ნიუ-იორკი: განსხვავება გადახედვებს შორის

'''ნიუ-იორკი''' ({{lang-en|New York}} {{IPA|[nʲuːˈjɔːɹk]}}) — ქალაქი [[აშშ|ამერიკის შეერთებულ შტატებში]], შტატ [[ნიუ-იორკი (შტატი)|ნიუ-იორკში]]. 8 მილიონზე მეტი მცხოვრებით (830 კმ²-ზე) იგი ამერიკის ყველაზე დიდი და [[ჩრდილოეთი ამერიკა|ჩრდილოეთ ამერიკის]] ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ქალაქია.<ref>[[იუნიონ-სიტი, ნიუ-ჯერსი]], უფრო მჭიდროდ დასახლებულია, მაგრამ მისი მოსახლეობა მხოლოდ 63,930-ია.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.demographia.com/db-2000city50kdens.htm |title=2000 ცენზი: აშშ მუნიციპალიტეტები 50 000-ზე მეტი მოსახლეობით: 2000 წლის სიმჭიდროვის მიხედვით |publisher=Demographia |accessdate=2007-06-12}}</ref><ref>{{cite web|publisher=U.S. Census Bureau |title=შეჯერებული აგლომერაციული სტატისტიკური არეების მოსახლეობის წლიური ანგარიშები: 1 აპრილი, 2000-დან 1 ივლისი, 2006-მდე |url=http://www.census.gov/population/www/estimates/metro_general/2006/CBSA-EST2006-01.csv |accessdate=2007-07-26}}</ref> მის [[აგლომერაცია]]ში 22 მილიონზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს. ქალაქის ამავე სახელწოდების შტატისგან განსასხვავებლად მას „ნიუ იორკ სიტის“ უწოდებენ. ქალაქის მეტსახელია „[[დიდი ვაშლი]]“ ([[ინგლ.]]: „Big Apple“)

გარემოს დაცვის პრობლემები ქალაქში ძირითადად მისი მოსახლეობის უკიდურეს სიმჭიდროვესთან არის დაკავშირებული. მასტრანზიტის გამოყენების დონე ყველაზე მაღალია ქვეყნის მაჩვენებელთან შედარებით, ხოლო [[ბენზინი]]ს მოხმარების დონე კი 1920-იან წლებში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს უტოლდება.<ref>{{cite book|first=Ben|last=Jervey|title=The Big Green Apple: Your Guide to Eco-Friendly Living in New York City|isbn=0762738359|publisher=Globe Pequot Press|year=2006}}</ref> ნიუ-იორკ სიტის მჭიდრო მოსახლეობა და ავტომობილზე დამოკიდებულების დაბალი დონე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის აშშ-ში.<ref>{{cite news |author=Owen, David |title=Green Manhattan |publisher=The New Yorker |date=[[October 18]] [[2004]]}}</ref> ქალაქის [[სათბურის აირები]]ს გამოყოფის დონე შედარებით დაბალია ერთ სულ მოსახლეზე გათვლით, 7,1 მეტრული ტონა ერთ სულზე, რაც [[სან-ფრანცისკო]]ს მაჩვენებელზე დაბალია (11,2 მტ), და გაცილებით ჩამორჩება ქვეყნის მაჩვენებელს (24,5).<ref name="NYC emissions"/> ნიუ-იორკელები ქვეყნის მოსახლეობის 2,7%-ს შეადგენენ, თუმცა მათზე ქვეყნის სათბურის აირების მხოლოდ 1% მოდის.<ref name="NYC emissions">{{cite web |title=Inventory of New York City Greenhouse Gas Emissions |publisher=New York City Office of Long-term Planning and Sustainability |date=April 2007 |url=http://www.nyc.gov/html/om/pdf/ccp_report041007.pdf |format=PDF |accessdate=2007-04-11}}</ref> საშუალო ნიუ-იორკელი სან-ფრანცისკოელზე ორჯერ და [[დალასი|დალასელზე]] ოთხჯერ ნაკლებ [[ელექტროენერგია]]ს მოიხმარს .<ref>{{cite web |url=http://www.nyc.gov/html/planyc2030/html/challenge/faq.shtml |title=Global Warming and Greenhouse Gases |publisher=[[PlaNYC]] / The City of New York |date=[[6 დეკემბერი]], [[2006]] |accessdate=2006-12-13}}</ref>

დიდი რაოდენობით კონცენტრირებული დაბინძურება ქალაქში [[ასთმა|ასთმისა]] და სხვა [[რესპირატორული დაავადებები]]ს მაღალი შემთხვევიანობის გამომწვევია მოსახლეობაში.<ref>{{cite journal |title=Urban Asthma and the Neighbourhood Environment in New York City |author=Coburn, Jason, Jeffrey Osleeb, Michael Porter |journal=Health & Place |date= ივნისი 2006 |volume=12(2) |pages=pp. 167—179 |pmid=16338632}}</ref> ბოლო წლებში ქალაქის მთავრობამ გარემოს გაუმჯობესებისთვის მნიშვნელოვანი ზომები მიიღო. შესაბამისად, ის ქალაქის მთავრობის ოფისებისა და საზოგადოებრივი ტრანსპორტისთვის მხოლოდ ენერგოეფექტურ მოწყობილობას იძენს.<ref>{{cite news |author=DePalma, Anthony |title=It Never Sleeps, but It's Learned to Douse the Lights |publisher=The New York Times |date=[[December 11]], [[2005]] |url=http://www.nytimes.com/2005/12/11/nyregion/11efficiency.html |accessdate=2006-07-19|}}</ref> ნიუ-იორკს ქვეყნის მასშტაბით უდიდესი სუფთა ჰაერის [[დიზელი|დიზელ]]-[[ჰიბრიდული საწვავი|ჰიბრიდი]] და კომპრესული [[ბუნებრივი აირი]]ს ავტობუსების პარკი ჰყავს და პირველი ჰიბრიდული საწვავის ტაქსები.<ref>{{cite web |url=http://www.mta.info/nyct/bus/centennial/page2.htm |title=A Century of Buses in New York City |publisher=Metropolitan Transportation Authority |accessdate=2006-11-17}}</ref> ქალაქი ასევე ლიდერობს ენერგოეფექტური [[მწვანე შენობა|მწვანე შენობების]] მშენებლობის რაოდენობით, რომელთა შორის ერთ-ერთი უკანასკნელი ნიმუშია [[ჰერსტის ტაუერი]].<ref name="„greenbuilding">{{cite news |title=7 World Trade Center and Hearst Building: New York's Test Cases for Environmentally Aware Office Towers |publisher=The New York Times |date=[[April 16]], [[2006]] |url=http://www.nytimes.com/2006/04/16/arts/design/16gree.html |accessdate=2006-07-19 |author=პოგრებინი, რობინ}}</ref>

