რკინა: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შეუმოწმებელი ვერსია] | [შეუმოწმებელი ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
მ clean up, replaced: დაარსეს → დააარსეს using AWB |
|||
ხაზი 69:
რკინის ნაკეთობები, რომლებიც მიღებული იყო გამოდნობის მეშვეობით, ცნობილია ჯერ კიდევ არიული ტომების ევროპიდან აზიაში, ხმელთაშუაზღვის კუნძულებზე და კიდევ უფრო მოშორებით (მე-4 ათასწლეულის ბოლო და მე-3 ათასწლეული ქრისტეშობამდე) გადასახლების დროიდან. ყველაზე უძველესი ცნობილი რკინის ნაკეთობაა - ფოლადის სამართებელი, რომელიც ნაპოვნი იქნა ეგვიპტეში, [[ხეოფსის პირამიდა|ხეოფსის პირამიდის]] ქვის წყობაში (აშენებულია მიახლოებით 2530 წელს ძვ. წ.ა.). როგორც გათხრებმა აჩვენა ნუბიის უდაბნოში, ჯერ კიდევ იმ დროს ეგვიპტელები, როდესაც ცდილობდნენ მოსაპოვებელი ოქროს გამოყოფას მძიმე მაგნეტიტური ქვიშისაგან, ახურებდნენ მადანს ქატოსთან და სხვა მსგავს ნივთიერებებთან ერთად, რომლებიც შეიცავდა ნახშირბადს. ამის შედეგად ოქროს შენადნობის ზედაპირზე ამოტივტივდებოდა ცომისმაგვარი რკინის ფენა, რომელსაც ცალკე ამუშავებდნენ. ამ რკინისაგან ჭედდენ იარაღებს, მათ შორის ხეოფსის პირამიდაში ნანახ ნივთებსაც. თუმცა ხეოფსის შვილიშვილის [[მენკუარი]]ს (2471—2465 წლები ძვ. წ.ა.) შემდეგ ეგვიპტეში დაიწყო არეულობა: დიდგვაროვნებმა ღმერთი [[რა]]ს ქურუმების მეთაურობით ჩამოაგდეს მმართველი დინასტია, და დაიწყო უზურპატორების ცვლა, რომელიც დამთავრდა შემდეგი დინასტიის ფარაონის უსერკარის გამეფებით, რომელიც ქურუმებმა გამოაცხადეს ღმერთის ვაჟად და თვით ღმერთ რას განსახიერებად (აქედან მოყოლებული ეს ფარაონების ოფიციალურ სტატუსად იქცა). ამ არეულობის დროს ეგვიპტელების კულტურულმა და ტექნიკურმა ცოდნამ დეგრადაცია განიცადა, ასევე დეგრადაცია განიცადა პირამიდების მშენებლობის ხელოვნებამ და დაკარგულ იქნა რკინის წარმოების ტექნოლოგია, ეგვიპტელებმა მოგვიანებით სპილენძის საბადოების ძებნისას სინაის ნახევარკუნძულზე, არავითარი ყურადღება არ მიაქციეს იქ არსებულ რკინის მარაგს, და რკინას იღებდნენ მეზობელი ხეთებისაგან და მითანიელებისაგან.
რკინა ხშირად მოიხსენიება უძველეს (მე-3 ათასწლეული ძვ. წ.ა.) [[ხეთები|ხეთურ]] ტექსტებში, რომლებმაც
{{ციტატა
|როდესაც მე ქალაქ პურუსხანდუზე გავილაშქრე, ადამიანი ქალაქ პურუსხანდუდან ჩემთან გამოვიდა (…?) და მან მე 1 რკინის ტახტი და 1 რკინის კვერთხი (?) მორჩილების ნიშნად (?) მომართვა...
ხაზი 247:
* აბსოლუტური ნულიდან 910 °C-მდე მდგრადია α-მოდიფიკაცია მოცულობაცენტრირებული კუბური ([[კუბური სინგონია]]) კრისტალური მესერით.
* 910-დან 1400 °C-მდე მდგრადია γ-მოდიფიკაცია წახნაგცენტრირებული კუბური კრისტალური მესერით.
