პოლონეთი: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
მ added Category:გაეროს წევრი სახელმწიფოები using HotCat |
მ clean up, removed: {{Link FA|af}}, {{Link FA|no}}, {{Link FA|ro}}, {{Link FA|sk}}, {{Link FA|sl}} using AWB |
||
ხაზი 107:
პოლონეთის დაარსება იდენტიფიცირებულია ქვეყანაში [[ქრისტიანობა|ქრისტიანობის]] გავრცელებიდან, ეს მოვლენა მოხდა [[966]] წელს [[მიეშკო I]] მმართველობის პერიოდში. მიეშკოს დროს დაიწყო [[პოლონეთის სამეფო]]ს ჩამოყალიბება, რომელმაც [[1025]] წლიდან [[1569]] წლამდე იარსება. [[1569]] წელს მოხდა [[რეჩ პოსპოლიტა|გაერთიანება]] [[ლიტვის დიდი სამთავრო]]სთან, ორ ქვეყანას შორის დაიდო [[ლუბლინის უნია 1569|ლუბლინის უნია]], შექიმილ ახალ სახელმწიფოს ეწოდა [[პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობა]].
[[1795]] წელს მოხდა დასუსტებული [[პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობა|პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობის]] [[პოლონეთის დაყოფა|დაყოფა]], ევროპის სამ სახელმწიფოს: [[პრუსია]]ს, [[რუსეთის იმპერია]]სა და [[ჰაბსბურგების მონარქია|ავსტრიას]] შორის. პოლონეთმა დამოუკიდებლობა მოიპოვა 1918 წელს, [[პირველი მსოფლიო ომი]]ს დასრულების შემდეგ, ქვეყანაში შეიქმნა [[პოლონეთის მეორე რესპუბლიკა]]. ამ სახელმწიფომ 1939 წლამდე იარსება, ამ წელს [[მესამე რაიხი|მესამე რაიხმა]] და [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოთა კავშირმა]] მოახდინა ქვეყნის ოკუპირება. მსოფლიო ომის პერიოდში პოლონეთში ტარდებოდა გერმანელების და საბჭოელების პოლიტიკა. მსოფლიო ომს ექვსი მილიონი პოლონელი შეეწირა. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ აქ შეიქმნა [[პოლონეთის სახალხო რესპუბლიკა]], რომელიც [[სოციალისტური ბანაკი]]ს წევრი იყო და განიცდიდა [[საბჭოთა კავშირი|საბჭოეთის]] გავლენას.
[[1989 წლის რევოლუციები|1989 წლის რევოლუციის]] შემდეგ, პოლონეთი გათავისუფლდა [[კომუნიზმი]]საგან. თანამდეროვე პოლონეთის ტერიტორია იყოფა [[პოლონეთის სავოევოდოები|სავოევოდოებად]] ({{lang-pl|województwo}}). პოლონეთი შესულია [[ევროკავშირი|ევროკავშირში]], [[ჩრდილოეთ ატლანტიკის ხელშეკრულების ორგანიზაცია|ნატოში]], [[გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია]]ში, [[მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია]]ში და [[ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია]]ში (OECD).
ხაზი 116:
* '''ეროვნული''': Rzeczpospolita Polska.
* '''ეტიმოლოგია''': საკუთარი სახელი Polska მიღებულია სლავური ტომების პოლანიესაგან, რაც „ველზე მცხოვრებს“ ნიშნავს.
== გეოგრაფია ==
Line 122 ⟶ 121:
[[ფაილი:Poland-CIA WFB Map.png|thumb|left|200px]]
ქვეყანა მდებარეობს აღმოსავლეთ ევროპაში. მისი მოსაზღვრე სახელმწიფოებია: [[გერმანია]], [[ჩეხეთი]], [[სლოვაკეთი]], [[უკრაინა]], [[ბელარუსი]], [[ლიტვა]], [[რუსეთი]] ([[კალინინგრადის ოლქი]]). ფართობი - 312.700 კვ.კმ.
