აფრიკა: განსხვავება გადახედვებს შორის

}}

 

 

აფრიკა, განსაკუთრებით ცენტრალური აღმოსავლეთ აფრიკა, მეცნიერების მიერ [[ადამიანი]]ს წარმოშობის ადგილად ითვლება, რასაც ადასტურებს ადრეულ ჰომინიდთა აღმოჩენა და ასევე გვიანდელი (დათარიღებული 7 მილიონი წლით) ადამიანის წინაპართა დასახლებები, მათ შორის [[Sahelanthropus tchadensis]], [[Africanus]], [[Homo Erectus]], რომელთა შორის ყველაზე ადრეული ადამიანები დაახ. 200 000 წლის წინ გამოჩნდნენ.

{{მთავარი|აფრიკის გეოგრაფია}}

[[ფაილი:Topography of africa.jpg|thumb|200px|აფრიკის ტოპოგრაფია]]

 

აფრიკას ეკუთვნის [[კუნძული|კუნძულები]]: [[მადაგასკარი]], [[პემბა]], [[ზანზიბარი]], [[მაფია (კუნძული)|მაფია]], [[სოკორტა]], [[მასკარენის კუძულები|მასკარენის]], [[ამირანტის კუნძულები|ამირანტის]], [[სეიშელის კუნძულები|სეიშელის]], [[კომორის კუნძულები|კომორის]], [[მადეირა (კუნძულები)|მადეირა]], [[კაბო-ვერდე|მწვანე კონცხის]], [[კანარის კუნძულები|კანარის]], [[პრინსიპი]], [[სან-ტომე]], [[ანობონი]], [[ფერნანდო-პო]], [[ამაღლების კუნძული|ამაღლების]], [[წმინდა ელენეს კუნძული|წმ. ელენეს]], [[ტრისტან-და-კუნია]].

უმაღლესი მწვერვალია [[კილიმანჯარო]] (5895 მ.).

 

 

ჩვეულებრივ აფრიკას ყოფენ შემდეგ გეოგრაფიულ ნაწილებად:

[[კონტინენტი]]ს ჩრდილო-დასავლეთ პერიფერიაზე [[ატლასი|ატლასის მთები]] მდებარეობს. მთების ჩრდილოეთი [[ქედი|ქედები]] ახალგაზრდაა და ის [[ალპები]]ს და [[კავკასიონი]]ს მთებთან ერთად წარმოიშვა, სამხრეთ-დასავლეთ პერიფერიაზე კი [[კაპის მთები|კაპის]] ძველი მთები მდებარეობს. აფრიკის აღმოსავლეთი მხარე მაღალ, დედამიწის ქერქის მოძრაობით გაახალგაზრდავებულ აღმოსავლეთ აფრიკის მთიანეთს უკავია. აქ მდებარეობს კონტინენტის უმაღლესი მწვერვალი, ვულკანები - [[კილიმანჯარო]], [[კენია (მთა)|კენია]] და სხვ. კილიმანჯარო სიტყვა სიტყვით ''"მბრწყინავს მთას"'' ნიშნავს. ვულკანს სამი წვერი აქვს და მიუხედავად [[ეკვატორული სარტყელი|ეკვატორულ სარტყელში]] მდებარეობისა ეს მწვერვალები მარად თოვლიანია.

 

 

კონტინენტის შედარებით დაბალ ადგილებში, სადაც დანალექი ქანები ჭარბობს, დანალექი წარმოშობის სასარგებლო წიაღისეული გვხვდება: [[ქვანახშირი]], სხვადასხვა სახის [[მარილი]] და სხვ. ჩრდილოეთ ნაწილსა და [[გვინეის ყურე|გვინეის ყურის]] სანაპიროებზე აღმოჩენილია [[ნავთობი]]ს დიდი მარაგი. აფრიკა მდიდარია [[ფოსფორიტები]]თ, რომლებისგანაც სასუქს ამზადებენ. მისი საბადოები ძირითადად კონტინენტის ჩრდილოეთში მდებარებს.

