უგანდა: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
GiorgiXIII (განხილვა | წვლილი) No edit summary |
|||
ხაზი 1:
{{ინფოდაფა ქვეყანა|
|მშობლიური_სახელი = ''{{lang-sw|Jamhuri ya Uganda}}<br />{{lang-en|Republic of Uganda}}''
|სრული_სახელი = უგანდის რესპუბლიკა
|საერთო_სახელი = უგანდა
|დროშა = Flag of Uganda.svg
|გერბი = Coat_of_arms_of_the_Republic_of_Uganda.svg
|რუკა = Uganda (orthographic projection).svg
|ჰიმნი = Oh Uganda, Land of Beauty
|დევიზი =
|ოფიციალური_ენები = [[სუაჰილი ენა|სუაჰილი]], [[ინგლისური ენა|ინგლისური]]
|დედაქალაქი = [[კამპალა]]
|latd=0
|latm=19
ხაზი 17:
|longEW=E
|უდიდესი_ქალაქი = [[კამპალა]]
|მთავრობის_ტიპი = [[რესპუბლიკა]]
|ლიდერის_ტიპი_1 = [[უგანდის პრეზიდენტი|პრეზიდენტი]]
|ლიდერის_სახელი_1 = [[იოვერი მუსევენი]]
|ლიდერის_ტიპი_2 = [[უგანდის პრემიერ-მინისტრი|პრ.-მინისტრი]]
|ლიდერის_სახელი_2 = [[რუჰაკანა რუგუნდა]]
|ლიდერის_ტიპი_3 =
|ლიდერის_სახელი_3 =
|რანგი_ფართობით = 81-ე
|ფართობი = 236
|წყალი_% = 15
|სავარაუდო_მოსახლეობა = 32
|სავარაუდო_მოსახლეობა_რანგი = 37-ე
|მოსახლეობა_სავარაუდოდ_წელს = 2009
|მოსახლეობის_ცენზი = 34 856 813<ref name="Census 2014">[http://www.ubos.org/onlinefiles/uploads/ubos/NPHC/NPHC%202014%20PROVISIONAL%20RESULTS%20REPORT.pdf UGANDA BUREAU OF STATISTICS (NATIONAL POPULATION AND HOUSING CENSUS 2014)]</ref>
|მოსახლეობის_ცენზი_წელს =
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე =
|მოსახლეობის_სიმჭიდროვე_რანგი = 80-ე
|მშპ_ppp_წელი = 2006
|მშპ_ppp = $52
|მშპ_ppp_რანგი = 83-ე
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე = $900
|მშპ_ppp_ერთ_მოსახლეზე_რანგი = 186-ე
|აგი = 0.505
|აგი_ტენდენცია =
|აგი_კატეგორია = <font color="#ffcc00">საშუალო</font>
|აგი_რანგი = 154-ე
|აგი_წელი = 2007
|ვალუტა = [[უგანდის შილინგი]]
|ვალუტის_კოდი = UGX
|ქვეყნის_კოდი = UGA
|დროის_სარტყელი = ([[UTC]] +3სთ.)
|ზაფხულის_დრო = ([[UTC]] +3სთ.)
|cctld = [[.ug]]
|სატელეფონო_კოდი = 256
|სატელეფონო_კოდი_მითითება =
|სქოლიო =
}}
'''უგანდა''' (ოფიციალურად '''უგანდის რესპუბლიკა''', {{lang-en|Republic of Uganda}}, {{lang-sw|Jamhuri ya Uganda}})
ქვეყნის სახელი მომდინარეობს [[ბუგანდას სამეფო]]დან, რომელიც მდებარეობდა მისი დღევანდელი ტერიტორიის სამხრეთ ნაწილში და მოიცავდა დედაქალაქ [[კამპალა]]საც. მოსახლეობის 76 %
== ისტორია ==
უგანდის ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანები 1700–2300 წლის წინ შემგროვებლობითა და ნადირობით იყვნენ დაკავებულნი. შემდგომში ქვეყნის სამხრეთ ნაწილზე დასახლდნენ [[ბანტუ (ენა)|ბანტუზე]] მოლაპარაკე აფრიკელები, რომლებიც სავარაუდოდ ცენტრალური და დასავლეთ [[აფრიკა|აფრიკიდან]] უნდა ყოფილიყვნენ. ამ ხალხმა კარგად იცოდა [[რკინა|რკინის]] მოპოვება და მისი შემდგომი დამუშავება–გამოყენება. გარდა ამისა, მათ ადგილობრივებს ჩამოუყალიბეს ახალი პოლიტიკური და სოციალური იდეები. უკვე [[კიტარას იმპერია]]
[[ფაილი:Ugandis ruqa.JPG|მინი|360პქ|left|უგანდის რუკა]]
[[1830]] წელს [[არაბები|არაბი]] ვაჭრები მოადგნენ [[აღმოსავლეთ აფრიკა|აღმოსავლეთ აფრიკის]] სანაპიროებს. [[1860]] წელს კი მათ მოჰყვნენ [[ბრიტანელები|ბრიტანელი]] მოგზაურნი და მკვლევარნი, რომლებსაც სურდათ მოეძებნათ [[ნილოსი|ნილოსის]] სათავე. [[1877]] წელს უგანდაში ჩამოდიან [[პროტესტანტიზმი|პროტესტანტი]] მისიონრები, ხოლო [[1879]] წელს – [[კათოლიკური ეკლესია|კათოლიკე]] მისიონრები. [[1894]] წლიდან ქვეყანა იმართება [[გაერთიანებული სამეფო]]ს მიერ, როგორც მისი [[პროტექტორატი]]. [[1914]] წელს, სხვადასხვა ტერიტორიების მიერთების შემდგომ ქვეყანას უგანდა ეწოდა. [[1900]]–[[1920]] წლებში გავრცელდა საშინელი ეპიდემია– [[აფრიკული ტრიფანოსომოზი]], რომელმაც 250000 ადამიანზე მეტი იმსხვერპლა.
