თირკმელი: განსხვავება გადახედვებს შორის

[შეუმოწმებელი ვერსია][შეუმოწმებელი ვერსია]
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary
clean up, replaced: პირველ რიგში → უპირველეს ყოვლისა using AWB
ხაზი 1:
{{ვიკიფიცირება}}
[[ფაილი:Gray1123.png|250px|მინიატიურა|ადამიანის თირკმლები]]
[[File:Surface projections of the organs of the trunk.png|thumb|340px|ადამიანის თირკმლები T12 და L3. ]]
'''თირკმელი''' — ადამიანის ძირითადი ექსკრეტორული ორგანო. დაშლის პროდუქტებით მდიდარი სისხლი თირკმელს არტერიით მიეწოდება. იქ ის იფილტრება, თავისუფალდება მავნე ნივთიერებებისგან და თირკმლის ვენით გამოდის. სისხლის ფილტრატია შარდი, რომელიც შარდსაწვეთით შარდის ბუშტში გროვდება დ შარდსადენით გარეთ გამოიყოფა.
 
ხაზი 18:
ფიზიოლოგია. თირკმლების უმნიშვნელოვანესი ფიზიოლოგიური როლი - ჰომეოსტაზის რეგულაცია: თირკმლები მონაწილეობენ პლაზმაში და უჯრედშორის სითხეში ოსმოსურად აქტიური ნივთიერებების (ოსმორეგულაცია), მათი მოცულობის (ვოლუმორეგულაცია), ელექტროლიტური და მჟავა-ტოტუვანი ბალანსის მუდმივობის შენარჩუნებაში, ახდენენ აზოტოვანი ცვლის პროდუქტების ექსკრეციას, მონაწილეობას ღებულობენ ცილების, ნახშირწყლების, ლიპიდების მეტაბოლიზმის პროცესებში, ორგანიზმიდან ტოქსიკური ნივთიერებების გაუვნებელყოფაში და მათ გამოყოფაში, სისტემური ჰემოდინამიკის რეგულაციაში. თირკმლების ზემოთჩამოთვლილი ფუნქციების უმეტესობის უზრუნველყოფა ხორციელდება შარდის წარმოქმნის პროცესებით: გორგლოვანი ფილტრაციით (ულტრაფილტრაცია), ულტრაფილტრატის ნაწილის რეაბსორბციით (პასიური და აქტიური), მილაკებში სხვადასხვა ნივთიერებების სეკრეციით და ახალი ნაერთების სინთეზით. თირკმლები, აგრეთვე ახორციელებენ ინკრეტორულ ფუნქციებს, რაც მდგომარეობს სხვადასხვა ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებების (ერითროპოეტინი, რენინი, აქტიური ვიტამინი D3, პროსტაგლანდინები და სხ.) სინთეზში.
 
შარდის წარმოქმნის პროცესი იწყება გორგლოვანი ფილტრაციით, რომლის მოცულობაც დამოკიდებულია რიგ ჰემოდინამიკურ ფაქტორებზე, პირველუპირველეს რიგშიყოვლისა, თირკმლისმიერი სისხლმომარაგების მოცულობაზე, რომლის რეგულირებაც, ძირითადად, ხორციელდება ვაზოაქტიური სუბსტანციების (ადრენალინი, ანგიოტენზინი, პროსტაგლანდინები, ბრადიკინინი და სხ.), სიმპათიკური ნერვების, ჰორმონების მეშვეობით. თირკმლები შეიცავენ დიდი რაოდენობით სისხლძარღვებს, რომელთა საერთო წინააღმდეგობა არც თუ დიდია, ამიტომაც, თირკმლებში, ყოველ წუთში, ხვდება გულიდან გადმოსროლილი სისხლის დაახლოებით 25%.
 
მოზრდილი ადამიანის თირკმლის მთლიანი სისხლის მიმოქცევა, შეადგენს დაახლოებით 1 200 მლ-ს 1 წუთში, სხეულის სტანდარტულ ზედაპირზე (1,73მ2) გადაანგარიშებით. სისხლის აღნიშნული მოცულობის 91-93% მიედინება თირკმლის ქერქოვანი ნივთიერების სისხლძარღვებში (ეფექტიანი თირკმლისმიერი სისხლის მიმოქცევა). გარეთა ტვინოვან ნივთიერებაში ხვდება სისხლის მოცულობის დაახლოებით 6-8%, ხოლო შიგნითაში - 1%-ზე ნაკლები. სისხლის მიმოქცევას ყველაზე მნიშვნელოვან წინააღმდეგობას უწევს თირკმლის გორგლის კაპილარები. აღნიშნული წინააღმდეგობის დინამიკა განისაზღვრება მომტანი და წამღები არტერიოლების ტონუსით. თირკმლის არტერიაში წნევის ცვალებადობას თან სდევს გორგლის მომტანი არტერიოლების ტონუსის ცვლილება, რის გამოც გორგალში ხდება სისხლის მიმოქცევის მუდმივობის და კაპილარული წნევის შენარჩუნება (თვითრეგულაცია).
 