[[ეკვატორული ტყე]] ბევრი ძვირფასი [[მცენარეები|მცენარის]] სამშობლოა. ყველაზე გავრცელებულია [[ზეთის პალმა]], რომლის ნაყოფისგან [[პალმითი|პალმითს]] ხდიან. ბევრი ძვირფასი ხის მერქნისგან ამზადებენ ავეჯს და გააქვთ საზღვარგარეთ, მაგალითად, [[აბანოზის ხე]]. ეკვატორული ტყეების [[ცხოველი|ცხოველთა]] სამყარო მდიდარია და მრავალფეროვანია. მათი უმეტესობა ხეებზე ბინადრობს. [[ფრინველები]]ს [[მწერი|მწერების]] და [[მღრღნელები]]ს გარდა, ხეებზე ბინადრობენ მრავალრიცხოვანი [[მაიმუნები]], მათ შორის [[შიმპანზე]]ები. მიწაზე ბინადრობენ ფუნჯაყურიანი ღორები, [[ანთარი (გვარი)|ანთარი]], წვრილჩლიქოსნები - [[აფრიკული ირემი]], რომელიც 40 სმ სიმაღლისაა. [[კატა|კატის]] ზომის [[ჯუჯა ანტილოპა]] და სხვ. ტყისპირეებსა და წყალსატევების ნაპირებთან გვხვდება [[დედამიწა|დედამიწის]] ერთ-ერთი უიშვიათესი ცხოველი, [[ჯუჯა ბეჰემოთი]], [[ჟირაფი]]ს მონათესავე [[ოკაპი]], რომელიც მხოლოდ აფრიკაშია. ეკვატორული ტყეების ყველაზე დიდი მტაცებელია [[ავაზა]], მიყრუებულ მიუვალ ადგილებში ცხოვრობს [[გორილა|გორილები]]. ტყის ყველა იარუსზე გავრცელებულია [[ჭიანჭველა|ჭიანჭველები]]. მათი ზოგიერთი სახეობა, ეგრეთ წოდებული [[მომთაბარე ჭიანჭველები]], გრძელ კოლონებად გადადგილებისას, გზადაგზა ყველაფერს ანადგურებს. ტყეებში [[მწერი|მწერების]] დიდი რაოდენობაა

[[ფაილი:Phoenix dactylifera2.jpg|thumb|left|ფინიკის პალმა [[საჰარა]]ში, [[ერგ-შები]]ს ოაზისი.]]

 

დიდი ცხოველების მრავალფეროვნება, აფრიკული [[ფაუნა|ფაუნის]] დამახასიათებელი ნიშანია. ბალახისმჭამელების მუდმივი თანამგზავრებია მტაცებლები: [[გეპარდი]], [[ტურა]], [[ავაზა]], [[ლომი]]. მდინარეებში ბინადრობს [[ნიანგი]]. სავანა ძალიან მდიდარია [[ფრინველები]]თ. აქ არის ერთ-ერთი ყველაზე პატარა და ულამაზესი ფრინველი - [[მენექტრე]], აგრეთვე დედამიწის ყველაზე დიდი ფრინველი [[სირაქლემასნაირნი|აფრიკული სირაქლემა]]. ასევეა [[მარიბუ]], რომელიც მხოლოდ აფრიკაში გვხვდება. სავანაში უჩვეულოდ ბევრი [[თერმიტი]]ა. მოსახლეობას უდიდეს ზიანს აყენებს [[ბუზი]] [[ცეცე]]. მას გადააქვს პირუტყის და ადამიანის დაავადების გამომწვევი ბაცილები, რაც ხშირად ორივესთვის დამღუპველია.

დაახლოებით [[ძვ. წ. 3100]] ყალიბდება [[ძველი ეგვიპტე|ძველი ეგვიპტის]] სახელმწიფო, უძველესი ცივილიზაციის ერთ-ერთი კერა, რომელმაც [[ფარაონი|ფარაონების]] მმართველობის ქვეშ სიძლიერის და სიმდირის მწვერვალს [[ძვ.წ. მეორე ათასწლეულის]] მეორე ნახევარში მიაღწია (ე.წ. ახალი სამეფო ([[ძვ. წ. 1567]]-[[ძვ. წ. 1085]])).

 

 

[[ძვ. წ. I ათასწლეული|ძვ. წ. I ათასწლეულში]] ჩრდილოეთი აფრიკის ტერიტორიაზე გაჩნდა [[ფინიკიელები]]ს, [[ძველი საბერძნეთი|ბერძნების]] და მოგვიანებით [[ძველი რომი|რომაელების]] კოლონიები. თავდაპირველად ერთ-ერთი ესეთი კოლონია - [[კართაგენი]], [[ძვ. წ. II საუკუნე]]ში რომის რესპუბლიკის მიერ მის განადგურებამდე, თავად გადაიქცა უძლიერეს კოლონიურ სახელმწიფოდ. [[V საუკუნე]]მდე აფრიკის ხმელთაშუა სანაპირო რომის სახელმწიფოს შემადგენლობაში იყო მოქცეული. [[რომის იმპერია|რომის იმპერიის]] დაცემის შემდეგ იგი [[ვანდალები|ვანდალებმა]] დაიპყრეს, მისი ნაწილი კი [[ბიზანტიის იმპერია|ბიზანტიის იმპერიის]] შემადგენლობაში დარჩა. [[VII საუკუნე]]ში ჩრდილოეთი აფრიკა დაიპყრეს [[არაბები|არაბებმა]], რის შედეგად აქ [[ისლამი]] გავრცელდა.

