რკინა: განსხვავება გადახედვებს შორის

[შეუმოწმებელი ვერსია][შეუმოწმებელი ვერსია]
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
No edit summary
Robot: frr:Stälj is a good article; cosmetic changes
ხაზი 1:
{{ქიმიური ელემენტი
|რკინა / Ferrum (Fe) [[სურათიფაილი:Fe-TableImage.png|350პქ]]<!-- ელემენტის სახელი და სურათი
-->|26<!-- ნომერი
-->|[[ფაილი:Iron electrolytic and 1cm3 cube.jpg|220პქ|რკინა|center]] ჭედადი, ბლანტი მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის [[ლითონი]]<!-- ფიზიკური მდგომარეობა და აღწერილობა
ხაზი 51:
|ქართული სახელი=მანგანუმი}}
 
[[სურათიფაილი:Electron shell 026 iron.png|მინი|200პქ|left|რკინის ატომის სქემა]]
 
'''რკინა''' — მენდელეევის [[პერიოდული სისტემა|პერიოდული სისტემის]] მეოთხე პერიოდის, მერვე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის [[ქიმიური ელემენტი]], რომლის [[ატომური ნომერი]]ა - 26. აღინიშნება სიმბოლოთი '''Fe''' ({{lang-la|Ferrum}}). ერთ ერთი ყველაზე გავრცელებული ლითონია დედამიწის ქერქში (მეორე ადგილზეა [[ალუმინი]]ს შემდეგ).
 
[[მარტივი ნივთიერება]] რკინა ([[სარეგისტრაციო ნომერი CAS|CAS-ნომერი]]: 7439-89-6) — [[ჭედადი]] მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის [[ლითონი]] მაღალი ქიმიური რეაქციული უნარით: რკინა სწრაფად განიცდის [[კოროზია]]ს განსაკუთრებულად ჰაერის მაღალი ტემპერატურისა და ტენიანობის პირობებში. სუფთა [[ჟანგბადი|ჟანგბადში]] რკინა იწვის, ხოლო მცირედისპერსიულ მდგომარეობაში ჰაერზეც თვითაალდება.
 
ჩვეულებრივ, რკინას უწოდებენ მის შენადნობებს რომლებშიც, მინარევების შემცველობა ძლიერ მცირეა (0,8 %-მდე) და ინარჩუნებენ წმინდა ლითონის პლასტიკურობას და სირბილეს. მაგრამ პრაქტიკაში უფრო ხშირად გამოიყენება რკინისა და [[ნახშირბადი]]ს შენადნობები: [[ფოლადი]] (წონის 2,14%-დე ნახშირბადი) და [[თუჯი]] (წონის 2,14–4.1 % ნახშირბადით). როგორც წესი ფოლადს აუმჯობესებენ მალეგირებელი ელემენტებით ([[ქრომი]], [[მანგანუმი]], [[ნიკელი]], და სხვა) - [[ლეგირებული ფოლადი]]. რკინისა და მისი შენადნობების სპეციფიკური თვისებების ერთობლიობის გამო ადამიანისათვის რკინა არის «№&nbsp;1 ლითონი».
 
ბუნებაში რკინა ძალიან იშვიათად გვხვდება სუფთა სახით, ყველაზე ხშირად ის გვხვდება [[მეტეორიტული რკინა|რკინა-ნიკელის მეტეორიტების]] შემადგენლობაში. რკინის გავრცობადობა დედამიწის ქერქში შეადგენს&nbsp;— 4,65 % (მე-4 ადგილზეა [[ჟანგბადი|O]], [[სილიციუმი|Si]], [[ალუმინი|Al]]-ის შემდეგ<ref>''[[მ. კარაპეტიანცი]], ს. დრაკინი'' საერთო და არაორგანული ქიმია: სახელმძღვანელო უმაღლესი სასწ. მე—4 გამოცემა., მ.: ქიმია, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>).
ხაზი 65:
{{main|რკინის ისტორია}}
 
რკინა, როგორც ინსტრუმენტალური მასალა ცნობილია უძველესი დროიდან. რკინის ყველაზე ძველი ნაკეთობა, რომელიც აღმოჩენილი იქნა არქეოლოგიური გათხრების შედეგად, დათარიღებულია [[4 ათასწლეული ძ.წ.ა.|მე-4 ათასწლეულით ჩვენს წელთ აღრიცხვამდე]] და მიეკუთვნება [[შუმერი|ძველი შუმერის]] და [[ეგვიპტე|ძველი ეგვიპტის]] ცივილიზაციას. ისინი დამზადებულია [[მეტეორიტი|მეტეორიტული]] რკინისაგან, ანუ რკინისა და [[ნიკელი]]ს შენადნობისაგან (უკანასკნელის შემცველობა მერყეობს 5-დან 30 %-მდე), სამკაულები ეგვიპტური სამარხებიდან (მიახლოებით 3800 წელი ძვ. წ. აღრიცხით) და ხანჯალი ურიდან, შუმერული ქალაქიდან (მიახლოებით 3100 წელი ძვ. წ.ა.). ზეციური წარმოშობის მეტეორიტული რკინიდან, მოდის რკინის ერთ ერთი სახელწოდება ბერძნულ და ლათინურ ენებში: «სიდერი» (რაც «ზეციურს, ვარსკლავურს» ნიშნავს).
 
რკინის ნაკეთობები, რომლებიც მიღებული იყო გამოდნობის მეშვეობით, ცნობილია ჯერ კიდევ არიული ტომების ევროპიდან აზიაში, ხმელთაშუაზღვის კუნძულებზე და კიდევ უფრო მოშორებით (მე-4 ათასწლეულის ბოლო და მე-3 ათასწლეული ქრისტეშობამდე) გადასახლების დროიდან. ყველაზე უძველესი ცნობილი რკინის ნაკეთობაა - ფოლადის სამართებელი, რომელიც ნაპოვნი იქნა ეგვიპტეში, [[ხეოფსის პირამიდა|ხეოფსის პირამიდის]] ქვის წყობაში (აშენებულია მიახლოებით 2530 წელს ძვ. წ.ა.). როგორც გათხრებმა აჩვენა ნუბიის უდაბნოში, ჯერ კიდევ იმ დროს ეგვიპტელები, როდესაც ცდილობდნენ მოსაპოვებელი ოქროს გამოყოფას მძიმე მაგნეტიტური ქვიშისაგან, ახურებდნენ მადანს ქატოსთან და სხვა მსგავს ნივთიერებებთან ერთად, რომლებიც შეიცავდა ნახშირბადს. ამის შედეგად ოქროს შენადნობის ზედაპირზე ამოტივტივდებოდა ცომისმაგვარი რკინის ფენა, რომელსაც ცალკე ამუშავებდნენ. ამ რკინისაგან ჭედდენ იარაღებს, მათ შორის ხეოფსის პირამიდაში ნანახ ნივთებსაც. თუმცა ხეოფსის შვილიშვილის [[მენკუარი]]ს (2471—2465 წლები ძვ. წ.ა.) შემდეგ ეგვიპტეში დაიწყო არეულობა: დიდგვაროვნებმა ღმერთი [[რა]]ს ქურუმების მეთაურობით ჩამოაგდეს მმართველი დინასტია, და დაიწყო უზურპატორების ცვლა, რომელიც დამთავრდა შემდეგი დინასტიის ფარაონის უსერკარის გამეფებით, რომელიც ქურუმებმა გამოაცხადეს ღმერთის ვაჟად და თვით ღმერთ რას განსახიერებად (აქედან მოყოლებული ეს ფარაონების ოფიციალურ სტატუსად იქცა). ამ არეულობის დროს ეგვიპტელების კულტურულმა და ტექნიკურმა ცოდნამ დეგრადაცია განიცადა, ასევე დეგრადაცია განიცადა პირამიდების მშენებლობის ხელოვნებამ და დაკარგულ იქნა რკინის წარმოების ტექნოლოგია, ეგვიპტელებმა მოგვიანებით სპილენძის საბადოების ძებნისას სინაის ნახევარკუნძულზე, არავითარი ყურადღება არ მიაქციეს იქ არსებულ რკინის მარაგს, და რკინას ღებულობდნენ მეზობელი ხეთებისაგან და მითანიელებისაგან.
 