[[1963]] წელს მოხდა კონსტიტუციის ცვლილება რათა ხელშეწყობილ ყოფილიყო ალიანსი უგანდის სახალხო კონგრესსა და კაბაკა იეკას პარტიას შორის. ამის შემდგომ იქმნება [[პრეზიდენტი]]სა და ვიცეპრეზიდენტის პოსტები. პრეზიდენტი გახდა [[ედუარდ მუდეესა II]], ბუგანდი მეფე ანუ კაბაკა, ხოლო ვიცეპრეზიდენტად დაინიშნა კიაბაზინგი.
[[1966]] წელს [[მილტონ ობოტი|მილტონ ობოტმა]] ჩამოაგდო პრეზიდენტი. პარლმანეტმა შეცვალა [[კონსტიტუცია]] და [[მილტონ ობოტი]] გახდა ქვეყნის ახალი პრეზიდენტი, ამის შემდგომ იწყება გადატრიელელების ერა და გრძელდება ვიდრე [[1980]]–იანი წლების შუა ხანებამდე. ობოტი ორჯერ იქნა გადაყენებული, ორივეჯერ სამხედრო გადატრიალების გზით, თუმცა ობოტის რეჟიმს ზურგს უმაგრებდა და იარაღით ამარაგებდა [[საბჭოთა კავშირი]]. უგანდის მეზობელი [[ტანზანია]] ამ დროს [[ჩინეთი|ჩინეთის სახალსო რესპუბლიკის]] მოკავშირეა, [[საბჭოთა კავშირი]] კი ყველანაირად ცდილობდა უგანდაში არ გავრცელებულიყო [[ჩინეთი|ჩინეთის]] გავლენა. [[1971]] წელს ხელისუფლება გადადის [[იდი ამინი|იდი ამინის]] ([[1925]]–[[2003]]) ხელში. მისი სამხედრო რეჟიმი რვა წლის განმავლობაში მართავდა ქვეყანას, მას იარაღით ამარაგებდა მისი მოკავშირე, [[ლიბია|ლიბიელი]] დიქტატორი [[მუამარ კადაფი]], თუმცა მოგვიანებით მათი ურთიერთობა გაფუჭდა, რაშიც საბჭოთა კავშირის ხელი ერია. ამინის რეჟიმმა დაახლოებით 300,000 უგანდელის სიცოცხლე შეიწირა. მისი მმართველობის დროს ქვეყნიდან განიდევნა ინდოელი უმცირესობა, ხოლო ქვეყნის ეკონომიკა განადგურდა. ამინის მმართველობა დასრულდა [[1973]] წელს, [[უგანდა–ტანზანიის ომი|უგანდა–ტანზანიის ომის]] შემდგომ, რომელშიც უგანდა დამარცხდა. [[ტანზანია|ტანზანიის]] შეიარაღებულ ძალებს ამ ომში ემხარებოდნენ უგანდიდან დევნილებიც. ომის შემდეგ ხელისუფლებაში კვლავ ობოტი ბრუნდება, რომელიც კიდევ ერთხელ ჩამოაგდო ტახტიდან [[1985]] წელს გენერალმა [[ტიტო ოკელო|ტიტო ოკელომ]]. ხელისუფლებაში მოდის [[ტიტო ოკელო]], თუმცა მცირე ხნით, სულ რაღაც [[6]] თვეში თავად იგიც იქნა გადაყენებული ნაციონალური წინააღმდეგობის არმიის მიერ ე.წ. „ბუშის ომის“ დროს. ამ ძალების სათავეში იდგა უგანდის ამჟამინდელი პრეზიდენტი [[იოვერი მუსევანი]] და სხვადასხვა აჯანყებული დაჯგუფები, მათ შორის [[ენდრიუ კაიირა|ენდრიუ კაიირას]] ფედერალურ – დემოკრატიული მოძრაობა.▼
პრეზიდენტი მუსევანი ხელისუფლების სათავეშია [[1986]] წლიდან. [[1990]]–იანი წლების შუა ხანებში მას დასავლეთში მოიხსენიებდნენ ერთ–ერთს აფრიკელი ლიდერების ახალი თაობიდან. მისი პრეზიდენტობის პერიოდში ის ჩაერია [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკაში]] მიმდინარე სამოქალაქო ომში და დიდი ტბების რაიონში არსებულ სხვადასხვა კონფლიქტში, მათ შორის სამოქალაქო ომშიც, რომელიც წარმოებდა [[ლორდის წინააღმდეგობრივი არმია|ლორდის წინააღმდეგობრივი არმიის]] წინააღმდეგ. ამ არმიას ბრალი ედებოდა უამრავ კრიმინალურ საქმიანობაში, მათ შორის ბავშვთა მონობასა და მასობრივ მკვლელობებში.▼
კონფლიქტმა ჩრდ. უგანდაში შეიწირა ათასობით ადამიანი და დევნილად აქცია მილიონი. [[2007]] წელს უგანდამ გამოყო ჯარისაკცები აფრიკის გაერთიანების მიერ წარმოებული სამშვიდობო ოპერაციისათვის [[სომალი]]ში. 2010 წლის 11 ივლისს უგანდის დედაქალაქში მოხდა სისხლიანი ტერაქტი, რის შედაგადაც 76 ადამიანი დაიღუპა. უგანდის პრეზიდენტის განცხადებით, ქვეყნის არმია მზადაა პასუხი გასცეს სომალელი მეამბოხეების ქმედებას. კამპალაში მომხდარ ტერაქტზე პასუხისმგებლობა სწორედ სომალის ისლამისტურმა დაჯგუფება „ალ-შაბაბმა“ აიღო თავის თავზე.▼