== სახელმწიფო ==
Line 159 ⟶ 157:
=== პიასტების დინასტია ===
{{მთავარი|პიასტები}}
[[ფაილი:
პოლონეთმა საერთაშორისო აღიარება, ტერიტორიულ გაერთიანებასთან ერთად, X საუკუნის შუა წლებიდან მოიპოვა. სწორედ იმხანად ჩაუდგნენ პოლონეთს სათავეში [[პიასტები]]. ქვეყნის პირველი ისტორიულად დადასტურებული მმართველი [[მიეშკო I]] იყო, იგი [[966]] წელს მოუნათლავთ და ქვეყანაშიც კათოლიკური ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებულა. ახალი რელიგია პოლონელმა ერმა სრულად უკვე მომდევნო საუკუნეებში მიიღო. [[XII საუკუნე]]ში პოლონეთი მცირე სახელმწიფოებად დაიშალა, თუმცა ოდნავ მოგვიანებით ერმა ერთ მუშტად შეკვრა მაინც მოახერხა და უკვე 1320 წელს [[ვლადისლავ I]] გაერთიანებული პოლონეთის მეფედ ეკურთხა. მისი ვაჟი [[კაზიმირ III]] პოლონეთის ისტორიაში ერთ-ერთ უდიდეს მეფედ შევიდა.
[[ფაილი:Legnica.JPG|thumb|210px|[[მონღოლების შეჭრა პოლონეთში]] (1240–1241) [[ლეგნიცის ბრძოლა]].]]
Line 169 ⟶ 167:
=== პოლონეთ-ლიტვის გაერთიანება ===
[[ფაილი:
[[ფაილი:Polish-Lithuanian Commonwealth 1635.png|thumb|left|პოლონეთი თავისი სიძლიერის მწვერვალზე 1635 წელს.]]
პოლონეთის ისტორიაში ოქროს ხანა [[ლუბლინის გაერთიანება|ლუბლინის გაერთიანებით]] დაიწყო, როდესაც პოლონეთისა და [[ლიტვა|ლიტვის]] შეერთება მოხდა. პოლონელმა შლიახტებმა, რომლებიც დასავლეთ ევროპელ არისტოკრატებზე მეტად მრავალრიცხვოვანნი იყვნენ, წარჩინებულთა უფლებების გაზრდასა და საპარლამენტო სისტემის შექმნას ჩაუყარეს საფუძველი. ხსენებულ პერიოდში პოლონეთმა საზღვრები გააფართოვა და ევროპაში უდიდეს სახელმწიფოდ გადაიქცა. პოლონეთ-ლიტვის გაერთიანებაში შედიოდა თანამედროვე პოლონეთის უმეტესი ტერიტორია, [[უკრაინა]], [[ბელორუსი]], [[ლიტვა]], [[ლატვია]], [[ესტონეთი]] და დღევანდელი [[რუსეთი]]ს ზოგიერთი ტერიტორია.
Line 180 ⟶ 178:
=== პოლონეთის აღდგენა ===
[[ფაილი:Rzeczpospolita 1938.svg|thumb|left|პოლონეთი 1922 წლიდან 1938 წლამდე]]
სანაციის მოძრაობა პოლონეთს [[მეორე მსოფლიო ომი]]ს დაწყებამდე აკონტროლებდა, როდესაც ნაცისტურმა გერმანიამ 1939 წლის 1 სექტემბერს, ხოლო 17 სექტემბერს საბჭოთა კავშირმა, დაარღვია რა პოლონეთ-სსრკ-ის თავდაუსხმელობის შეთანხმება, პოლონეთში შეჭრა გადაწყვიტა. ვარშავა იმავე წლის 28 სექტემბერს დანებდა. მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტით, პოლონეთი ორ ზონად გაიყო, ერთი გერმანიის მიერ იქნა ოკუპირებული, აღმოსავლეთი ნაწილი კი სსრკ-ის კონტროლქვეშ მოექცა. მართალია მეორე მსოფლიო ომში თითქმის მთელი მსოფლიო იყო ჩართული, პოლონეთმა პროცენტულად ყველაზე მეტი ადამიანი დაკარგა. ომს ექვს მილიონამდე მისი მოქალაქე ემსხვერპლა, აქედან ნახევარი პოლონელი ებრაელი იყო. ნაცისტების წინააღმდეგ გაერთიანებული ჯარების რაოდენობით პოლონეთი მეოთხე იყო სსრკ-ის, [[დიდი ბრიტანეთი|ბრიტანეთისა]] და [[აშშ]]-ის შემდეგ. პოლონურმა შენაერთებმა თვალსაჩინო როლი შეასრულეს [[იტალია|იტალიის]] გათავისუფლების სამქეში, კერძოდ კი მონტე კაზინოსთან ბრძოლისას.