რკინა ხშირად მოიხსენიება უძველეს (მე-3 ათასწლეული ძვ. წ.ა.) [[ხეთები|ხეთურ]] ტექსტებში, რომლებმაც დაარსეს საკუთარი იმპერია თანამედროვე ანატოლიის ტერიტორიაზე თურქეთში. ასე მაგ., ხეთების მეფის ანიტის ტექსტებში აღნიშნულია (მიახლოებით 1800 წ. ძვ.წ.ა.):
ხაზი 82:
|
}}
არისტოტელემ აღწერა მათი ფოლადის მიღების ხერხი: ხალიბები რამდენჯერმე გამორეცხავდნენ მათი ქვეყნის მდინარის ქვიშას — ალბათ, ამ ხერხით (ეხლა ამას უწოდებენ [[ფლოტაციას]]ს) ისინი გამოყოფდნენ მადნის მძიმე რკინის შემცველ ფრაქციას, ამატებდნენ რაღაც ცეცხლგამძლე ნივთიერებას, და ადნობდნენ ღუმელში; ამ სახით მიღებული ლითონი იყო მოვერცხლისფრო და უჟანგავი.
 
ფოლადის გამოსადნობ ნედლეულად გამოიყენებოდა [[მაგნეტიტი|მაგნეტიტური]] ქვიშა, რომელიც ხშირად გვხვდება [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] სანაპიროზე (ეხლაც გავრცელებულია ქ.ფოთის მიმდებარე ტერიტორიაზეც მალთაყვაში სოფ. მაგნეტიტი, გრიგოლეთი, ნატანები და სხვა): ეს მაგნეტიტური ქვიშა შედგება [[მაგნეტიტი]]ს, ტიტან-მაგნეტიტის ან [[ილმენიტი]]ს მწვრილი მარცვლების და სხვა ქანების ნამსხვრევების ნარევისაგან, ასე რომ ხალიბების მიერ გამოდნობილი ფოლადი ლეგირებული იყო, ჰქონდა ბრწყინვალე თვისებები.
რკინის მიღების ასეთი თავისებური ხერხი იმაზე მეტყველებს რომ, ხალიბებმა მხოლოდ გაავრცელეს რკინა როგორც ტექნოლოგიური მასალა, მაგრამ მათი მეთოდი არ შეიძლებოდა საყოველთაოდ გამოეყენებინათ რკინის ნაკეთობების საწარმოებლად. მაგრამ ხალიბების წარმოებამ დიდი ბიძგი მისცა რკინის მეტალურგიის შემდგომ განვითარებას.
 
[[კლიმენტ ალექსანდრიელი]] თავის ენციკლოპედიურ ნაშრომში «სტრომატები» აღნიშნავს, რომ ძველი ბერძნული გადმოცემით რკინა (ალბათ მადნიდან გამონადნობი) აღმოჩენილ იქნა მთა იდეზე — ასე ეწოდებოდა მთათა ჯაჭვს [[ტროა]]ს ახლოს ([[ილიადა]]ში ის მოიხსენიება როგორც მთა იდა, საიდანაც [[ზევსი]] თვალყურს ადევნებდა ბრძოლას ბერძნებსა და ტროას შორის). ეს მოხდა [[დევკალიონი]]ს წარღვნიდან 73 წლის შემდეგ, ხოლო ეს წარღვნა [[პაროსის ქრონიკა|პაროსის ქრონიკით]] მოხდა 1528 წელს ჩვენს წელთ აღრიცხვამდე, ანუ რკინის გამოდნობის ეს მეთოდი აღმოჩენილი იყო მიახლოებით 1455 წელს ძველი წელთაღრიცხვით. თუმცა კლიმენტის აღწერით გაურკვეველია, ის ამ მთას გულისხმობდა წინა აზიაში (იდა ფრიგიული, ვირგილიუსთან), თუ მთას [[იდა (კრიტი)|იდას]] კუნძულ [[კრიტის ისტორია|კრიტში]], რომლის შესახებ რომაელი პოეტი [[ვერგილიუსი]] [[ენეიდა]]ში მოიხსენიებს როგორც ტროელების წინასამშობლოდ:
<poem>«შუა ზღვაში იუპიტერის არის კუნძული კრეტა,
სადაც იდაა მაღალი, იქ არის იმ ტომის აკვანი…»
</poem>
ყველაზე უფრო სავარაუდოა რომ, კლიმენტ ალექსანდრიელი ამბობს ზუსტად ტროასთან მდებარე ფრიგიის იდაზე, რადგანაც იქ ნაპოვნი იქნა ძველი რკინის შუბის პირები და რკინის წარმოების კერები. პირველი წერილობითი წყარო სადაც მოხსენიებულია რკინა არის ეგვიპტის ფარაონის [[ამენჰოტეპ III]]-ის და [[ეხნატონი]]ს არქივის თიხის ფილები, დამიეკუთვნება იმავე პერიოდს (1450—1400 წლები ძვ. წ.ა.). იქ მოიხსენიება რკინის დამუშავება [[ამიერკავკასია]]ში, ის ტერიტორია რომელსაც ბერძნები უწოდებდნენ [[კოლხიდა]]ს, კოლხეთს (და შესაძლებელია, რომ ეს სიტყვა «kolhidos» მოდიფიცირებულ იქნას როგორც «halibos» [[ხალიბები]]) — კერძოდ კი, მეფემ [[მითანი]]სა და მმართველმა [[სომხეთი]]სა და ამიერკავკასიისამ ეგვიპტის ფარაონს [[ამენჰოტეპ II]]-ს «318 მონა ქალთან ერთად კარგი რკინის ხანჯლები და ბეჭდები» გაუგზავნა ასეთივე ძღვენს ჩუქნიდნენ ფარაონს [[ხეთები]].
 
უძველეს დროს რკინა ოქროზე უფრო ფასობდა, და [[სტრაბონი]]ს აღწერით, აფრიკელ ტომებს ერთ ფუნტ რკინაში აძლევდნენ 10 ფუნტ ოქროს, ხოლო ისტორიკოს გ. არეშიანის გამოკვლევით [[სპილენძი]]ს, [[ვერცხლი]]ს, [[ოქრო]]ს და რკინის ღირებულების შეფარდება ძველ ხეთებში იყო 1 : 160 : 1280 : 6400. იმ დროს რკინა გამოიყენებოდა როგორც საიუველირო მასალა, მისაგან ამზადებდნენ ტახტებს და მეფობის სხვა რეგალიებს: მაგალითად, ბიბლიურ მეხუთე წიგნში 3,11 აღწერილია რეფაიმის მეფე ოგას «რკინის სარეცელი».
 