შარდის წარმოქმნის პროცესი იწყება გორგლის ფილტრის გავლით კაფსულის სანათურში პლაზმის და მასში ხსნადი მცირე მოლეკულური მასის მქონე ნივთიერებების (ელექტროლიტები, ორგანული ნაერთები) ულტრაფილტრაციით. გორგლოვანი ფილტრაციის სიჩქარე ორივე თირკმელში შეადგენს საშუალოდ 120 მლ. 1 წუთში - დაახლოებით 100 ლ. დღეღამეში 1 მ2 სხეულის ზედაპირზე. გორგლებში მიმდინარე ფილტრაციის უზრუნველყოფა ხდება ფილტრაციული წნევით - ერთი მხრივ გლომერულების კაპილარებში ჰიდროსტატიკურ წნევას (45-52 მმ. ვწ. სვ), ხოლო მეორე მხრივ სისხლის პლაზმის ონკოზურ წნევას (18-26 მმ. ვწ. სვ.) და შუმლიანკს-ბოუმენის კაფსულის ღრუში ჰიდროსტატიკურ წნევას (8-15 მმ. ვწ. სვ.) შორის არსებული სხვაობებით. ნორმაში ფილტრაციული წნევის სიდიდე მერყეობს 10-200 მმ. ვწ. სვ. ფარგლებში. გორგლოვანი ფილტრაციის შემცირება აღინიშნება სისტემური არტერიული წნევის დაქვეითების (იგი საერთოდ წყდება არტერიული წნევის 50 მმ. ვწ. სვ. დაბლა დაქვეითების შემთხვევაში), მილაკებში და, შესაბამისად, გორგლის კაფსულაში წნევის მომატების (შარდის დინების გაძნელების, თირკმლის ინტერსტიციაში წნევის მომატების შედეგად) დროს. თითოეულ ნეფრონში, გორგლოვანი ფილტრაციის სიჩქარის რეგულაცია ხორციელდება გადინებული სისხლის მოცულობით და აღნიშნულ ნეფრონში ნატრიუმის რეაბსორბციის სიჩქარით. აღნიშნული პროცესი მიმდინარეობს იუქსტაგლომერული კომპლექსის მონაწილეობით, რომელიც რეაგირებს მოდინებული სისხლით მომტანი არტერიოლების გაჭიმვაზე და მილაკში ნატრიუმის რეაბსორბციის ზღვარზე (ქვოტაზე). რენინის სეკრეცია, რომელიც მატულობს არტერიოლების გაჭიმვის შემცირების დროს, ააქტიურებს ანგიოტენზინოგენის გარდაქმნას ანგიოტენზინში, რაც იწვევს არტერიული წნევის მომატებას, თირკმლისმიერი სისხლმომარაგების და გორგლოვანი ფილტრაციის გაზრდას, ასტიმულირებს წყურვილის რეფლექსს.
ხაზი 26:
ულტრაფილტრატის (პირველადი შარდის) შემადგენლობა იცვლება მილაკების სისტემაში მისი გადაადგილების პროცესში, სადაც ტუბულარულ ეპითელიუმის უჯრედებში შემავალი ფერმენტების მონაწილეობით ხორციელდება ნივთიერებების ტრანსპორტი მილაკების კედელში, რასაც, თავის მხრივ, ხელს უწყობს რეაბსორბციის (ნივთიერება მილაკის სანათურიდან გადადის ინტერსტიციაში) და სეკრეციის (ნივთიერების ტრანსპორტი ხორციელდება საპირისპირო მიმართულებით) პროცესები. მილაკის კედლის გავლით ნივთიერების ტრანსპორტი ხორციელდება გარკვეული ენერგიის ხარჯზე. განასხვავებენ აქტიურ ტრანსპორტს - მოლეკულების გადაადგილება ელექტროქიმიური ან კონცეტრაციული გრადიენტის საწინააღმდეგოდ და პასიურ ტრანსპორტს (დიფუზიას) - მოლეკულების გადაადგილება სხვა ნივთიერებების აქტიური ტრანსპორტის გზით შექმნილი ელექტროქიმიური გრადიენტის მიმართულებით.
 