ნიუ-იორკი [[ტელევიზია|ტელევიზიის]], [[რეკლამა|რეკლამის]], [[მუსიკა|მუსიკის]], [[პრესა|პრესისა]] და წიგნების გამომცემლობის ინდუსტრიების გლობალური ცენტრია, ის ასევე უდიდესი მედია ბაზარია აშშ-ში. ქალაქის ზოგიერთ უმსხვილეს მედია-კონგლომერატებს შორისაა [[ტაიმ უორნერი]], ნიუს კორპორაცია, ჰერსტ კორპორაცია და ვიაკომი. მსოფლიოს უდიდეს რვა გლობალურ სარეკლამო სააგენტოთა ქსელებიდან შვიდის შტაბ-ბინა ნიუ-იორკშია. „დიდი ოთხეული“ ხმის ჩამწერი ლეიბლებიდან სამს ასევე ნიუ-იორკში აქვს ბინა. ქალაქში ოფისი აქვს 200-ზე მეტ გაზეთსა და 350 ჟურნალს. წიგნების საგამომცემლო ინდუსტრიაში დასაქმებულია 25.000 ადამიანი.

ნიუ-იორკის საცხოვრებელი უბნების ხასიათს უმეტესწილად განაპირობებს ელეგანტური [[ბრაუნსტოუნი]]ს ტერასული სახლები, [[ტაუნჰაუზი|ტაუნჰაუზები]] და საბინაო კომპლექსები, რომლებიც 1870—1930 წლების სწრაფი ექსპანსიის პერიოდში აშენდა<ref>{{cite book |title=History of Housing in New York City: Dwelling Type and Change in the American Metropolis |author=Plunz, Richar A. |chapter=Chapters 3 [Rich and Poor] & 4 [Beyond the Tenement] |year=1990 |publisher=Columbia University Press |id=ISBN 0-231-06297-4}}</ref> ქვა და აგური ქალაქის მთავარი სამშენებლო მასალა [[ნიუ-იორკის დიდი ხანძარი (1835)|1835 წლის დიდი ხანძრის]] შემდეგ გახდა, რომელმაც ქალაქის თითქმის მთელი ხის კარკასით ნაგები ნაწილი გაანადგურა.<ref name="„lankevich-p82">Lankevich (1998), pp. 82-83.</ref><ref>{{cite book |title=New York: Old & New: Its Story, Streets, and Landmarks |author=Wilson, Rufus Rockwell |year=1902 |publisher=J.B. Lippincott |pages=p. 354}}</ref> [[პარიზი]]სგან განსხვავებით, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში მისივე გრუნტის [[კირქვა|კირქვით]] შენდებოდა, ნიუ-იორკი სამშენებლო მასალას ყოველთვის შორეული ქვის მაღაროებიდან იღებდა, რაც კარგად ჩანს მისი შენობების ფასადის მრავალფეროვან ქვის ფაქტურაზე და ტონებზე.<ref>{{cite book |author=B. Diamonstein-Spielvoegel, Barbaralee|title=The Landmarks of New York |publisher=Monacelli Press |year=2005 |id=ISBN 1-58093-154-5}} See also {{cite book |author=Whyte, William H. |title=The WPA Guide to New York City |year=1939 |publisher=New Press |id=ISBN 1-56584-321-5}}</ref> ქალაქის მრავალი შენობის გამორჩეული ელემენტია სახურავებზე აღმართული ხის წყლის კოშკები. 1800-იან წლებში ქალაქი საჭიროებდა მათ დამონტაჟებას ექვს სართულზე მაღალ ყველა შენობაზე, რათა თავიდან აეცილებინათ წყლის დიდი წნევა დაბალ სართულებზე, რომელსაც მუნიციპალური კანალიზაცის მილების დახეთქვა გამოწვევა შეეძლო.<ref>{{cite web |title=Wondering About Water Towers|author=Elliot, Debbie |publisher=National Public Radio |date=[[2006-12-02]] |url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=6567297 |accessdate=2007-04-11}}</ref> [[ქალაქი-ბაღნარი|ბაღებიანი სახლები]] პოპულარული გახდა 1920-იან წლებში ქალაქის გარეუბნებში, მათ შორის ჯექსონ ჰაიტსში, [[ქუინსი]], რომელიც უფრო ადვილად მისასვლელი გახდა ამ უბანში მეტროს გაყვანის შემდეგ.<ref>{{cite book |title=722 მილი: მეტროს მშენებლობა და როგორ მოახდინა მან ნიუ-იორკის ტრანსფორმაცია |author=ჰუდი, კლიფტონ |publisher=Johns Hopkins University Press |year=2004 ||pages=გვ. 175—177}}</ref>