[[ტუტანხამონი]]ს სამარხში (მიახლოებით 1350 წელი ძვ.წ.ა.) ნაპოვნი იქნა რკინის ხანჯალი ოქროს მოჭედილობით - შესაძლებელია, დიპლომატიური თვალსაზრისით იყოს ხეთების მიერ ნაჩუქარი. მაგრამ ხეთები არ ცდილობდნენ რკინისა და მისი ტექნოლოგიის ფართოდ გავრცელებას, რაც ჩანს ჩვენს დღემდე მოღწეულ მიმოწერაში ტუტანხამონსა და მის სიმამრს ხეთების მეფეს - [[ხათუსილი|ხათუსილს]] შორის. ფარაონი თხოვს გამოეგზავნა უფრო მეტი რკინა, ხოლო ხეთების მეფე თავის არიდებით პასუხობს, რომ რკინის მარაგი ამოიწურა, ხოლო მჭედლები დაკავებულნი არიან სასოფლოსამეურნეო საქმეებით, ამიტომაც ის ვერ შეასრულებს ხელმწიფე სიძის თხოვნას, და აგზავნის მხოლოდ ერთ «კარგი რკინის» (ანუ ფოლადის) ხანჯალს. როგორც ჩანს, ხეთები ცდილობდნენ თავიანთი ცოდნა გამოეყენებინათ სამხედრო უპირატესობისათვის, და სხვებს არ აძლევდნენ გათანაბრების საშუალებას. ამიტომაც, ალბათ რკინის ნაწარმმა ფართო გამოყენება ჰპოვა მხოლოდ ტროას ომის შემდეგ და ხეთების სახელმწიფოს დაცემის შემდეგ, როდესაც ბერძნების სავაჭრო აქტივობის გამო რკინის ტექნოლოგია ბევრისათვის გახდა ცნობილი, და აღმოჩენილი იქნა რკინის ახალი საბადოები. ასე რობ [[ბრინჯაოს ხანა]] შეცვალა [[რკინის ხანა]]მ.
 
ჰომეროსის აღწერით, თუმცა [[ტროას ომი]]ს დროს (მიახლოებით 1250 წ. ძვ.წ.ა.) იარაღი ძირითადად სპილენძისა და ბრინჯაოსი იყო, მაგრამ რკინა უკვე კარგად ცნობილი იყო და დიდი მოთხოვნით სარგებლობდა, თუმცა უფრო როგორც ძვირფასი ლითონი. მაგალითად, [[ილიადა|ილიადის]] 23-ე სიმღერაში ჰომეროსი აღნიშნავს, რომ აქილმა რკინის დისკოთი დააჯილდოვა, დისკოს მტყორცნელთა შეჯიბრში გამარჯვებული. ამ რკინას მოიპოვებდნენ ტროელები და მათ მიმდებარედ მცხოვრები ხალხები (ილიადა 7,473), მათ შორის [[ხალბები]], რომლებიც ტროას მხარეს იბრძოდნენ, ასევე გამოსასყიდად ოქრო და ვერცხლთან ერთად რკინაა მოხსენიებულია :
ხაზი 106:
…»
</poem>
შესაძლებელია რკინა იყო ერთ ერთი მიზეზი რის გამოც ბერძნებმა გადაწყვიტეს მცირე აზიაში გალაშქრება, სადაც მათ გაიგეს რკინის წარმოების საიდუმლოებები. ხოლო ათენის გათხრებმა აჩვენა, რომ უკვე მიახლოებით 1100 წ. ძვ წ.ა. და მოგვიანებითაც ფართოდ გამოიყენებოდა რკინის ხმლები, შუბები, ნაჯახები და რკინის ლურსმნებიც კი. ბიბლიაში [[იესო ნავინის წიგნი|იესო ნავინის წიგნში]] 17,16 აღწერილია, რომ [[ფილისტიმიელები]] (ბიბლიური «PILISTIM», ესენი იყვნენ პროტობერძნული ტომები, გვიანიელინების ნათესავები, ძირითადად [[პელასგები]]) ფლობდნენ ბევრ რკინის ეტლებს, ანუ რკინა იმ დროისათვის დიდი რაოდენობით ფართოდ გამოიყენებოდა.
 
ჰომეროსი რკინას უწოდებს შრომატევად რკინას, იმიტომ რომ უძველეს დროში მისი მიღების ძირითად მეთოდს წარმოადგენდა ნედლი შებერვის პროცესი: [[რკინის მადანი|რკინის მადანს]] და ხის ნახშირს ერთად ახურებდნენ სპეციალურ ღუმელებში (ჰორნებში — «Horn» — რქა, მილი, თავდაპირველად ეს იყო უბრალო მილი, ამოთხრილი მიწაში, ჩვეულებრივ ჰორიზონტალურად ხევის ფერდობზე). ჰორნში რკინის ჟანგები აღდგებიან ლითონამდე გახურებული ნახშირის დახმარებით, რომელიც ართმევს ჟანგბადს, ნახშირორჟანგის წარმოქმნამდე, მადნის ასეთი გახურების დროს ნახშირთან ერთად მიიღებოდა ცომისმაგვარი (ღრუბლისებური) რკინა. წიდას აცილებდნენ ჭედვით, ჩაქუჩის ძლიერი დარტყმებით აძევებდნენ მინარევებს. პირველ ჰორნებს ქონდათ შედარებით დაბალი ტემპერატურები — [[თუჯი]]ს დნობის ტემპერატურაზე საგრძნობლად დაბალი, ამიტომაც რკინა მიიღებოდა შედარებით ნაკლებნახშირბადიანი. რომ მივიღოთ მტკიცე ფოლადი საჭირო იყო რამდენჯერმე გახურება, გამოწრთობა და ჭედვა ნახშირთან ერთად, ამასთან ლითონის ზედა ფენა დამატებით გაჯერებულია ნახშირბადით და მტკიცდებოდა. ასე მიიღებოდა «კარგი ლითონი» — და თუმცა ეს მოითხოვდა დიდ შრომას, ნაკეთობები, რომლებიც მიიღებოდა ამ მეთოდით, იყო მნიშვნელოვანწილად მტკიცე და მაგარი, ვიდრე ბრინჯაოს ნაკეთობები.
 
სიმარტივისა და ეფექტიანობის გამო ეს პრინციპი, გამოიყენებოდა განსაკუთრებული ცვლილებების გარეშე მოგვიანებითაც მრავალი საუკუნის განმავლობაი, და რჩება ჩვენს დრომდე რკინის მოპოვების ძირითად მეთოდად.
ხაზი 114:
 
== სახელწოდების წარმოშობა ==
''რკინის'' სახელწოდების წარმოშობაზე საკმაოდ ბევრი ვერსია არსებობს მათ შორის ერთ-ერთის მიხედვით ქართული '''რკინა''' ხათურ "ჰავალკი"-ს უკავშირდება.
ძველ ქართულად (და მეგრულად) რკინის სახელწოდება გამოითქმოდა "კინა",
''ჩხა'' მეგრულად ცივს ნიშნავს. ამრიგად ''„კინჩხა“'' რკინის ცივად ჭედვას ,რკინის ციცვად გამოსაჭედ პუნქტს აღნიშნავს
ხაზი 122:
გერმანულმა ენებმა რკინის სახელი ისესხეს (გოთური-eisarn, {{lang-en|iron}}, {{lang-de|Eisen}}, {{lang-nl|ijzer}}, {{lang-da|jern}}, {{lang-sv|järn}}) კელტურიდან<ref>{{წიგნი | ავტორი = ა. მეიე |სათაური = გერმანული ჯგუფის ენების თავისებურებები | გამომცემლობა = ურსს | წელი = 2010 | ფურცლები = 141 }}</ref>.
 