ნეფრონის პროქსიმალურ ნაწილში რეაბსორბცირდება თითქმის მთლიანად გაფილტრული ცილა, ამინომჟავები, გლუკოზა და დიდი რაოდენობით მარილები. შემკრებ მილაკებში ხორციელდება ნივთიერებების შეწოვის და სეკრეციის შემდგომი პროცესები, რაც საბოლოოდ განაპირობებს გამოყოფილი შარდის შემადგენლობას.
 
შარდის გზით ცილის ექსკრეცია ნორმაში არ აღემატება 50 მგ. დღე-ღამეში. გორგლების დაზიანების ან პროქსიმალურ მილაკებში ცილების არასაკმარისი რეაბსორბციის დროს მათი (ცილების) ფილტრაციის მომატება შეიძლება გახდეს პროტეინურიის მიზეზი.
ხაზი 40:
შარდის ოსმოსური კონცეტრირება და განზავება ხორციელდება ნეფრონის მარყუჟის და შემკრები მილაკის ფუნქციონირების გზით: ნეფრონის მარყუჟში და შემკრებ მილაკებში (რომლებიც გასხვავდებიან წყლის და ნატრიუმისთვის განვლადობით) პირველადი შარდის მიმართულების საწინააღმდეგო მოძრაობა განაპირობებს შარდში და თირკმლების ინერსტიციაში ოსმოსურად აქტიური ნივთიერებების კონცეტრაციის გაწონასწორების შესაძლებლობას, ოსმოსური გრადიენტის საწინააღმდეგოდ წყლის პასიური მოძრაობის გზით. ეს უკანასკნელი იქმნება ნეფრონის მარყუჟის აღმავალი მუხლის მსხვილი ნაწილიდან (რომელიც წყლისთვის განვლადი არ არის) ინტერსტიციაში ნატრიუმის ქლორიდის აქტიური ტრანსპორტის მეშვეობით, და უზრუნველყოფს წყლის მოძრაობას ნეფრონის მარყუჟის დაღმავალი მუხლის სანათურიდან, რომლის კედელიც განვლადია წყლისთვის.
 
თირკმლების საშუალებით მჟავა-ტუტოვანი წონასწორობის რეგულაცია, ძირითადად, ხორციელდება ნატრიუმის ბიკარბონატის რეაბსორბციის და სხვადასხვა მჟავა ნაერთების (ამონიუმის ქლორიდი, ერთჩანაცვლებითი ფოსფატი და სხ.) სახით წყალბადის იონების სეკრეციის გზით. შარდთან ერთად H+ იონების სადღეღამისო ექსკრეცია, ნორმაში შეადგენს 50-70 მმოლ.
 
თირკმლების ინკრეტორული და მეტაბოლური ფუნქციები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ორგანიზმში მიმდინარე რიგი ფიზიოლოგიური პროცესების ჰუმორულ რეგულაციაში. რენინის სეკრეციის გარდა, თირკმლები მონაწილეობენ ზოგიერთი ჰორმონის შუალედური ცვლის პროცესებში, კერძოდ ინსულინის, ანტიდიურეზული ჰორმონის, ადენოკორტიკოტროპული ჰორმონის, ანგიოტენზინის, გასტრინის კატაბოლიზმში, D ვიტამინის მის ყველაზე აქტიურ ფორმაში - 1,25-დიჰიდროქსიქოლეკალციფეროლი (ვიტამინი D3) - გარდაქმნაში, აგრეთვე ზოგიერთი ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერების, მათ შორის პროსტაგლანდინები E2 და F2, აგრეთვე სისხლმომარაგების გამაძლიერებელი და ნატრიურეზის მასტიმულირებელი ზოგიერთი კინინის სინთეზში და სეკრეციაში. თირკმლებში სინთეზირდება ერითროპოეზის მარეგულირებელი ნივთიერებები. აღნიშნულ ნივთიერებებს შორის გამოყოფენ ერითროგენინს, მააქტივირებელ, ღვიძლისმიერ ერითროპოეტინოგენს, რის შედეგადაც სისხლში ჩნდება ერითროპოეტინი; თირკმლების მეშვეობით, აგრეთვე შესაძლებელია პროერითროპოეტინის სეკრეცია. თირკმლები მონაწილეობას ღებულობენ სისხლის შედედების პროცესებში. ისინი გამოიმუშავებენ უროკინაზას; მათ მიერ ხორციელდება ჰეპარინის და ფიბრინის დეგრადაციის პროდუქტების მეტაბოლიზმი. თირკმლების მეტაბოლური ფუნქცია, აგრეთვე განისაზღვრება გლუკოზის სინთეზში მათი მონაწილეობით (თირკმლისმიერი გლუკონეოგენეზი), თავისუფალი ცხიმოვანი მჟავების დაჟანგვით, ფოსფოლიპიდების სინთეზით.
ხაზი 46:
თირკმლების ფიზიოლოგიის ასაკობრივი თავისებურებები ხასიათდება თირკმლების ჰომეოსტაზური ფუნქციების შედარებით შენელებული ჩამოყალიბებით ბავშვებში და ამ ფუნქციის თანდათანობით დაქვეითებით ხანშიშესული ასაკის პირებში.
 