 

ახალგაზრდა სახელმწიფოების მიერ პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მიღწევა საკმარისი არ აღმოჩნდა მათი სრული განვითარებისთვის. ბევრ ქვეყანაში

 

ჩამორჩენილობას ხელს უწყობდა ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში არქაული ფორმების ბატონობა, [[მოსახლეობა|მოსახლეობის]] უდიდესი ნაწილის წერა-კითხვის უცოდინარობა, კომუნიკაციების და კავშირის საშუალებების განუვითარებლობა.

აფრიკის კონტინენტზე 56 სუვერენული [[სახელმწიფო]]ა. მათი უმრავლესობა დამოუკიდებელი გახდა 50-იან 60-იან წლებში აფრიკის ევროპული კოლონიზაციის დასრულების შემდეგ. დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ბევრ აფრიკულ სახელმწიფოში დაიწყო [[ხუნტა|სამოქალაქო ომები]], რომლებიც ზოგჯერ მოსახლეობის ამა თუ იმ ჯგუფის მასიურ [[გენოციდი|გენოციდში]] გადაიზარდა. ბევრ ქვეყანაში დამყარდა [[დიქტატურა|დიქტატორული რეჟიმები]]. პოლიტიკური არასტაბილურობა, კორუფციის მაღალი დონე, ადამიანის უფლებების უგულველყოფა, სიღარიბე აფრიკული სახელმწიფოების წინაშე მდგარი ტიპიური პრობლემებია.

 

 

პრეზიდენტი [[გერტრუდ იბენგვე მონგელა]] აფრიკის კავშირის მიმდინარე მეთაურია. პარლამენტის მიერ არჩეულ იქნა [[2004]] წლის მარტში, ხუთი წლის ვადით. პან-აფრიკული პარლამენტი შედგება 265 კანონმდებლისგან, ხუთი წევრით აფრიკის კავშირის ყოველი წევრი ქვეყნიდან. 21% წევრებისა ქალია.

[[საჰარა|საჰარის]] ჩრდილოეთით მცხოვრები მოსახლეობა განეკუთნება ევროპეიდულ რასას ([[არაბები]], [[ბერბერები]]). მეშვიდე საუკუნეში არაბების მოსვლასთან ერთად აქ გავრცელდა [[არაბული ენა]] და [[ისლამი]].

 

 

ევროპული კოლონიზაციის პერიოდიდან აფრიკის ტერიტორიაზე გაჩნდა ევროპელი თეთრკანიანების მნიშველოვანი ჯგუფები. მათი შთამომავლები არიან [[სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა|სამხრეთ აფრიკის]] თეთრკანიანები ([[აფრიკანერები]], ინგლისელი სამხრეთ აფრიკელები).

 

=== უდაბნოს ბარიერი ===

 

აფრიკის დანარჩენ ტერიტორიაზე ცივილიზაცია ვითარდებოდა გეოგრაფიული მდებარეობითა და კლიმატური პირობების გათვალისწინებით. მდებარეობა მოიცავდა უდაბნოებისა და ეკვატორული ტყეების ვრცველ ტერიტორიებს, მაღალ [[ზეგანი|ზეგნებზე]] მდინარეები ჩაედინებოდა უზარმაზარ [[ჩანჩქერი|ჩანჩქერებად]], რომლებიც შეუძლებლად ხდიდა ამ მდინარეების სავაჭრო და სატრანსპორტო გამოყენებას. მიუხედავად ამისა, საჰარის ქვედა ტერიტორიებზე მაინც ვითარდებოდა სოფლის მეურნეობა. [[ძვ. წ. 200|ძვ.წ. 200]] წელს ჩრდილო-აღმოსავლეთით დაიწყეს [[რკინა|რკინის]] დამუშავება; მის სამხრეთით პროგრესი ნელი ტემპით მიმდინარეობდა, თუმცა [[1200|ახ.წ. 1200]] წელს მხოლოდ [[პიგმეები]] და [[ბუშმენები]]ღა ცხოვრობდნენ ქვის ხანაში. მიუხედავად ამისა, [[სოფლის მეურნეობა|სოფლის მეურნეობის]] ტექნოლოგიები მაინც პრიმიტიული იყო, აქ არ არსებობდა ურემი და გუთანიც კი.

 

== იხილეთ აგრეთვე ==

 

== ლიტერატურა ==

 

{{Link FA|hi}}

{{Link FA|yo}}

{{Link GA|ja}}