ძვ. კელტური სიტყვა ''*isarno-'' (> ძვ.-ირლ. iarn, ძვ.-ბრეტ. hoiarn), სავარაუდოდ მოდის პროინდოევროპულიდან *h<sub>1</sub>esh<sub>2</sub>r-no- «სისხლიანის» სემანტიკური განვითარებით «სისხლიანი» > «წითელი» > «რკინა». სხვა ჰიპოთეზების მიხედვით ეს სიტყვა გამოდის პროინდოევროპული *(H)ish<sub>2</sub>ro- «ძლიერი, წმინდანი, ზებუნებრივი ძალის მქონე»<ref>{{წიგნი | ავტორი = Matasović R. |სათაური = Etymological Dictionary of Proto-Celtic | გამომცემლობა = Brill | წელი = 2009 | ფურცლები = 172 }}</ref>.
 
ძველბერძნული სიტყვა {{lang-grc2|σίδηρος}}, შესაძლებელია ნასესხები იყოს იგივე წყაროდან საიდანაც აღებულია სლავურ, გერმანულ და ბალტიურ ენებში ვერცხლის შესატყვისი სიტყვა<ref>{{წიგნი | ავტორი = Mallory, J. P., Adams, D. Q. |სათაური = Encyclopedia of Indo-European Culture | გამომცემლობა = Fitzroy-Dearborn | წელი = 1997 | pages = 314 }}</ref>.
 
არსებობს სლავური სიტყვის «железо» წარმოშობის რამდენიმე ვერსია ({{lang-be|жалеза}}, {{lang-uk|залізо}}, {{lang-cu|желѣзо}}, {{lang-bg|желязо}}, {{lang-sh|жељезо}}, {{lang-pl|żelazo}}, {{lang-cs|železo}}, {{lang-sl|železo}}).
 
ერთერთი ეტიმოლოგიით პროსლავურ - *želězo აკავშირებს [[ძველბერძნული ენა|ძველბერძნულ]] სიტყვასთან ''χαλκός'', რაც აღნიშნავდა რკინასა და სპილენძს, სხვა ვერსიის მიხედვით ''*želězo'' ენათესავება სიტყვებს ''*žely'' «[[კუ]]» და ''*glazъ'' «კლდე», «[[ქვა]]»<ref>{{წიგნი | ავტორი = მ. ფასმერი. |სათაური = რუსული ენის ეტიმოლოგიური ლექსიკონი | ტომი = 2 | გამომცემლობა = პროგრესი | წელი = 1986 | ფურცლები = 42—43 }}</ref><ref>''ო. ტრუბაჩევი'' სლავური ეტიმოლოგია. // სლავური ენათმცოდნეობის საკითხები, № 2, 1957.</ref>. მესამე ვერსიით ნასესხებია უცნობი ძველი ენიდან<ref>{{წიგნი | ავტორი = Boryś W. |სათაური = Słownik etymologiczny języka polskiego | გამომცემლობა = Kraków: Wydawnictwo Literackie | წელი = 2005 | ფურცლები = 753—754 }}</ref>.
 
ბუნებრივი რკინის კარბონატის სახელწოდება (სიდერიტი) მოდის {{lang-la|sidereus}} — ვარსკვლავური ზეციური; მართლაც, პირველი რკინა, რომელიც ადამიანს ჩაუვარდა ხელში, იყო მეტეორიტული წარმოშობის. შეიძლება, ეს დამთხვევა შემთხვევითი არც არის. კერძოდ ძველბერძნული სიტყვა ''სიდეროსი (σίδηρος)'' რკინას და ლათინური ''sidus'' სიტყას «ვარსკვლავს», ალბათ ააქვთ საერთო წარმოშობა.
 
== იზოტოპები ==
ხაზი 144:
}}</ref>), <sup>55</sup>Fe (2,737 წელი), <sup>59</sup>Fe (44,495 დღეღამე) და <sup>52</sup>Fe (8,275 საათი); დანარჩენ იზოტოპებს ნახევარდაშლის პერიოდი 10 წუთზე ნაკლები აქვთ<ref name="Nubase2003">{{ცნობარი:Nubase2003}}</ref>.
 
რკინის იზოტოპი <sup>56</sup>Fe მიეკუთვნება ყველაზე სტაბილურ ბირთვებს: ყველა შემდეგ ელემენტს შეუძლიათ შეამცირონ კავშირის ენერგია [[ნუკლონი]]თ დაშლის გზით, ხოლო წინა ელემენტებს, პრინციპში, შეუძლიათ ნუკლონით კავშირის ენერგიის შემცირება სინთეზის ხარჯზე. თვლიან, რომ რკინით თავდება ელემენტების სინთეზის რიგი ნორმალური [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავების]] ბირთვებში (იხ. [[რკინის ვარსვლავი]]), ხოლო შემდეგ მომდევნო ელემენტი შეუძლია შეიქმნას მხოლოდ [[ზეახალი ვარსკვლავი]]ს აფეთქების შედეგად<ref>''Ю. М. Широков, Н. П. Юдин.'' Ядерная физика. М.: Наука, 1972. Глава ''Ядерная космофизика''.</ref>.
 
== რკინის გეოქიმია ==
[[სურათიფაილი:IronInRocksMakeRiverRed.jpg|მინი|ჰიდროთერმული წყარო რკინიანი წყლით. რკინის ოქსიდები წყალს აძლევენ მუქ მოყავისფრო შეფერილობას]]
რკინა — ერთ ერთი ყველზე გავრცელებული ელემენტია მზის სისტემაში, განსაკუთრებულად დედამიწის ჯგუფის პლანეტებზე, კერძოდ კი დედამიწაზე. რკინის მნიშვნელოვანი ნაწილი ამ პლანეტებზე მათ ბირთვებშია კონცენტრირებული, სადაც მისი შემცველობა შეფასებულია მიახლოებით 90 %. რკინის შემცველობა დედამიწის ქერქში შეადგენს 5 %, ხოლო [[დედამიწის მანტია]]ში მიახლოებით 12 %. ქერქში რკინა გავრცობადობით მხოლოდ ალუმინს ჩამორჩება. ამასთან ბირთვში მდებარეობს მთლიანად რკინის მიახლოებით 86 %, ხოლო მანტიაში 14 %. რკინის შემცველობა მნიშვნელოვნად მატულობს ფუძის ტიპის ამოფრქვეულ ქანებში, სადაც ის დაკავშირებულია პიროქსენთან, ამფიბოლთან, ოლივინთან და ბიოტიტთან. სამრეწველო კონცენტრაციით რკინა გროვდება თითქმის ყველა ეკზოგენური და ენდოგენური პროცესების დროს, დედამიწის ქერქში. ზღვის წყალში რკინა ძალიან მცირე რაოდენობითაა 0,002—0,02 მგრ/ლ. მდინარის წყალში ცოტათი მეტია — 2 მგრ/ლ.
 