* 1400-დან 1539 °C-მდე მდგრადია δ-მოდიფიკაცია მოცულობაცენტრირებული კუბური (კუბური სინგონია) კრისტალური მესერით.
Line 263 ⟶ 262:
* ჰაერზე რკინის შენახვისას (200 °C ტემპერატურამდე) ის თანდათანობით იფარება [[ოქსიდი]]ს მჭიდრო ფენით, რომელიც ხელს უშლის ლითონის შემდგომ ჟანგვას. ტენიან ჰაერში რკინა იფარება [[ჟანგი]]ს ფხვიერი ფენით, რომელიც არ უშლის ხელს ჟანგბადისა და ტენის კავშირს ლითონთან და მის დაშლას. ჟანგს არ გააჩნია მუდმივი ქიმიური შემადგენლობა, მიახლოებით მისი ქიმიური ფორმულა შეიძლება ჩაიწეროს როგორც Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>·xH<sub>2</sub>O.
* ჟანგბადთან რკინა რეაგირებს გახურებისას. ჰაერში რკინის წვისას წარმოიქმნება ოქსიდი [[მაგნეტიტი|Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>]], სუფთა ჟანგბადში წვისას წარმოიქმნება — ოქსიდი [[რკინის ოქსიდი(III)|Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>]]. თუკი დადნობილ რკინაში გავატარებთ ჟანგბადს ან ჰაერს, მაშინ წარმოიქმნება ოქსიდი [[რკინის ოქსიდი(II)|FeO]]. [[გოგირდი]]ს ფხვნილისა და რკინის გახურებისას წარმოიქმნება სულფიდი, რომლის მიახლოებითი ფორმულა შეიძლება ჩაიწეროს როგორც FeS.
* გახურებისას რკინა შედის რეაქციაში [[ჰალოგენები|ჰალოგენებთან]]. რადგანაც FeF<sub>3</sub> არააორთქლებადია, რკინა მდგრადია [[ფტორი]]ს ზემოქმედების მიმართ 200—300 °C ტემპერატურამდე. რკინის ქლორირებისას (მიახლოებით 200 °C) წარმოიქმნება აორთქლებადი ღრუბელი Fe<sub>2</sub>Cl<sub>6</sub>. თუ კი რკინისა და [[ბრომი]]ს ურთიერთქმედება მიმდინარეობს ოთახის ტემპერატურაზე ან გახურებისას და ბრომის ორთქლების წნევის მომატებით, მაშინ წარმოიქმნება FeBr<sub>3</sub>. FeCl<sub>3</sub>-ის და განსაკუთრებით FeBr<sub>3</sub>-ის გახურებისას ცილდება ჰალოგენი და გარდაიქმნება რკინის (II) ჰალოგენიდებად. რკინის [[იოდი|იოდთან]] ურთიერთქმედებისას წარმოიქმნება იოდიდი Fe<sub>3</sub>I<sub>8</sub>.
* გახურებისას რკინა ურთიერთქმედებს [[აზოტი|აზოტთან]], [[რკინის ნიტრიდი]]ს Fe<sub>3</sub>N წარმოქმნით, ფოსფორთან წარმოქმნის ფოსფიდებს FeP, Fe<sub>2</sub>P და Fe<sub>3</sub>P, ნახშირბადთან, წარმოქმნის [[ცემენტიტი|Fe<sub>3</sub>C კარბიდს]], სილიციუმთან, წარმოქმნის რამდენიმე სილიციდს, მაგალითად FeSi.
* გაზრდილი წნევის პირობებში ლითონური რკინა რეაგირებს [[ნახშირბადის მონოქსიდი|ნახშირბადის მონოქსიდთან (II) CO]], ამასთან წარმოიქმნება თხევადი, ჩვეულებრივ პირობებში ადვილად აორთქლებადი რკინის პენტაკარბონილი Fe(CO)<sub>5</sub>. ასევე ცნობილია რკინის კარბონილები შემდეგი შემადგენლობით Fe<sub>2</sub>(CO)<sub>9</sub> და Fe<sub>3</sub>(CO)<sub>12</sub>. რკინის კარბონილები გამოიყენებიან რკინაორგანული ნაერთების სინთეზისას, როგორც ნივთიერება, თავდაპირველი წყარო, მათ შორის [[ფეროცენი]]ს რომლის შემადგენლობაა (η<sup>5</sup>-C<sub>5</sub>H<sub>5</sub>)<sub>2</sub>Fe.