▲[[1966]] წელს [[მილტონ ობოტი|მილტონ ობოტმა]] ჩამოაგდო პრეზიდენტი. პარლმანეტმა შეცვალა [[კონსტიტუცია]] და [[მილტონ ობოტი]] გახდა ქვეყნის ახალი პრეზიდენტი, ამის შემდგომ იწყება გადატრიელელების ერა და გრძელდება ვიდრე [[1980]]–იანი წლების შუა ხანებამდე. ობოტი ორჯერ იქნა გადაყენებული, ორივეჯერ სამხედრო გადატრიალების გზით, თუმცა ობოტის რეჟიმს ზურგს უმაგრებდა და იარაღით ამარაგებდა [[საბჭოთა კავშირი]]. უგანდის მეზობელი [[ტანზანია]] ამ დროს [[ჩინეთი|ჩინეთის სახალსო რესპუბლიკის]] მოკავშირეა, [[საბჭოთა კავშირი]] კი ყველანაირად ცდილობდა უგანდაში არ გავრცელებულიყო [[ჩინეთი|ჩინეთის]] გავლენა. [[1971]] წელს ხელისუფლება გადადის [[იდი ამინი|იდი ამინის]] ([[1925]]–[[2003]]) ხელში. მისი სამხედრო რეჟიმი რვა წლის განმავლობაში მართავდა ქვეყანას, მას იარაღით ამარაგებდა მისი მოკავშირე, [[ლიბია|ლიბიელი]] დიქტატორი [[მუამარ კადაფი]], თუმცა მოგვიანებით მათი ურთიერთობა გაფუჭდა, რაშიც საბჭოთა კავშირის ხელი ერია. ამინის რეჟიმმა დაახლოებით 300,000 უგანდელის სიცოცხლე შეიწირა. მისი მმართველობის დროს ქვეყნიდან განიდევნა ინდოელი უმცირესობა, ხოლო ქვეყნის ეკონომიკა განადგურდა. ამინის მმართველობა დასრულდა [[1973]] წელს, [[უგანდა–ტანზანიის ომი|უგანდა–ტანზანიის ომის]] შემდგომ, რომელშიც უგანდა დამარცხდა. [[ტანზანია|ტანზანიის]] შეიარაღებულ ძალებს ამ ომში ემხარებოდნენ უგანდიდან დევნილებიც. ომის შემდეგ ხელისუფლებაში კვლავ ობოტი ბრუნდება, რომელიც კიდევ ერთხელ ჩამოაგდო ტახტიდან [[1985]] წელს გენერალმა [[ტიტო ოკელო|ტიტო ოკელომ]]. ხელისუფლებაში მოდის [[ტიტო ოკელო]], თუმცა მცირე ხნით, სულ რაღაც [[6]] თვეში თავად იგიც იქნა გადაყენებული ნაციონალური წინააღმდეგობის არმიის მიერ ე.წ. „ბუშის ომის“ დროს. ამ ძალების სათავეში იდგა უგანდის ამჟამინდელი პრეზიდენტი [[იოვერი
== მთავრობა ==▼
▲პრეზიდენტი
[[ფაილი:Yoweri Museveni.jpg|thumb|150px|[[იოვერი მუსევენი]] – [[უგანდის პრეზიდენტი]]]]▼
[[უგანდის პრეზიდენტი]] (ამჟამად იოვერი კაგუტა მუსევენი), არის როგორც ქვეყნის, ისე მთავრობის მეთაური. [[პრეზიდენტი]] ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს (ამჟამად აპოლო ენსიბამბი), რომელიც მას ეხმარება მართვაში. პარლამენტი ფორმირდება ნაციონალური ასამბლეის მიერ, ასამბლეაში [[332]] კაცია.▼
▲კონფლიქტმა ჩრდ. უგანდაში შეიწირა ათასობით ადამიანი და დევნილად აქცია მილიონი. [[2007]] წელს უგანდამ გამოყო ჯარისაკცები აფრიკის გაერთიანების მიერ წარმოებული სამშვიდობო ოპერაციისათვის [[სომალი]]ში.
[[1986]] წლიდან პოლიტიკური პარტიები შეიზღუდნენ თავიანთ საქმიანობაში, მიზეზი იყო [[სექტა]]ნტების მხრიდან ძალადობის თავიდან აცილება. მუსევანის მიერ შექმნილ ამ „უპარტიო“ სისტემაში, პოლიტიკური პარტიები კვლავ აგრძელებდნენ არსებობას, თუმცა მათ მუშაობა მხოლოდ სათავო ოფისებში შეეძლოთ. ეს აკრძალვა გაუქმდა [[2005]] წელს, კონსტიტუციონალური [[რეფერენდუმი]]ს დროს და დაწესდა [[მრავალპარტიული სისტემა]]. ამასთან პრეზიდენტს მეორე ვადით უფლება მიეცა, იმ არგუმენტით რომ მას უნდა გაეგრძელებინა დაწყებული პოლიტიკა.▼
საპრეზიდენტო არჩევნები ჩატარდა [[2006]] წლის თებერვალში. იოვერი მუსევენის ძირითად მოწინააღმდეგეს წარმოადგენდა დოქტორი [[კიზა ბესიჯი]].▼
== გეოგრაფია ==
ქვეყანა მდებარეობს აღმოსავლეთ აფრიკის [[პლატო]]ზე, [[1100]] მ–ზე ზღვის დონიდან და ჩრდილოეთით [[სუდანი|სუდანის]] პლატოზე. მიუხედავად ამისა ქვეყნის სამხრეთით მიწები ნაკლებად მშრალია. უგანდის ცენტრალურ ნაწილში არის ტბა [[კიოგა]], რომელიც გარშემორტყმულია ჭაობიანი ტერიტორიებით. როგორც ვიცით, მსოფლიოში სიგრძით უდიდესი მდინარე [[ნილოსი]], წარმოქმნილია [[თეთრი ნილოსი|თეთრი]] და [[ცისფერი ნილოსი|ცისფერი]] ნილოსის შეერთებით, ისინი ერთდებიან [[ხართუმი|ხართუმთან]].