=== რკინის გეოქიმიური თვისებები ===
[[სურათიფაილი:Elemental abundances-RUS.svg|მინი|290პქ|right|რკინის გავრცობადობა სილიციუმის ატომებზე გადათვლით 10<sup>6</sup>.]]
რკინის მნიშვნელოვან გეოქიმიურ თავისებურებას წარმოადგენს — რამდენიმე ჟანგვის ხარისხის არსებობა. რკინა ნეიტრალურ ფორმაში არის — ლითონური — შეადგენს დედამიწის ბირთვს, შესაძლოა, მანტიაში მისი არსებობა და ძალიან იშვიათად გვხვდება ქერქში. [[რკინის ოქსიდი (II)|FeO]] — რკინის არსებობის ძირითადი ფორმაა მანტიასა და დედამიწის ქერქში. [[რკინის ოქსიდი (III)|Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>]] ახასიათებს დედამიწის ქერქის ყველაზე ზედა, დაჟანგულ ნაწილისათვის, კერძოდ, [[ნალექი მთის ქანები]]სათვის.
 
Fe<sup>2+</sup>-ის იონი კრისტალოქიმიური თვისებებით ახლოსაა Mg<sup>2+</sup> და Ca<sup>2+</sup>-ის იონებთან — სხვა მთავარ ელემენტთან, რომელიც შეადგენს ყველა მიწის ქანების მნიშვნელოვან ნაწილს. კრისტალოქიმიური მსგავსების გამო რკინა ზოგჯერ ცვლის მაგნიუმს და ნაწილობრივ კალციუმს ბევრ სილიკატებში. ამასთან რკინის შემცველობა ცვალებადი შემადგენლობის მინერალებში ჩვეულებრივ იზრდება ტემპერატურის შემცირებასთან ერთად.
ხაზი 159:
დედამიწის ქერქში რკინა საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული — მის წილზე მოდის მიახლოებით დედამიწის ქერქის 4,1 % (მე-4 ადგილი ყველა ელემენტს შორის, მე-2 ადგილი ლითონებს შორის). მანტიასა და დედამიწის ქერქში უმთავრესად კონცენტრირებულია სილიკატებში, ამასთან მისი შემცველობა მნიშვნელოვანია ფუძე და ულტრაფუძე ქანებში, და მცირეა&nbsp;— [[მჟავე მთის ქანები|მჟავე]] და [[საშუალო მთის ქანები|საშუალო მთის ქანებში]].
 
ცნობილია მადნებისა და მინერალების დიდი რაოდენობისა, რომლებიც შეიცავენ რკინას. უფრო პრაქტიკული მნიშვნელობა ააქვთ წითელ რკინაქვას ([[გემატიტი]], Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>; შეიცავს 70 %-მდე Fe), მაგნიტური რკინაქვა ([[მაგნეტიტი]], FeFe<sub>2</sub>O<sub>4</sub>, Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>; შეიცავს 72,4 %-მდე Fe), ყავისფერი რკინაქვა ან [[ლიმონიტი]] ([[გეტიტი]] და ჰიდროგეტიტი, შესაბამისად FeOOH და FeOOH·nH<sub>2</sub>O). მათ შეიძლება ქონდეთ დანალექი წარმოშობა, კოლოიდური ხსნარებიდან დალექვით ტბებსა და ზღვების სანაპირო ზონებში. ამასთან წარმოიქმნება [[ოოლიტი|ოოლიტური]] რკინის მადნები. მათში ხშირად გვხვდება [[ვივიანიტი]] Fe<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>·8H<sub>2</sub>O, შემადგენელი შავი მოგრძო კრისტალებისაგან და რადიალურ-სხივური [[მინერალური აგრეგატები|აგრეგატებისაგან]].
 
ბუნებაში ასევე ფართოდაა გავრცელებული რკინის სულფიდები — [[პირიტი]] FeS<sub>2</sub> (გოგირდის ან რკინის კოლჩედანი) და [[პიროტინი]]. ისინი არ წარმოადგენენ რკინის მადანს — პირიტი გამოიყენება გოგირდმჟავას მისაღებად, ხოლო პიროტინი ხშირად შეიცავს ნიკელსა და კობალტს.
 
რკინის მადნების მარაგით მსოფლიოში პირველ ადგილზე არის [[რუსეთი]]. რკინის შემცველობა ზღვის წყალში არის&nbsp;— 1{{e|−5}}—1{{e|−8}} %.
 
სხვა გავრცელებული რკინის მინერალები <ref>{{წიგნი|ავტორი=რ. რიპანი, ი. ჩეტიანუ.|ნაწილი=არაორგანული ქიმია|სათაური=არალითონების ქიმია|ორიგინალი=Chimia metalelor|ადგილი=მოსკოვი|გამომცემლობა=მირი|წელი=1972|ტომი=2|ფურცელი=482—483|ფურცლები=871}}</ref>:
* [[სიდერიტი]] — FeCO<sub>3</sub> — შეიცავს მახლოებით 35 % რკინას. არის მოყვითალო თეთრი ფერი (რუხი ან ყავისფერი ელფერით დაჭუჭყიანების შემთხვევაში). სიმკვრივე ტოლია 3 გრ/სმ³ და სიმაგრე 3,5—4,5 მოოსის სკალით.
* [[მარკაზიტი]] — FeS<sub>2</sub> — შეიცავს 46,6 % რკინას. გვხვდება ყვითელ, როგორც [[თითბერი]], ბიპირამიდული რომბული კრისტალები სიმკვრივით 4,6—4,9 გრ/სმ³ და სიმაგრით 5—6 მოოსის სკალით.
* [[ლელინგიტი]] — FeAs<sub>2</sub> — შეიცავს 27,2 % რკინას და გვხვდება მოვერცხლისფრო-მოთეთრო ბიპირამიდული რომბული კრისტალების სახით. სიმკვრივე ტოლია 7—7,4 გრ/სმ³, სიმაგრე 5—5,5 მოოსის სკალით.
ხაზი 202:
 
== მიღება ==
[[სურათიფაილი:Steel pd.svg|მინი|რკინა-ნახშირბადის ფაზების დიაგრამა]]
მრეწველობაში რკინას მიიღებენ [[რკინის მადანი|რკინის მადნისაგან]], ძირითადად [[გემატიტი]]საგან (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) და [[მაგნეტიტი]]საგან (FeO·Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>).
 
არსებობს მადნიდან რკინის მიღების სხვადასხვა მეთოდები. ყველაზე გავრცელებულია დომენური პროცესი.
 
წარმოების პირველი ეტაპი - რკინის აღდგენა [[ნახშირბადი]]თ [[დომენის ღუმელი|დომენის ღუმელებში]] 2000 გრდუს ცელსიუსის პირობებში. დომენის ღუმელში ნახშირბადი [[ქვანახშირის კოქსი]]ს სახით, რკინის მადანი [[აგრომერაცია (მეტალურგია)|აგრომერატის]] სახით ან გრანულების მარცვლების სახით და [[ფლუსი (მეტალურგია)|ფლუსი]] (მაგალითად, [[კირქვა]]) მიეწოდება ზემოდან, ხოლო ქვემოდან მათ ხვდება შებერვითი ცხელი ჰაერის ნაკადი.
 