ახალშობილებში მცირეა გორგლოვანი მემბრანების მფილტრავი ზედაპირი, მათი განვლადობა, აგრეთვე დაქვეითებულია ფილტრაციული წნევა თირკმლებში, ამიტომაც 1 მ3 სხეულის ზედაპირზე გაანგარიშებით, გორგლოვანი ფილტრაციის სიჩქარე მნიშვნელოვნდ დაქვეითებულია, ვიდრე მოზრდილებში. 6 თვის ასაკში სხეულის ზედაპირის მიმართ გორგლოვანი ფილტრაციის დამოკიდებულებამ შესაძლოა მიაღწიოს მოზრდილებში არსებულ მაჩვენებლებს, თუმცა აღნიშნული მონაცემები სტაბილური ხდება მხოლოდ 3 წლის ასაკიდან. ახალშობილებში, აგრეთვე შეზღუდულია მილაკოვანი რეაბსორბცია და სეკრეცია, რაც, ძირითადად, განპირობებულია მარეგულირებელი ჰორმონების მოქმედების მიმართ მილაკების ეპითელიუმის მგრძნობელობის დაქვეითებით. ორგანიზმიდან ოსმოსურად აქტიური ნივთიერებების გამოყოფის მიზნით ბავშვს ესაჭიროება უფრო მეტი წყალი, ვიდრე მოზრდილს. მოზარდობის პერიოდში ანტიდიურეზული ჰორმონის, ალდოსტერონის, ვაზოპრესინის და სხვა ჰორმონების მოქმედების მიმართ თირკმლების მგრძნობელობა თითქმის იგივეა რაც მოზრდილებში, აგრეთვე მნიშვნელოვნად ფართოვდება თირკმლების შეგუებითი რეაქციების დიაპაზონი ოსმოსური და სხვა სახის დატვირთვების მიმართ.
 
თირკმლების ინვოლუციური ცვლილებები იწყება სიცოცხლის მე-4 ათწლეულში. არც თუ იშვიათად, 70 წლის ასაკისთვის ნეფრონების პოპულაცია მცირდება ნახევარზე მეტად, რასაც, რიგ შემთხვევებში, ხელს უწყობენ თირკმლების არტერიოლების და ინტერსტიციის სკლეროზული ცვლილებები, განსაკუთრებით თირკმლის დვრილების მიდამოებში. თირკმლების სტრუქტურულ ცვლილებებს თან სდევს მათი ფუნქციების დარღვევა: მცირდება გორგლოვანი ფილტრაციის სიჩქარე, ქვეითდება კონცეტრაციული შესაძლებლობა, იზღუდება წყალ-ელექტროლიტური და მჟავა-ტუტოვანი ბალანსის შენარჩუნების უნარი, რაც განსაკუთრებით გამოიხატება ოპერაციული ჩარევების, ინფექციების, დეჰიდრატაციის დროს. მოხუცებულობით ასაკში იცვლება თირკმლების დაავადებათა სტრუქტურაც; იშვიათად გვხვდება მწვავე და ქვემწვავე ნეფრიტი, თირკმლების დაზიანება სისტემური დაავადებების დროს; ამავე დროს უფრო ხშირია ქრონიკული პიელონეფრიტი, დიაბეტური გლომერულოსკლეროზი, თირკმლების ამილოიდოზი, პარანეოპლაზიური ნეფროპათიები.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/თირკმელი“-დან