▲ქვეყანა მდებარეობს აღმოსავლეთ აფრიკის [[პლატო]]ზე, [[1100]] მ–ზე ზღვის დონიდან და ჩრდილოეთით [[სუდანი|სუდანის]] პლატოზე. მიუხედავად ამისა ქვეყნის სამხრეთით მიწები ნაკლებად მშრალია. უგანდის ცენტრალურ ნაწილში არის ტბა [[კიოგა]], რომელიც გარშემორტყმულია ჭაობიანი ტერიტორიებით. როგორც ვიცით, მსოფლიოში სიგრძით უდიდესი მდინარე [[ნილოსი]], წარმოქმნილია [[თეთრი]] და [[ცისფერი]] ნილოსის შეერთებით, ისინი ერთდებიან [[ხართუმი|ხართუმთან]]. სწირედ უგანდაში, [[ვიქტორია (ტბა)|ტბა ვიქტორიასთან]] იღებს სათავეს [[ნილოსი]]. ვიქტორიას ნილოსი მიდის ტბა კიოგამდე, აქედან კი ჩაედინება ტბა ალბერტში. ალბერტის ნილოსი კი მიედინება [[სუდანი]]საკენ, სადაც ალბერტის ნილოსი იგივე [[თეთრი ნილოსი]] უერთდება ცისფერ ნილოსს. ტბა [[კიოგა]] სამხრეთით წარმოადგენს გამყოფს ბანტუზე მოსაუბრეთ შორის, ხოლო ჩრდილოეთით ის წარმოადგენს გამყოფს ცენტრალურ სუდანურ ენასა და ნილოტურს შორის (უგანდური ლანგო). უგანდაში განსაკუთრებით კი რაიონებში, სხვადასხვა ენაზე მოასუბრე ხალხი ცხოვრობს.
ჩვეულებრივ უგანდაში [[ეკვატორული კლიმატი]]ა. სამხრეთ უგანდა გამოირჩევა წვიმებით. [[ვიქტორია (ტბა)|ტბა ვიქტორიას]] ჩრდილო სანაპიროენზე წვიმა იცის ძირითადად მარტიდან ივნისამდე და ნოემბერ – დეკემერში. უფრო ჩრდილოეთით ამინდი თანდათანობით უფრო თბილია გულუში, რომელიც [[120]] კმ–ითაა დაშორებული სუდანის საზღვრიდან, ნოემბერ – თებერვალი უფრო მეტად მშრალი პერიოდია ვიდრე წლის სხვა პერიოდები.
ჩრდილო – აღმოსავლეთის რეგიონ კარამოჯაში ყველაზე მშრალი კლიმატია და განთქმულია გვალვებით, ხოლო რვენზორის რეგიონში სამხრეთ – დასავლეთით, [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის]] საზღვართან, თითქმის მთელი წლის განმავლობაში წვიმს. ქვეყნის სამხრეთ ნაწილზე დიდძალ გავლენას ახდენს [[ვიქტორია (ტბა)|ვიქტორია]], რომელშიც ბევრი [[კუნძული|კუნძულია]]. ის იცავს ტემპერატურას ხშირი ცვალებადობისგან და ამასთან ტბის შემოგარენში ზრდის ღრუბლიანობას და წვიმიანობას. ყველაზე მნიშვნელოვანი ქალაქები ქვეყნის სამხრეთშია, ტბა ვიქტორიას ახლოს, მათ შორის [[დედაქალაქი]] [[კამპალა]] და მასთან ახლოს მდებარე ქალაქი [[ენტებე]]. გარდა [[ვიქტორია (ტბა)|ტბა ვიქტორიასი]], უგანდაში გვხვდება ტბები: კიოგა, ალბერტი, ედუარდი და პატარა ტბა ჯორჯი.
[[ფაილი:20060622 Ed 0007.JPG|მინი|მარჯვნივ|200პქ|[[კადამი (მთა)|კადამის მთა]] უგანდაში.]]
▲== მთავრობა ==
▲[[უგანდის პრეზიდენტი]] (ამჟამად იოვერი კაგუტა მუსევენი), არის როგორც ქვეყნის, ისე მთავრობის მეთაური. [[პრეზიდენტი]] ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს (ამჟამად აპოლო ენსიბამბი), რომელიც მას ეხმარება მართვაში. პარლამენტი ფორმირდება ნაციონალური ასამბლეის მიერ, ასამბლეაში [[332]] კაცია.
▲[[1986]] წლიდან პოლიტიკური პარტიები შეიზღუდნენ თავიანთ საქმიანობაში, მიზეზი იყო [[სექტა]]ნტების მხრიდან ძალადობის თავიდან აცილება. მუსევანის მიერ შექმნილ ამ „უპარტიო“ სისტემაში, პოლიტიკური პარტიები კვლავ აგრძელებდნენ არსებობას, თუმცა მათ მუშაობა მხოლოდ სათავო ოფისებში შეეძლოთ. ეს აკრძალვა გაუქმდა [[2005]] წელს, კონსტიტუციონალური [[რეფერენდუმი]]ს დროს და დაწესდა [[მრავალპარტიული სისტემა]]. ამასთან პრეზიდენტს მეორე ვადით უფლება მიეცა, იმ არგუმენტით რომ მას უნდა გაეგრძელებინა დაწყებული პოლიტიკა.
▲საპრეზიდენტო არჩევნები ჩატარდა [[2006]] წლის თებერვალში. იოვერი მუსევენის ძირითად მოწინააღმდეგეს წარმოადგენდა დოქტორი [[კიზა ბესიჯი]]
== ადმინისტრაციული დაყოფა ==
[[ფაილი:Uganda Districts.png||მინი|260პქ|უგანდის რეგიონები]]
უგანდა დაყოფილია [[80]] ოლქად და [[4]] ადმინისტრაციულ რეგიონად: ჩრდილო, აღმოსავლეთ, ცენტრალურ და დასავლეთ რეგიონებად. ოლქები დაყოფილია სოფლებად და ქალაქებად. ხშირად ოლქების სახელი გამომდინარეობს მათი მნიშვნელოვანი კომერციული ცენტრებისა და ქალაქებისაგან. ქვეყნის მმართველი ადმინისტრაციის პარალელურად შემორჩენილია [[6]] ტრადიციული ბანტუს სამეფო, თავიანთი კულტურული ავტონომიებით. ეს სამეფოებია: ტორო, ანკოლე, ბუსოგა, ბუნიორო, ბუგანდა და რვენზურურუ. ანკოლე არის არაოფიციალური დობილი ვენდურეს სამეფოსი, რომელიც მდებარეობს ვიქტორიაში, [[ავსტრალია|ავსტრალიაში]].