ღუმელში კოქსის სახით ნახშირბადი იჟანგება [[ნახშირბადის მონოქსიდი|ნახშირბადის მონოქსიდამდე]]. ეს ოქსიდი წარმოიქმნება ჟანგბადის უკმარისობაში წვისას:
ხაზი 215:
: <math>~\mathrm{3CO+Fe_2O_3 \ \longrightarrow \ 2Fe+3CO_2\uparrow}</math>
 
[[ფლუსი (მატალურგია)|ფლიუსს]] ამატებენ მოპოვებულ მადანში არასასურველი მინარევებისაგან თავდასაღწევად (უპირველეს ყოვლისა [[სილიკატები]]საგან; მაგალითად, [[კვარცი]]საგან). ტიპიური ფლუსი შეიცავს [[კირქვა]]ს ([[კალციუმის კარბონატი]]) და [[დოლომიტი|დოლომიტს]] ([[მაგნიუმის კარბონატი]]). სხვა მინარევებისათვის გამოიყენებენ სხვა ფლიუსებს.
 
ფლუსის მოქმედება (ამ შემთხვევაში [[კალციუმის კარბონატი]]) იმაში მდგომარეობს, რომ მისი გახურებისას ის იშლება მის [[კალციუმის ოქსიდი|ოქსიდამდე]]:
ხაზი 226:
ჭარბ ნახშირბადს და სხვა მინარევებს ([[გოგირდი]], [[ფოსფორი]]) თუჯს აცილებენ [[მარტენის ღუმელი|მარტენის ღუმელში]] ან კონვერტორებში [[ჟანგვა|ჟანგვის]] მეშვეობით. [[ელექტრული ღუმელი]] გამოიყენება ლეგირებული ფოლადების გამოსადნობად.
 
დომენური პროცესის გარდა, გავრცელებულია რკინის პირდაპირი მიღების პროცესი. ამ შემთხვევაში წინასწარ დაქუცმაცებულ მადანს ურევენ განსაკუთრებულ თიხას, რითაც ფორმირდება გრანულები. გრანულებს მოწვავენ, და ამუშავებენ მაღაროსებულ ღუმელში [[მეთანი]]ს [[კონვერსია (ქიმია)|კონვერსიის]] გახურებული პროდუქტებით, რომლებიც შეიცავენ [[წყალბადი|წყალბადს]]. წყალბადი ადვილად [[ჟანგვა-აღდგენის რეაქციები#აღდგენა|აღადგენს]] რკინას:
: <math>~\mathrm{Fe_2O_3+3H_2 \ \xrightarrow{100^\circ C} \ 2Fe+3H_2O}</math>,
ამავე დროს არ ხდება რკინის დაბინძურება ისეთი მინარევებით როგორიცაა გოგირდი და ფოსფორი, რომლებიც წარმოადგენენ ჩვეულებრივ მინარევებს [[ქვანახშირი|ქვანახშირში]]. რკინა მიიღება მყარ მდგომარეობაში, და შემდგომში ხდება მათი გადადნობა ელექტრო ღუმელებში.
ხაზი 234:
== ფიზიკური თვისებები ==
რკინა — ტიპიური ლითონია, თავისუფალ მდგომარეობაში — მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერისა რუხი ელფერით. სუფთა ლითონი [[პლასტიკურობა (ფიზიკა)|პლასტიკურია]], სხვადასხვა მინარევები (კერძოდ — [[ნახშირბადი]]) ზრდიან მის [[სიმაგრე]]ს და [[სიმყიფე]]ს. ფლობს კარგად გამოკვეთილ [[მაგნეტიზმი|მაგნეტიკურ]] თვისებებს. ხშირად გამოყოფენ ეგრეთ წოდებულ «[[რკინის ტრიადა]]ს]]» — სამი ლითონის ჯგუფს (რკინა Fe, [[კობალტი]] Co, [[ნიკელი]] Ni), რომლებიც ფლობენ მსგავსი [[ფიზიკური თვისება|ფიზიკური თვისებებით]], [[ატომის რადიუსი]]თ და [[ელექტროუარყოფითობა|ელექტროუარყოფითობის]] მნიშვნელობით.
[[სურათიფაილი:Cubic-body-centered.png|მინი|კუბური მოცულობაცენტრირებული მესერი]]
რკინისათვის დამახასიათებელია [[კრისატლების პოლიმორფიზმი]], მას გააჩნია ოთხი კრისტალური მოდიფიკაცია:
* 769&nbsp;°C-მდე არსებობს α-Fe (ფერიტი) მოცულობაცენტრირებული [[კუბური სინგონია|კუბური მესერით]] და [[ფერომაგნეტიკი]]ს თვისებებით (769&nbsp;°C ≈ 1043&nbsp;[[კელვინი|K]] — [[კიურის წერტილი]] რკინისათვის)
ხაზი 241:
* 1394&nbsp;°C-ზე მეტისას მდგრადია δ-Fe მოცულობაცენტრირებული კუბური მესერი.
 
[[ლითონმცოდნეობა]] არ გამოყოფს β-Fe როგორც ცალკე ფაზას<ref>ლითონმცოდნეობა და ფოლადის თერმული დამუშავება. მართ. გამოცემა, 3 ტომად/ რედაქტ. მ. ლ. ბერშტეინი, ა.გ. რახშტადტი. მე— 4 გამოცემა, დამუშ. და დამ. ტ. 2. თერმული დამუშავების საფუძვლები. 2 წგნ. წგნ. 1. :მეტალურგია, 1995. 336 ფ.</ref>, დამას განიხილვს როგორც α-Fe-ს სახესვაობას. რკინის ან ფოლადის გახურებისას კიურის წერტილზე ზემოთ (769&nbsp;°C ≈ 1043&nbsp;[[კელვინი|K]]) იონების თერმული მოძრაობა შლის ელექტრონების [[სპინი]]ს მაგნიტურ მომენტებს, [[ფერომაგნეტიკი]] ხდება [[პარამაგნეტიკი]] — ხდება მეორე სახის ფაზური გადასვლა, მაგრამ პირველი სახის ფაზური გადასვლა კრისტალების ძირითადი ფიზიკური პარამეტრების ცვლილებებით არ ხდება.
სუფთა რკინისათვის, ნორმალური წნევის დროს, ლითონმცოდნეობის თვალსაზრისით, არსებობს შემდეგი მდგრადი მოდიფიკაციები:
ხაზი 250:
* 1400-დან 1539&nbsp;°C-მდე მდგრადია δ-მოდიფიკაცია მოცულობაცენტრირებული კუბური (კუბური სინგონია) კრისტალური მესერით.
 
[[ფოლადი|ფოლადში]] ნახშირბადისა და მალეგირებელი ელემენტების არსებობა მნიშვნელოვნად ცვლის ფაზური გადასვლების ტემპერატურებს (იხ. [[დმიტრი ჩერნოვი|რკინა-ნახშირბადის ფაზური დიაგრამა]]). ნახშირბადის [[მყარი ნარევი]]ს α- და δ-რკინას ეწოდება [[ფერიტი (ფაზა)|ფერიტი]]. ზოგჯერ განასხვავებენ მაღალტემპერატურულ δ-ფერიტს და დაბალტემპერატურულ α-ფერიტს (ან უბრალოდ ფერიტს), თუმცა მათი ატომური სტრუქტურა ერთნაირია. γ-რკინაში ნახშირბადის მყარ ხსნარს ეწოდება [[აუსტენიტი]].
 
* მაღალი წნევის პირობებში (მეტი ვიდრე 104&nbsp;მპა, 100&nbsp;ათ.&nbsp;ატმ.) ჩნდება ε-რკინის მოდიფიკაცია ჰექსაგონალური მჭიდროდ შეფუთული მესერით.
 