=== ახალი საზღვრები ===
ომის დასასრულ, პოლონეთის საზღვრებმა პირი იცვალა და დასავლეთით გადაინაცვლა, სადაც ოდერ-ნაისის ხაზზე გავიდა, ხოლო აღმოსავლეთით კურზონის ზოლზე. შედეგად ქვეყანამ 77,500 კვ კმ დაკარგა და 20%-ით შემცირდა. საზღვრების ცვლილებამ მილიონობით ადამიანის მიგრაციაც მოახდინა, მათ შორის [[პოლონელები]]ს, [[გერმანელები]]ს, [[უკრაინელები]]სა და [[ებრაელები]]ს. ახალი საზღვრების გავლებით იზარალა არამხოლოდ პოლონეთმა, არამედ გერმანიამაც, რომელმაც თავისი აღმოსავლეთი ტერიტორიები, კერძოდ კი ისტორიული პრუსია, სამუდამოდ დაკარგა. ცენტრალური და დასავლეთი პრუსიის ნაწილი და [[პომერანია]] პოლონეთს დაუტოვეს, ხოლო აღმოსავლეთი, [[კიონინგსბერგი]]ს ოლქი, საბჭოთა რუსეთმა მიისაკუთრა და [[კალინინგრადის ოლქი|კალინინგრადის ოლქად]] აქცია.
=== ომისშემდგომი კომუნისტური პოლონეთი ===
საბჭოთა კავშირმა პოლონეთში ახალი, კომუნისტური ხელისუფლება დაამყარა, ანალოგიური იმისა, როგორიც მთელს [[აღმოსავლეთი ბლოკი|აღმოსავლეთ ბლოკში]] იყო. [[ვარშავის პაქტი]]თ სამხედრო კავშირიც ამავე ცვლილების შედეგი იყო ‘[[ცივი ომი]]ს დროს. პოლონეთის სახალხო რესპუბლიკა (Polska Rzeczpospolita Ludowa) ოფიციალურად 1952 წელს გამოცხადდა.
1956 წელს ვლადისლავ გომულკას რეჟიმი დროებით ლიბერალური გახდა, ათასობით ადამიანი ციხეებიდან გათავისუფლდა და მოჩვენებითი პირადი თავისუფლებებიც განმტკიცდა. მსგავსი სიტუაცია განმეორდა 1970-იან წლებში ედვარდ გიერეკის მმართველოს დროსაც, მაგრამ ანტიკომუნისტური გამოსვლებისთვის ოპოზიციის მიმართ დამოკიდებულება არ შერბილებულა.
Line 193 ⟶ 191:
=== დღევანდელი პოლონეთი ===
[[ლეშეკ ბალცეროვიჩი]]ს შოკურმა თერაპიამ 1990-იანების დამდეგს ქვეყანას საშუალება მისცა თავისი ეკონომიკა საბაზრო ეკონომიკად გარდაექმნა. დანარჩენი პოსტ კომუნისტური ქვეყნების მსგავსად, პოლონეთმაც იწვნია სიძნელეები ქვეყნის ეკონომიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში. ამის მიუხედავად, პოლონეთის ეკონომიკის აღმავლობა 1995 წელს დაიწყო და კომუნისტური ბლოკის ქვეყნებს პოზიტიური მაგალითი უჩვენა. ყველაზე თვალსაჩინო იყო ადამიანის უფლებათა გაუმჯობესება, კერძოდ, სიტყვის თავისუფლების კუთხით. 1999 წელს პოლონეთი [[ჩრდილოეთ ატლანტიკის ხელშეკრულების ორგანიზაცია|ნატოს]] წევრი გახდა [[ჩეხეთი]]სა და [[უნგრეთი]]ს კვალდაკვალ. 2003 წლის ივნისში პოლონელებმა რეფერენდუმზე ქვეყნის ევროკავშირში შესვლას დაუჭირეს მხარი, ხოლო 2004 წლის პირველ მაისს ქვეყანა გაერთიანების სრულუფლებიანი წევრი გახდა.
2010 წლის 10 აპრილს პოლონეთის პრეზიდენტი ლეხ კაჩინსკი და ქვეყნის პარლამენტის უამრავი წევრი რუსეთში თვითმფრინავის ჩამოვარდნის შედეგად დაიღუპნენ.
პოლონეთის როლი საერთაშორისო არენაზე უფრო გაიზარდა მას შემდეგ, რაც მან მონაწილეობა მიიღო [[სადამ ჰუსეინი]]ს რეჟიმის საწინააღმდეგო სამხედრო კამპანიაში.
Line 239 ⟶ 237:
[[კატეგორია:გაეროს წევრი სახელმწიფოები]]
{{Link GA|fi}}
{{Link GA|ja}}
| |||