევნა ინდოელი უმცირესობა, ხოლო ქვეყნის ეკონომიკა განადგურდა<ref>[http://www.theage.com.au/news/business/uk-indians-taking-care-of-business/2006/03/07/1141701511987.html "UK Indians taking care of business"], ''The Age'' (8 March 2006). Retrieved 24 March 2013.</ref>. ამინის მმართველობა დასრულდა [[1973]] წელს, [[უგანდა–ტანზანიის ომი]]ს შემდგომ, რომელშიც უგანდა დამარცხდა. [[ტანზანია|ტანზანიის]] შეიარაღებულ ძალებს ამ ომში ემხარებოდნენ უგანდიდან დევნილებიც. ომის შემდეგ ხელისუფლებაში კვლავ ობოტი ბრუნდება, რომელიც [[1985]] წელს კიდევ ერთხელ ჩამოაგდო ტახტიდან გენერალმა [[ტიტო ოკელო]]მ და ხელისუფლების სათავეშიც იგი მოვიდა, თუმცა მცირე ხნით, სულ რაღაც [[6]] თვეში თავად იგიც იქნა გადაყენებული ნაციონალური წინააღმდეგობის არმიის მიერ ე. წ. „ბუშის ომის“ დროს. ამ ძალების სათავეში იდგა უგანდის ამჟამინდელი პრეზიდენტი [[იოვერი მუსევენი]] და სხვადასხვა აჯანყებული დაჯგუფები, მათ შორის [[ენდრიუ კაიირა]]ს ფედერალურ–დემოკრატიული მოძრაობა.
 
პრეზიდენტი მუსევენი ხელისუფლების სათავეშია [[1986]] წლიდან. [[1990]]–იანი წლების შუა ხანებში მას დასავლეთში მოიხსენიებდნენ ერთ–ერთს აფრიკელი ლიდერების ახალი თაობიდან<ref>"'New-Breed' Leadership, Conflict, and Reconstruction in the Great Lakes Region of Africa: A Sociopolitical Biography of Uganda's Yoweri Kaguta Museveni, Joseph Oloka-Onyango," ''Africa Today'' – Volume 50, Number 3, Spring 2004, p. 29</ref>. მისი პრეზიდენტობის პერიოდში ის ჩაერია [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში]] მიმდინარე სამოქალაქო ომში და დიდი ტბების რაიონში არსებულ სხვადასხვა კონფლიქტში, მათ შორის სამოქალაქო ომშიც, რომელიც წარმოებდა [[ლორდის წინააღმდეგობრივი არმია|ლორდის წინააღმდეგობრივი არმიის]] წინააღმდეგ. ამ არმიას ბრალი ედებოდა უამრავ კრიმინალურ საქმიანობაში, მათ შორის ბავშვთა მონობასა და მასობრივ მკვლელობებში<ref>{{cite news|title=No End to LRA Killings and Abductions|publisher=Human Rights Watch|date=23 May 2011|url=http://www.hrw.org/news/2011/05/23/no-end-lra-killings-and-abductions}}</ref>.
 
კონფლიქტმა ჩრდ. უგანდაში შეიწირა ათასობით ადამიანი და დევნილად აქცია მილიონი. [[2007]] წელს უგანდამ გამოყო ჯარისაკცები აფრიკის გაერთიანების მიერ წარმოებული სამშვიდობო ოპერაციისათვის [[სომალი]]ში. 2010 წლის 11 ივლისს უგანდის დედაქალაქში მოხდა სისხლიანი ტერაქტი, რის შედაგადაც 76 ადამიანი დაიღუპა. უგანდის პრეზიდენტის განცხადებით, ქვეყნის არმია მზადაა პასუხი გასცეს სომალელი მეამბოხეების ქმედებას. კამპალაში მომხდარ ტერაქტზე პასუხისმგებლობა სწორედ სომალის ისლამისტურმა დაჯგუფება „აშ-შაბაბმა“ აიღო თავის თავზე.
ხაზი 75:
== გეოგრაფია ==
[[ფაილი:20060622 Ed 0007.JPG|მინი|მარჯვნივ|200პქ|[[კადამი (მთა)|კადამის მთა]] უგანდაში.]]
ქვეყანა მდებარეობს აღმოსავლეთ აფრიკის [[პლატო]]ზე, [[1100]] მ–ზე ზღვის დონიდან და ჩრდილოეთით [[სუდანი]]ს პლატოზე. მიუხედავად ამისა ქვეყნის სამხრეთით მიწები ნაკლებად მშრალია. უგანდის ცენტრალურ ნაწილში არის ტბა [[კიოგა]], რომელიც გარშემორტყმულია ჭაობიანი ტერიტორიებით. როგორც ვიცით, მსოფლიოში სიგრძით უდიდესი მდინარე [[ნილოსი]], წარმოქმნილია [[თეთრი ნილოსი|თეთრი]] და [[ცისფერი ნილოსი|ცისფერი]] ნილოსის შეერთებით, ისინი ერთდებიან [[ხართუმი|ხართუმთან]]. სწორედ უგანდაში, [[ვიქტორია (ტბა)|ტბა ვიქტორიასთან]] იღებს სათავეს [[ნილოსი]]. ვიქტორიას ნილოსი მიდის ტბა კიოგამდე, აქედან კი ჩაედინება ტბაალბერტის ალბერტშიტბაში. ალბერტის ნილოსი კი მიედინება [[სუდანი]]საკენ, სადაც ალბერტის ნილოსი იგივე თეთრი ნილოსი უერთდება ცისფერ ნილოსს. ტბა [[კიოგა]] სამხრეთით წარმოადგენს გამყოფს ბანტუზე მოსაუბრეთ შორის, ხოლო ჩრდილოეთით ის წარმოადგენს გამყოფს ცენტრალურ სუდანურ ენასა და ნილოტურს შორის (უგანდური ლანგო). უგანდაში განსაკუთრებით კი რაიონებში, სხვადასხვა ენაზე მოასუბრე ხალხი ცხოვრობს.
 