* წმინდა ლითონური რკინა მდგრადია წყალში და ტუტეების გაზავებულ ხსნარებში. რკინა არ იხსნება ცივ კონცენტრირებულ გოგირდმჟავაში და აზოტმჟავაში, რკინის ზედაპირის პასივაციის გამო მტკიცე ოქსიდური ფენით. ცხელი კონცენტრირებული გოგირდმჟავა წარმოადგენს უფრო ძლიერ მჟანგავს და რეაგირებს რკინასთან.
* [[მარილმჟავა]]სთან და გაზავებულ (მიახლოებით 20%) [[გოგირდმაჟავა]]სთან რკინა რეაგირებს რკინის (II) მარილების წარმოქმნით:
Line 293 ⟶ 286:
* ამასთან წარმოქმნილი რკინის (III) ჰიდროქსოკომპლექსები მდგრადნი არიან ძლიერ ტუტე ხსნარებში. ხსნარების წყლით გაზავებისას ისინი იშლებიან, თანაც ილექება Fe(OH)<sub>3</sub>.
* რკინს (III) შენაერთები ხსნარებში აღდგებიან ლითონური რკინით:
Line 303 ⟶ 295:
* რკინის (II) მარილებიდან წყლის ხსნარებში მდგრადია [[მორის მარილი]] - ამონიუმის ორმაგი სულფატი და რკინა (II) (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>Fe(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>·6Н<sub>2</sub>O.
* რკინას(III) შეუძლია წარმოქმნას [[კვასცი]]ს ტიპის ერთმუხტიანი [[კათიონი]]ანი ორმაგი სულფატები, მაგალითად, KFe(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> — რკინაკალიუმიანი [[კვასცები]], (NH<sub>4</sub>)Fe(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> — რკინაამონიუმიანი კვასცები და სხვა.
* აიროვანი ქლორის ან [[ოზონი]]ს ზემოქმედებით რკინის (III)-ის ნაერთების ტუტე ხსნარებთან წარმოიქმნება რკინის (VI)-ის ნაერთები — [[ფერატები]], მაგალითად, კალიუმის ფერატი(VI) K<sub>2</sub>FeO<sub>4</sub>. არსებობს შეტყობინებები რკინის (VIII)-ის ნაერთების წარმოქნის შესახებ ძლიერი დამჟანგავების ზმოქმედებით.<ref>[http://www.xumuk.ru/spravochnik/2146.html XuMuK.ru — რკინის (VIII) ოქსიდი. მინი-სარჩევი ქიმიურ ნივთიერებებში (3340 ნივთიერება)]</ref>
* რკინის (III) ნაერთების აღმოსაჩენად ხსნარებში გამოიყენებენ Fe<sup>3+</sup> იონების ხარისხობრივ რეაქციას [[ტიოციანატები|SCN<sup>−</sup>]] ტიოციანატ-იონებთან. Fe<sup>3+</sup>-ის იონების ურთიერთქმედებისას SCN<sup>−</sup> ანიონებთან წარმოიქმნება წითელი რკინის როდანიდი Fe(SCN)<sub>3</sub>. Fe<sup>3+</sup>-ის იონებზე სხვა რექტივს წარმოადგენს [[კალიუმის ჰექსაციანოფერატი (II)]] K<sub>4</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>] (ყვითელი მარილი). Fe<sup>3+</sup>-სა და [Fe(CN)<sub>6</sub>]<sup>4−</sup> იონების ურთიერთქმედებისას წარმოიქმნება და ილექება ლურჯი ფერის [[ბერლინის ლაჟვარდი]]ს ნალექი:
| |||