პოლიმორფიზმის მოვლენა მეტად მნიშვნელოვანია ფოლადის მეტალურგიისათვის. სწორედ კრისტალური მესერის α—γ გადასვლების გამო ხდება ფოლადის [[ლითონების თერმული დამუშავება|თერმული დამუშავება]]. ამ მოვლენის გარეშე რკინა როგორც ფოლადის საფუძველი ვერ იქნებოდა ასე ფართოდ გავრცელებული.
 
[[დნობა|რეფრაქტორული]] (ძნელად დნობადი) რკინა, მიეკუთვნება საშუალო აქტივობის ლითონებს.
რკინის დნობის ტემპერატურაა 1539&nbsp;°C, დუღილის ტემპერატურა — 2862&nbsp;°C.
 
ხაზი 262:
რკინის ჟანგვის ძირითადი ხარისხებია — +2 და +3.
 
* ჰაერზე რკინის შენახვისას (200 °C ტემპერატურამდე) ის თანდათანობით იფარება [[ოქსიდი]]ს მჭიდრო ფენით, რომელიც ხელს უშლის ლითონის შემდგომ ჟანგვას. ტენიან ჰაერში რკინა იფარება [[ჟანგი]]ს ფხვიერი ფენით, რომელიც არ უშლის ხელს ჟანგბადისა და ტენის კავშირს ლითონთან და მის დაშლას. ჟანგს არ გააჩნია მუდმივი ქიმიური შემადგენლობა, მიახლოებით მისი ქიმიური ფორმულა შეიძლება ჩაიწეროს როგორც Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>·xH<sub>2</sub>O.
 
* ჟანგბადთან რკინა რეაგირებს გახურებისას. ჰაერში რკინის წვისას წარმოიქმნება ოქსიდი [[მაგნეტიტი|Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>]], სუფთა ჟანგბადში წვისას წარმოიქმნება — ოქსიდი [[რკინის ოქსიდი(III)|Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>]]. თუკი დადნობილ რკინაში გავატარებთ ჟანგბადს ან ჰაერს, მაშინ წარმოიქმნება ოქსიდი [[რკინის ოქსიდი(II)|FeO]]. [[გოგირდი]]ს ფხვნილისა და რკინის გახურებისას წარმოიქმნება სულფიდი, რომლის მიახლოებითი ფორმულა შეიძლება ჩაიწეროს როგორც FeS.
 
* გახურებისას რკინა შედის რეაქციაში [[ჰალოგენები|ჰალოგენებთან]]. რადგანაც FeF<sub>3</sub> არააორთქლებადია, რკინა მდგრადია [[ფტორი]]ს ზემოქმედების მიმართ 200—300&nbsp;°C ტემპერატურამდე. რკინის ქლორირებისას (მიახლოებით 200 °C) წარმოიქმნება აორთქლებადი ღრუბელი Fe<sub>2</sub>Cl<sub>6</sub>. თუ კი რკინისა და [[ბრომი]]ს ურთიერთქმედება მიმდინარეობს ოთახის ტემპერატურაზე ან გახურებისას და ბრომის ორთქლების წნევის მომატებით, მაშინ წარმოიქმნება FeBr<sub>3</sub>. FeCl<sub>3</sub>-ის და განსაკუთრებით FeBr<sub>3</sub>-ის გახურებისას ცილდება ჰალოგენი და გარდაიქმნება რკინის (II) ჰალოგენიდებად. რკინის [[იოდი|იოდთან]] ურთიერთქმედებისას წარმოიქმნება იოდიდი Fe<sub>3</sub>I<sub>8</sub>.
 
* გახურებისას რკინა ურთიერთქმედებს [[აზოტი|აზოტთან]], [[რკინის ნიტრიდი]]ს Fe<sub>3</sub>N წარმოქმნით, ფოსფორთან წარმოქმნის ფოსფიდებს FeP, Fe<sub>2</sub>P და Fe<sub>3</sub>P, ნახშირბადთან, წარმოქმნის [[ცემენტიტი|Fe<sub>3</sub>C კარბიდს]], სილიციუმთან, წარმოქმნის რამდენიმე სილიციდს, მაგალითად FeSi.
 
* გაზრდილი წნევის პირობებში ლითონური რკინა რეაგირებს [[ნახშირბადის მონოქსიდი|ნახშირბადის მონოქსიდთან (II) CO]], ამასთან წარმოიქმნება თხევადი, ჩვეულებრივ პირობებში ადვილად აორთქლებადი რკინის პენტაკარბონილი Fe(CO)<sub>5</sub>. ასევე ცნობილია რკინის კარბონილები შემდეგი შემადგენლობით Fe<sub>2</sub>(CO)<sub>9</sub> და Fe<sub>3</sub>(CO)<sub>12</sub>. რკინის კარბონილები გამოიყენებიან რკინაორგანული ნაერთების სინთეზისას, როგორც ნივთიერება, თავდაპირველი წყარო, მათ შორის [[ფეროცენი]]ს რომლის შემადგენლობაა (η<sup>5</sup>-C<sub>5</sub>H<sub>5</sub>)<sub>2</sub>Fe.
ხაზი 292:
Fe(OH)<sub>3</sub> + 3КОН → K<sub>3</sub>[Fe(OH)<sub>6</sub>].
 
* ამასთან წარმოქმნილი რკინის (III) ჰიდროქსოკომპლექსები მდგრადნი არიან ძლიერ ტუტე ხსნარებში. ხსნარების წყლით გაზავებისას ისინი იშლებიან, თანაც ილექება Fe(OH)<sub>3</sub>.
 
* რკინს (III) შენაერთები ხსნარებში აღდგებიან ლითონური რკინით:
ხაზი 308:
* აიროვანი ქლორის ან [[ოზონი]]ს ზემოქმედებით რკინის (III)-ის ნაერთების ტუტე ხსნარებთან წარმოიქმნება რკინის (VI)-ის ნაერთები — [[ფერატები]], მაგალითად, კალიუმის ფერატი(VI) K<sub>2</sub>FeO<sub>4</sub>. არსებობს შეტყობინებები რკინის (VIII)-ის ნაერთების წარმოქნის შესახებ ძლიერი დამჟანგავების ზმოქმედებით.<ref>[http://www.xumuk.ru/spravochnik/2146.html XuMuK.ru — რკინის (VIII) ოქსიდი. მინი-სარჩევი ქიმიურ ნივთიერებებში (3340 ნივთიერება)]</ref>
 
* რკინის (III) ნაერთების აღმოსაჩენად ხსნარებში გამოიყენებენ Fe<sup>3+</sup> იონების ხარისხობრივ რეაქციას [[ტიოციანატები|SCN<sup>−</sup>]] ტიოციანატ-იონებთან. Fe<sup>3+</sup>-ის იონების ურთიერთქმედებისას SCN<sup>−</sup> ანიონებთან წარმოიქმნება წითელი რკინის როდანიდი Fe(SCN)<sub>3</sub>. Fe<sup>3+</sup>-ის იონებზე სხვა რექტივს წარმოადგენს [[კალიუმის ჰექსაციანოფერატი (II)]] K<sub>4</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>] (ყვითელი მარილი). Fe<sup>3+</sup>-სა და [Fe(CN)<sub>6</sub>]<sup>4−</sup> იონების ურთიერთქმედებისას წარმოიქმნება და ილექება ლურჯი ფერის [[ბერლინის ლაჟვარდი]]ს ნალექი:
 
4K<sub>4</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>] + 4Fe<sup>3+</sup> → 4KFe<sup>III</sup>[Fe<sup>II</sup>(CN)<sub>6</sub>]↓ + 12K<sup>+</sup>.
 