უგანდის მნიშვნელოვანი ქალაქებია:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
== ეკონომიკა ==▼
უგანდის ეკონომიკური მდგომარეობა მძიმე იყო ათწლეულების განმავლობაში, რაც გამოწვია არასწორმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ და ზოგადად ქვეყანაში არსებულმა არასტაბილურმა სიტუაციამ. უგანდა წლების განმავლობაში მსოფლიოს ყველაზე გაჭირვებულ ქვეყანათა სიაში ირიცხებოდა. ახალი ათასწლეულიდან დაიწყო ეკონომიკური ცვლილებების ფაზა, განხორციელდა სხვადსხვა რეფორმები. [[2008]] წლისათვის დაფიქსირდა 12%–იანი ეკონომიკური ზრდა, მიუხედავად გლობალური უკანდახევისა და რეგიონული არასტაბილურობისა.▼
უგანდას გააჩნია მნიშვნელოვანი ნატურალური რესურსები. ქვეყანა მდიდარია ნაყოფიერი მიწებით, [[სპილენძი]]სა და [[კობალტი]]ს საბადოებით. უგანდაში არსებობს გადაუმუშავებელი [[ნავთობი]]სა და [[გაზი]]ს საბადოები. [[1986]] წლისათვის ეკონომიკის 56%–ს შეადგენდა [[სოფლის მეურნეობა]], ძირითადად [[ყავა|ყავის]] ექსპორტით. დღეისათვის კი წამყვან სექტორს ეკონომიკაში სერვისის სექტორი წარმოადგენს. [[2007]] წელს იგი [[მთლიანი შიდა პროდუქტი]]ს (მშპ–ის) 52%–ი მასზე მოდიოდა. [[1986]] წლიდან, ქვეყნის ხელისუფლებამ მეგობარი ქვეყნებისა და სხვადასხვა საერთაშორისო თანამეგობრობის დახმარებით დაიწყო [[იდი ამინი|იდი ამინის]] რეჟიმის დროს დანგრეული ეკონომიკის რეაბილიტაცია. [[ინფლაცია]] წლების განმავლობაში კლებულობდა. [[1987]] წელს ინფალციის დონე შეადგენდა 240%–ს, ხოლო [[2003]] წლისათვის 5,1%–მდე დავიდა.▼
[[ფაილი:Uganda-Development.JPG||მინი|260პქ| [[კამპალა|კამპალის]] საქმიანი უბანი]]▼
[[1990]]—[[2001]] წლებში უგანდის ეკონომიკის ზრდა გამოწვეული იყო გრძელვადიანი ინვესტიციებით, გაუმჯობესებული პირობებით იმპორტისათვის და შემცირებული ინფლაციით. ამას თან დაერთო უსაფრთხოების ნორმების ზრდა და ინდოელი [[ლტოლვილი|ლტოლვილების]] დაბრუნება. თუმცა ეკონომიკაზე უარყოფითად იმოქმედა უგანდის ჩართულობამ მეზობელ [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში]] მიმდინარე ომში.▼
[[2000]] წელს უგანდა მოხვდა HIPC–ის სიაში. ქვეყანას ამ დროისათვის ჰქონდა $1,3 მიალიარდი ვალი, მათ შორის $ 145 მილიონი [[პარიზი]]ს კლუბის, თუმცა [[2006]] წლისათვის ქვეყანამ შეძლო [[პარიზის კლუბი]]ს ვალის დაფარვა და ამოვარდა კიდეც HIPC–ის სიიდან.▼
ეკონომიკური ზრდა [[2001]]—[[2002]] წლებში სოლიდური იყო, მიუხედავად უგანდის ძირითად საექსპორტო საქონელზე, [[ყავა]]ზე ფასის ვარდნისა.▼
ქვეყნის ხელისუფლებამ სააქციო ბაზარი გამოიყენა პრივატიზაციის მძლავრ საშუალებად. ბაზარზე ვხვდებით რამდენიმე ათეულ ბროკერს და ისეთ საინვესტიციო მრჩევლებს როგორებიც არიან: “African Alliance”, “AIG Investments”, “Renaissance Capital” და “SIMMS”–ს.▼
ქვეყანაში ასევე განხორციელდა რეფორმები საპენსიო სექტორში ([[2007]] წ.). უგანდისათვის საერთაშორისო ბაზარი ხელმისაწვდომია მეზობელი [[კენია|კენიის]] საშუალებით. უგანდა არის აღმოსავლეთ აფრიკის გაერთიანებიის წევრი და პონტენციური წევრი აღმოსავლეთ აფრიკის ფედერაციისა.▼
== დემოგრაფია ==
[[ფაილი:Uganda - Ruwenzori Mountain Lady.jpg|მინი|მარჯვნივ|140პქ|უგანდელი ქალი]]
უგანდა არის სამშობლო მრავალი სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფისა, თუმცა არც ერთი მათგანი არ წარმოადგენს უმრავლესობას რათა შეადგინოს ქვეყნის ძირითადი ეთნიკური ჯგუფი. აქ ყოველდღიურად თითქმის [[40]] ენაზე საუბრობენ. დამოუკიდებლობის მიღების შემდგომ უგანდის ოფიციალურ ენად გამოცხადდა [[ინგლისური ენა|ინგლისური]].