ჩვეულებრივ უგანდაში ჩვეულებრივ [[ეკვატორული კლიმატი]]ა. სამხრეთ უგანდა გამოირჩევა წვიმებით. [[ვიქტორია (ტბა)|ტბავიქტორიის ვიქტორიასტბის]] ჩრდილოჩრდილოეთ სანაპიროენზესანაპიროებზე წვიმა იცის ძირითადად მარტიდან ივნისამდე და ნოემბერ – დეკემერშინოემბერ–დეკემერში. უფრო ჩრდილოეთით ამინდი თანდათანობით უფრო თბილია გულუში, რომელიც [[120]] კმ–ითაა დაშორებული სუდანის საზღვრიდან, ნოემბერ – თებერვალინოემბერ–თებერვალი უფრო მეტად მშრალი პერიოდია ვიდრე წლის სხვა პერიოდები.
 
ჩრდილო – აღმოსავლეთისჩრდილო–აღმოსავლეთის რეგიონ კარამოჯაში ყველაზე მშრალი კლიმატია[[კლიმატი]]ა და განთქმულია [[გვალვა|გვალვებით]], ხოლო რვენზორის რეგიონში სამხრეთ – დასავლეთითსამხრეთ–დასავლეთით, [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის]] საზღვართან, თითქმის მთელი წლის განმავლობაში წვიმს. ქვეყნის სამხრეთ ნაწილზე დიდძალ გავლენას ახდენს [[ვიქტორია (ტბა)|ვიქტორიავიქტორიის ტბა]], რომელშიც ბევრი [[კუნძული]]ა. ის იცავს ტემპერატურას ხშირი ცვალებადობისგან და ამასთან ტბის შემოგარენში ზრდის ღრუბლიანობას და წვიმიანობას. ყველაზე მნიშვნელოვანი ქალაქები ქვეყნის სამხრეთშია, ტბავიქტორიის ვიქტორიასტბის ახლოს, მათ შორის [[დედაქალაქი]] [[კამპალა]] და მასთან ახლოს მდებარე ქალაქი [[ენტებე]]. გარდა [[ვიქტორია (ტბა)|ტბავიქტორიის ვიქტორიასიტბის]] გარდა, უგანდაში გვხვდება ტბები: [[კიოგა]], [[ალბერტი]], [[ედუარდი]] და პატარა ტბა [[ჯორჯი (ტბა)|ჯორჯი]].
 
== მთავრობა ==
Line 89 ⟶ 90:
 
== ადმინისტრაციული დაყოფა ==
[[ფაილი:Uganda Districtsdistricts 2010.png||მინი|260პქ300პქ|უგანდის რეგიონები]]
უგანდა დაყოფილია [[80111]] ოლქად, ერთ ქალაქად (დედაქალაქი კამპალა) და [[4]] ადმინისტრაციულ რეგიონად: ჩრდილო, აღმოსავლეთ, ცენტრალურ და დასავლეთ რეგიონებად. ოლქები დაყოფილია სოფლებად და ქალაქებად. ხშირად ოლქების სახელი გამომდინარეობს მათი მნიშვნელოვანი კომერციული ცენტრებისა და ქალაქებისაგან. ქვეყნის მმართველი ადმინისტრაციის პარალელურად შემორჩენილია [[6]] ტრადიციული ბანტუს სამეფო, თავიანთი კულტურული ავტონომიებით. ეს სამეფოებია: ტორო, ანკოლე, ბუსოგა, ბუნიორო, ბუგანდა და რვენზურურუ. ანკოლე არის არაოფიციალური დობილი ვენდურეს სამეფოსი, რომელიც მდებარეობს ვიქტორიაში, [[ავსტრალია]]ში.
 
{| align="center" class="sortable wikitable"
|+
! |ოლქი
! |ადმინისტრაციული ცენტრი
! |ფართობი,<br />კმ²
! |მოსახლეობა,<ref name="Geohive" /><br />(2014) ად.
! |სიმჭიდროვე,<br />ად./კმ²
|-----
| style="background:#F08080"|[[ცენტრალური ოლქი (უგანდა)|ცენტრალური]]
| [[კამპალა]]
| align="right"|61 403,2
| align="right"|9 579 119
| align="right"|156,00
|-----
| style="background:#00FF00"|[[აღმოსავლეთის ოლქი (უგანდა)|აღმოსავლეთის]]
| [[ჯინჯა]]
| align="right"|39 478,8
| align="right"|9 094 960
| align="right"|230,38
|-----
| style="background:#FFD700"|[[ჩრდილოეთის ოლქი (უგანდა)|ჩრდილოეთის]]
| [[გულუ]]
| align="right"|85 391,7
| align="right"|7 230 661
| align="right"|84,68
|-----
| style="background:#BA55D3"|[[დასავლეთის ოლქი (უგანდა)|დასავლეთის]]
| [[მბარარა]]
| align="right"|55 276,6
| align="right"|8 939 355
| align="right"|161,72
|-----
| კონფლიქტების ზონა
|
|
| align="right"|12 718
|
|- style="background: #CCC;"
| სულ|| ||241 550,7||34 856 813||144,30
|+
|}
 
უგანდის მნიშვნელოვანი ქალაქებია:
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/უგანდა“-დან