Fe<sup>2+</sup>-ის იონებზე რეაქტივად შეიძლება იყოს [[კალიუმის ჰექსაციანოფერატი (III)]] K<sub>3</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>] (წითელი სისხლისფერი მარილი). Fe<sup>2+</sup>-სა და [Fe(CN)<sub>6</sub>]<sup>3−</sup>-ის იონების ურთიერთქმედებისას წარმოიქმნება და ილექება [[ტურნბულევის ლურჯი]] ([[ბერლინის ლაჟვარდი]]):
 
3K<sub>3</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>] + 3Fe<sup>2+</sup> → 3KFe<sup>II</sup>[Fe<sup>III</sup>(CN)<sub>6</sub>]↓ + 6K<sup>+</sup>.
ხაზი 321:
 
== გამოყენება ==
[[სურათიფაილი:LightningVolt Iron Ore Pellets.jpg|მინი|რკინის მადანი]]
რკინა ყველაზე გამოყენებადი ლითონია, მასზე მოდის მსოფლიო მეტალურგიული წარმოების 95%.
 
ხაზი 331:
* რკინის ქლორიდი (III) გამოიყენება რადიომოყვარულ პრაქტიკაში.
* შვიდწყლიანი რკინის სულფატი FeSO4•7H2O ([[რკინის შაბიამანი]]) [[სპილენძის სულფატი|სპილენძის სულფატთან]] ([[შაბიამანი|შაბიამანთან]]) ერთად არეული გამოიყენება სოფლის მეურნეობაში, მებაღეობაში და მშენებლობაში მავნებლებისა და სოკოების წინააღმდეგ საბრძოლველად.
* რკინა გამოიყენება როგორც ანოდი [[რკინა-ნიკელის აკუმულატორი|რკინა-ნიკელის აკუმულატორებში]], [[რკინა-ჰაერის აკუმულატორი|რკინა-ჰაერის აქკუმულატორებში]].
* [[რკინის ქლორიდი(II)|ორვალენტიანი]] და [[რკინის ქლორიდი(III)|სამვალენტიანი]] რკინის [[ქლორიდები]]ს წყლის ხსნარები, ასევე მისი [[რკინის სულფატი|სულფატები]] გამოიყენებიან როგორც [[კოაგულაცია (დისპერსიული სისტემა)|კოაგულიანტები]] ბუნებრივი და ჩამდინარე წყლების გაწმენდის პროცესში და წყლის გასამზადებლად მრეწველობაში.
 
== რკინის ბიოლოგიური მნიშვნელობა ==
ცოცხალ ორგანიზმებში რკინა წარმოადგენს მეტად მნიშვნელოვან მიკროელემენტს, განსაკუთრებით ჟანგბადის მიმოცვლის პროცესში ([[სუნთქვა]]). ზრდასრული ადამიანის ორგანიზმი შეიცავს მიახლოებით 3,5 გრამ რკინას (მიახლოებით 0,02 %), რომელთაგან 78 % წარმოადგენს სისხლის გემოგლობინის მთავარ მოქმედ ელემენტს, დანარჩენი კი შედის სხვა უჯრედების ფერმენტების შემადგენლობაში, რომლებიც ასრულებენ კატალიზატორის როლს უჯრედების სუნთქვის პროცესებში. რკინის უკმარისობა ვლინდება როგორც ორგანიზმის ავამყოფობა (ქლოროზი მცენარეებში და ანემია ცხოველებში).
 
ჩვეულებრივ რკინა შედის ფერმენტების შემადგენლობაში კომპლექსის სახით, რომელსაც უწოდებენ [[გემი (ბიოქიმია)|გემს]]. კერძოდ კი, ეს კომპლექსი არის [[გემოგლობინი]]ს შემადგენლობაში — უმნიშვნელოვანეს ცილაში, რომელიც უზრუნველყოფს ჟანგბადის ტრანსპორტირებას [[სისხლი]]დან ორგანიზმის ყველა ორგანომდე. და სწორედ ის აძლევს სისხლს დამახასიათებელ წითელ ფერს.
ხაზი 346:
 
ადამიანის რკინის დღეღამური საჭირო რაოდენობა არის <ref name="normy">[http://www.alphavit.ru/regulations/normy/index.shtml «Нормы физиологических потребностей в энергии и пищевых веществах для различных групп населения Российской Федерации» МР 2.3.1.2432-08]</ref>: ბავშვების — 4-დან 18 მგრ-მდე, ზრდასრული მამაკაცისათვის — 10 მგრ, ზრდასრული ქალისათვის — 18 მგრ, ფეხმძიმე ქალებისათვის (ფეხმძიმობის მეორე ნახევარში) — 33 მგრ. ქალებს რკინაზე უფრო მეტი მოთხოვნილება აქვთ, ვიდრე მამაკაცებს. როგორც წესი, რკინა რომელიც საკვებთან ერთად ხვდება ორგანიზმში საკმარისია, მაგრამ ზოგ სპეციალურ შემთხვევებში ([[ანემია]], ასევე სისხლის [[სისხლის დონორობა|დონორობის]] დროს) საჭიროა რკინაშემცველი [[სამკურნალო პრეპარატი|პრეპარატები]] და საკვები დანამატები ([[გემატოგენი]], [[ფეროპლექსი]]).
რკინის დღეღამური საჭირო დოზა მცირეა და ამიტომ ადვილად შეიძლება მისი კომპენსირება. მაგრამ ბავშვს რომელსაც ძუძუთ კვებავენ, არც თუ ისე იშვიათად უჩნდება რკინის დეფიციტი. ორგანიზმში ადვილად ღდგება წონასწორობა რკინის მიღებასა და გამოყოფას შორის, და მისი დროებითი დეფიციტი ადვილად ივსება არსებული მარაგებიდან. ანემიის დროს რომელიც გამოწვეულია მაგალითად, ისეთი პარაზიტებით როგორიცაა, [[ინვაზია]], [[მალარია]] და [[ანკილოსტომოზი]] მკვეთრად იზრდება რკინაზე მოთხოვნა.
 
წყალში რკინის მომატებული შემცველობა (1—2&nbsp;მგრ/ლ-ზე მეტი) მნიშვნელოვნად აუარესებს წყლის ორგანოლეპტიკურ მაჩვენებლებს, რომელიც აძლევს არასასიამოვნო გემოს, და წყალს ხდის გამოუყენებადს, ადამიანში იწვევს ალერგიულ რეაქციებს, შეუძლია გახდეს სისხლისა და ღვიძლის დაავადების მიზეზი. რკინის ზღვრული დასაშვები რაოდენობა წყალში არის 0,3&nbsp;მგრ/ლ.
ხაზი 366:
* ''ლომონოსოვი მ.&nbsp;ვ.'' მეტალურგიის პირველი საფუძვლები.
 
== იხილეთ აგრეთვე ==
* * [[რკინის ოქსიდები]]
* [[რკინის ჰიდროქსიდები]]
ხაზი 382:
* [http://pochemu-islam.com/index/?p=154 რკინა ყურანში]
 
== სქოლიო ==
<references />
 
ხაზი 396:
{{Link FA|af}}
{{Link GA|eo}}
{{Link GA|frr}}
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/რკინა“-დან