ყველაზე ხშირად გამოიყენება ადგილობრივი [[ენა]] ლუგანდა, რომელზეც ყველაზე ხშირად ბუუგანდის რეგიონში საუბრობენ, განსაკუთრებით კი [[კამპალა|კამპალასა]] და მის შემოგარენში. ლუგანდას შემდგომ ყველაზე ხშირად იხმარება ლუსოგასა და რუნიანკორეს ადგილობრივი თემები. ეს ენები მეტნაკლებად დომინანტურია ქვეყნის
[[სუაჰილი (ენა)|სუაჰილი]] არის აღმოსავლეთ და ცენტრალურ აფრიკის აღმოსავლეთ ნაწილში ფართოდ გამოყენებული ენა რის გამოც უგანდის მეორე ოფიციალურ ენად არის გამოცხადებული ([[2005]]წ), თუმცა სუაჰილის ერთ–ერთ ოფიციალურ ენად გამოცხადებას პოლიტიკურ ნაბიჯად აღიქვამენ. ამასთან ეს ენა არ არის პოპულარული ბანტუზე მოლაპარაკეთა შორის, რომლებიც მჭიდროდ არიან დასახლებული ქვეყნის სამხრეთ და სამხრეთ–დასავლეთში, თუმცა სუაჰილი მნიშვნელოვანი ენაა ქვეყნის ჩრდილოეთით. ეს ენა ასევე ფართოდ გამოიყენება პოლიციასა და შეიარაღებულ ძალებში რაც შეიძლება მივიჩნიოთ შედეგად იმისა რომ მაშინ როდესაც უგანდა იყო კოლონია შეიარაღებულ ძალებში უმეტესად ჩრდილოელები მსახურიბდნენ. დროთა განმავლობაში [[სუაჰილი (ენა)|სუაჰილი]] პოლიტიკურ იარაღად იქცა. მაგალითად იდი ამინმა, რომელიც ჩრდილოეთიდან იყო, სუაჰილი ნაციონალურ ენად გამოაცხადა.
უგანდის მოსახლეობა 32,4 მილიონს შეადგენს. მოსახლეობის საშუალო ასაკი [[15]] წელია.
== რელიგია ==
{| class="wikitable"
|-
! რელიგია !! პროცენტული მაჩვენებელი
|-
| [[კათოლიციზმი|კათოლიკე]]|| 42 %
|-
| [[პროტესტანტიზმი|პროტესტანტი]]|| 42 %
|-
| [[ისლამი|მუსლიმი]]|| 12 %
|-
| სხვა [[რელიგია]] ან არც ერთი || 4 %
|}
[[2002|2002 წლის]] აღწერის შემდგომ გაირკვა, რომ მოსახლეობის 84 % [[ქრისტიანი]]ა, ხოლო 12 % – მუსლიმი. 1 %-ი მისდევს ტრადიციულ რელიგიას, ხოლო 0,7 % სხვადასხვა სექტის წევრი და არაქრისტიანია. უგანდაში არიან [[იუდაიზმი|იუდაისტებიც]], ამ მცირერიცხოვან მორწმუნეთ სხვანაირად აბაიუდაი–თი მოიხსენებენ. უგანდას დედაქალაქ [[კამპალა]]ში დგას მსოფლიოს შვიდი ბაჰაის სამლოცველო სახლიდან ერთ–ერთი.
World refugee survey 2008-ის მიხედვით, რომელიც გამოქვეყნდა აამერიკის შეერთებული შტატების ლტოლვილთა და ემიგრანტთა კომიტეტის მიერ, უგანდა არის თავშესაფარი 235 800 ლტოლვილისა და დევნილისათვის. უმრაბლესობა მათგანი სუდანელია (162 100 კაცი) [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკიდან]] — 41 800 კაცი, [[რუანდა|რუანდიდან]]
მოსახლეობას შორის ეთნიკურად ყველაზე განსხვავებული ინდოელების ორი ძირითადი რელიგიური მიმდინარეობაა - ისმაილი და ჰინდუ. ჩრდილო და დასავლეთ [[ნილოსი]]ს რეგიონები კომპაქტურადაა დასახლებული [[ქრისტიანობა|ქრისტიანებით]], ხოლო იგანგას რაიონი, აღმოსავლეთ უგანდა, დასახლებულია მუსლიმებით.
▲== ეკონომიკა ==
== ჯანდაცვა ==▼
▲უგანდის ეკონომიკური მდგომარეობა მძიმე იყო ათწლეულების განმავლობაში, რაც გამოწვია არასწორმა ეკონომიკურმა პოლიტიკამ და ზოგადად ქვეყანაში არსებულმა არასტაბილურმა სიტუაციამ. უგანდა წლების განმავლობაში მსოფლიოს ყველაზე გაჭირვებულ ქვეყანათა სიაში ირიცხებოდა. ახალი ათასწლეულიდან დაიწყო ეკონომიკური ცვლილებების ფაზა, განხორციელდა სხვადსხვა რეფორმები. [[2008]] წლისათვის დაფიქსირდა 12%–იანი ეკონომიკური ზრდა, მიუხედავად გლობალური უკანდახევისა და რეგიონული არასტაბილურობისა.
▲უგანდას გააჩნია მნიშვნელოვანი ნატურალური რესურსები. ქვეყანა მდიდარია ნაყოფიერი მიწებით, [[სპილენძი]]სა და [[კობალტი]]ს საბადოებით. უგანდაში არსებობს გადაუმუშავებელი [[ნავთობი]]სა და [[გაზი]]ს საბადოები. [[1986]] წლისათვის ეკონომიკის 56 %–ს შეადგენდა [[სოფლის მეურნეობა]], ძირითადად [[ყავა|ყავის]] ექსპორტით. დღეისათვის კი წამყვან სექტორს ეკონომიკაში სერვისის სექტორი წარმოადგენს. [[2007]] წელს იგი [[მთლიანი შიდა პროდუქტი]]ს (მშპ–ის) 52 %
▲[[ფაილი:Uganda-Development.JPG||მინი|260პქ| [[კამპალა|კამპალის]] საქმიანი უბანი]]
▲[[1990]]—[[2001]] წლებში უგანდის ეკონომიკის ზრდა გამოწვეული იყო გრძელვადიანი ინვესტიციებით, გაუმჯობესებული პირობებით იმპორტისათვის და შემცირებული ინფლაციით. ამას თან დაერთო უსაფრთხოების ნორმების ზრდა და ინდოელი [[ლტოლვილი|ლტოლვილების]] დაბრუნება. თუმცა ეკონომიკაზე უარყოფითად იმოქმედა უგანდის ჩართულობამ მეზობელ [[კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა|კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში]] მიმდინარე ომში.
▲[[2000]] წელს უგანდა მოხვდა HIPC–ის სიაში. ქვეყანას ამ დროისათვის ჰქონდა $1,3 მიალიარდი ვალი, მათ შორის $ 145 მილიონი [[პარიზი]]ს კლუბის, თუმცა [[2006]] წლისათვის ქვეყანამ შეძლო [[პარიზის კლუბი]]ს ვალის დაფარვა და ამოვარდა კიდეც HIPC–ის სიიდან.
▲ეკონომიკური ზრდა [[2001]]—[[2002]] წლებში სოლიდური იყო, მიუხედავად უგანდის ძირითად საექსპორტო საქონელზე, [[ყავა]]ზე ფასის ვარდნისა.
▲ქვეყნის ხელისუფლებამ სააქციო ბაზარი გამოიყენა პრივატიზაციის მძლავრ საშუალებად. ბაზარზე ვხვდებით რამდენიმე ათეულ ბროკერს და ისეთ საინვესტიციო მრჩევლებს როგორებიც არიან: “African Alliance”, “AIG Investments”, “Renaissance Capital” და “SIMMS”–ს.
▲ქვეყანაში ასევე განხორციელდა რეფორმები საპენსიო სექტორში ([[2007]] წ.). უგანდისათვის საერთაშორისო ბაზარი ხელმისაწვდომია მეზობელი [[კენია|კენიის]] საშუალებით. უგანდა არის აღმოსავლეთ აფრიკის გაერთიანებიის წევრი და პონტენციური წევრი აღმოსავლეთ აფრიკის ფედერაციისა.
▲== ჯანდაცვა ==
უგანდა იმ იშვიათ აფრიკულ ქვეყნებში შედის, რომლებმაც შეძლეს წარმატებული ბრძოლა გამოეცხადებინათ HIV ვირუსისათვის, თუმცა [[შიდსი|შიდსთან]] ბრძოლისას სასტიკ მეთოდებსაც მიმართავდენენ. “Anti – Homosexuality Bill” - ის მიხედვით, [[ჰომოსექსუალიზმი|ჰომოსექსუალებს]], რომლებსაც აღმოაჩნდებოდათ [[შიდსი]] და სექსუალურ ურთიერთობას დაამყარებდნენ, სიკვდილითაც კი სჯიდნენ.
ბავშვთა სიკვდილიანობის მაჩვენებელი [[2005]] წლისათვის იყო [[79]] ჩვილი ყოველი [[1000]]-დან. სიცოცხლის ხანგრძლივობა [[ქალი|ქალებში]] 50,2, ხოლო [[კაცი|კაცებში]] 49,1 წელია.
== განათლება ==▼
== კულტურა და სპორტი ==▼
უგანდაში მოსახლეობის დიდი ნაწილი წერა-კითხვის უცოდინარია, განსაკუთრებით ქალები. [[2002]]-[[2005]] წლებში [[მთლიანი შიდა პროდუქტი|მ.შ.პ.]]-ს მხოლოდ 5
▲== კულტურა და სპორტი ==
[[ფაილი:Football in full swing (501839950).jpg|მინი|300პქ|უგანდელი ბიჭები ფეხბურთის თამაშისას]]
უგანდა კულტურულად მრავალფეროვანია მისი მოსახლეობის ეთნიკური სიჭრელის გამო. უგანდაში აფრიკელებთან ერთად [[აზია|აზიელებიც]] (უმეტესად ინდოელები) ცხოვრობენ.
უგანდაში დიდი პოპულარობით სარგებლობს [[ფეხბურთი]] და [[კრიკეტი]]. ქვეყნის ეროვნული გუნდი კრიკეტში წარმატებით ასპარეზობს შიდა [[აფრიკა|აფრიკულ]] ტურნირებში. უგანდამ მოიგო მსოფლიო კრიკეტის ლიგა World Cup Qualifier-ში, რომელიც გაიმართა [[სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა|სამხრეთ აფრიკაში]] 2009 წლის აპრილში.
[[2007]] წელს უგანდას [[რაგბი|რაგბის]] გუნდმა, აფრიკის თასის ფინალში დაამარცხა [[მადაგასკარი|მადაგასკარის]] გუნდი და პირველობა მოიპოვა.
უგანდაში ასევე ძალიან პოპულარულია რალი, და ეს ქვეყანა წარმატებით სარგებლობს შიდა აფრიკულ ასპარეზობებში. უგანდას ამ სპორტში ჰყავს ჩემპიონებიც, ერთ-ერთი მათგანია ჩარლზ მუჰანგი, ხოლო უგანდის გამოჩენილი მსრბოლელი Riyaz Kurji დაიღუპა ფატალური ინციდენტის დროს.
[[ფეხბურთი|ფეხბურთის]], [[კრიკეტი|კრიკეტისა]] და რალის გარდა უგანდაში პოპულარულია [[ჰოკეი|ჰოკეიც]]. ჰოკეი ერთადერთი სპორტის სახეობაა, რომლითაც [[ოლიმპიური თამაშები|ოლიმპიურ თამაშებში]] მონაწილეობდნენ [[1972]] წელს [[მიუნხენი|მიუნხენში]].
= ადამიანის უფლებები =▼
▲== განათლება ==
[[1980]] წლიდან უგანდაში უფრო და უფრო მეტ ყურადღებას აქცევენ ადამიანის უფლებებს, თუმცა ადამიანის უფლებათა დამცველების შეშფოთებას კვლავ იწვევს ქვეყნის გარკვეულ ნაწილებში არსებული სიტუაცია. საომარ სიტუაციებს ადამიანის უფლებათა უამრავი შემაშფოთებელი დარღვევა მოჰყვა. ქვეყნის შიგნით იძულებით გადაადგილებულთა რიცხვმა 1,4 მილიონი შეადგინა. შეიარაღებულ ძალებში კვლავ ფართოდაა გავრცელებული ადამიანის წამება. ქვეყანაში შეზღუდულია პოლიტიკური თავისუფლებაც. ხშირია ოპოზიციონერთა დაპატიმრებები ან მათი ფიზიკური ლიკვიდაცია. [[2006]] წლის არჩევნების წინ დაიჭირეს ოპოზიციის ლიდერი კიზა ბესიჯი.▼
ბოლო წლების განმავლობაში, არასამთავრობო ორგანიზაციები აქტიურად მუშაობენ ლორდის წინააღმდეგობის არმიის საკითხზე. არასრულწლოვან ვაჟებს აიძულებენ ადამიანების ხოცვას, ხოლო გოგონები ლორდის ჯარისკაცების ცოლები ხდებიან. ათასობით ბავშვი იძულებით იქცევიან მკვლელ ჯარისკაცებად. არსებობს დოკუმენტური ფილმი „უხილავი ბავშვები“ ([[Invisible Children]]), სადაც ჩანს საშინელი ცხოვრება „ღამის მგზავრებისა“, იმ ბავშვების, რომლებიც ყოველ ღამე რამდენიმე კილომეტრს გარბიან საკუთარი სოფლებიდან რათა არ მოიტაცონ.▼
▲უგანდაში მოსახლეობის დიდი ნაწილი წერა-კითხვის უცოდინარია, განსაკუთრებით ქალები. [[2002]]-[[2005]] წლებში [[მთლიანი შიდა პროდუქტი|მ.შ.პ.]]-ს მხოლოდ 5.2% დაიხარჯა განათლებაზე. უგანდაში არის როგორც კერძო, ისე სახელმწიფო უნივერსიტეტები.
<gallery>▼
[[2007]] წელს, ამერიკის შეერთებული შტატების ლტოლვილთა და ემიგრანტთა კომიტეტმა გამოაქვეყნა ინფორმაცია დევნილთა უფლებების მკაცრად დარღვევის შესახებ, მათ შორის უგანდის ხელისუფლების მიერ დევნილთა იძულებით გადაადგილებისა და მათ მიმართ ძალისმიერი მეთოდების გამოყენებაზე.▼
== გალერეა ==
▲<gallery>
ფაილი:Bwindi.JPG|მთის გორილა ბუინდის დაცულ პარკში
ფაილი:Ruwenpflanzen.jpg|უნიკალური მცენარეები, რუვენზორი
Line 169 ⟶ 184:
ფაილი:Miss Uganda 08 Dora Mwima.jpg|მის უგანდა 2008
</gallery>
▲= ადამიანის უფლებები =
▲[[1980]] წლიდან უგანდაში უფრო და უფრო მეტ ყურადღებას აქცევენ ადამიანის უფლებებს, თუმცა ადამიანის უფლებათა დამცველების შეშფოთებას კვლავ იწვევს ქვეყნის გარკვეულ ნაწილებში არსებული სიტუაცია. საომარ სიტუაციებს ადამიანის უფლებათა უამრავი შემაშფოთებელი დარღვევა მოჰყვა. ქვეყნის შიგნით იძულებით გადაადგილებულთა რიცხვმა 1,4 მილიონი შეადგინა. შეიარაღებულ ძალებში კვლავ ფართოდაა გავრცელებული ადამიანის წამება. ქვეყანაში შეზღუდულია პოლიტიკური თავისუფლებაც. ხშირია ოპოზიციონერთა დაპატიმრებები ან მათი ფიზიკური ლიკვიდაცია. [[2006]] წლის არჩევნების წინ დაიჭირეს ოპოზიციის ლიდერი კიზა ბესიჯი.
▲ბოლო წლების განმავლობაში, არასამთავრობო ორგანიზაციები აქტიურად მუშაობენ ლორდის წინააღმდეგობის არმიის საკითხზე. არასრულწლოვან ვაჟებს აიძულებენ ადამიანების ხოცვას, ხოლო გოგონები ლორდის ჯარისკაცების ცოლები ხდებიან. ათასობით ბავშვი იძულებით იქცევიან მკვლელ ჯარისკაცებად. არსებობს დოკუმენტური ფილმი „უხილავი ბავშვები“ ([[Invisible Children]]), სადაც ჩანს საშინელი ცხოვრება „ღამის მგზავრებისა“, იმ ბავშვების, რომლებიც ყოველ ღამე რამდენიმე კილომეტრს გარბიან საკუთარი სოფლებიდან რათა არ მოიტაცონ.
▲[[2007]] წელს, ამერიკის შეერთებული შტატების ლტოლვილთა და ემიგრანტთა კომიტეტმა გამოაქვეყნა ინფორმაცია დევნილთა უფლებების მკაცრად დარღვევის შესახებ, მათ შორის უგანდის ხელისუფლების მიერ დევნილთა იძულებით გადაადგილებისა და მათ მიმართ ძალისმიერი მეთოდების გამოყენებაზე.
= იხილეთ აგრეთვე =
Line 196 ⟶ 204:
{{ერთა თანამეგობრობა}}
[[კატეგორია:აფრიკის ქვეყნები]]
[[კატეგორია:ინგლისურენოვანი ქვეყნები]]
[[კატეგორია:გაეროს წევრი სახელმწიფოები]]
| |||