შავი ხვრელი: განსხვავება გადახედვებს შორის

[შეუმოწმებელი ვერსია][შეუმოწმებელი ვერსია]
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
Bot: Migrating 115 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q589 (translate me)
No edit summary
ხაზი 1:
მეცამეტე საუკუნეში ჩვენს სამშობლოს საშინელი განსაცდელი დაატყდა თავს. ერთიანი და ძლიერი თამარის საქართველო დაკნინდა და გაპარტახდა. ხვარაზმელებიც მოგვევლინნენ ღვთის რისხვად. მათი ლაშქარი, რომელსაც სულთანი ჯალალ-ედ-დინი სარდლობდა, ორგზის შემოესია ქვეყანას. მტერი „აღაოხრებდეს საქართველოსა, არბევდეს და ტყვე-ჰყოფდეს და სრულად ხოცდეს და არავინ იყო ნუგეშინისმცემელი მათი... გაგრძელდა ესევითარი ჭირი და ზეგარდამომავალი რისხვა ხუთისა წლისა ჟამთა“. მტერმა მაშინ არაგვის ხეობაც დაარბია და 7000 არაგველი ტყვედ წაასხა. ტყვეებს თან მთიულეთის მთავარი სიწმინდე - გზოვანის წმინდა გიორგის ხატი - წაუღიათ. გადმოცემით, ამ ძლიერ ხატს ხვარაზმელთა (ხორასნელთა) მხარე „შეუკრავს“ - დედამიწას ნაყოფი აღარ გამოუღია, ადამიანი და საქონელი გაბერწებულა... ერთი სიტყვით, ქვეყანა დაღუპვის პირას მისულა.
[[ფაილი:Black Hole Milkyway.jpg|thumb|350px|შავი ხვრელის მხატვრული წარმოსახვა]]
'''შავი ხვრელი''' — არე სივრცეში, რომელშიც გრავიტაციული ველი იმდენად ძლიერია, რომ არაფერს, სინათლესაც კი, არ ძალუძს მისი მიზიდულობისგან თავის დაღწევა მისი მოქმედების არეალში მოხვდრისას. შავი ხვრელი სავარაუდოდ წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც გიგანტური [[ვარსკვლავი]] ამოწურავს მთელ თავის [[ენერგია|ენერგიას]] და კვდომას იწყებს.
 
თავზარდაცემულ სულთანს მკითხავები უხმია. მათ მოუხსენებიათ, უბედურების მიზეზი გურჯისტანის ხატიაო. საკირეში ჩააგდეთო, მყისვე უბრძანებია სულთანს. ასეც მოქცეულან, მაგრამ უვნებელი ხატი საკირიდან ამოფრენილა და იქვე მოვლენილი თეთრი ხარის რქაზე დაბრძანებულა. ხარი და ხატი მანამ არ დაძრულან ადგილიდან, სანამ სულთანს ყველა ტყვე არ გაუთავისუფლებია. მაინც დაჰკლებიათ ერთი კოჭლი დედაკაცი, რომელიც ვიღაც ხორასნელს მოახლედ წაუყვანია. ის ქალიც სასწრაფოდ მოუძებნიათ და ხატიანი ხარიც 7000 ტყვეყოფილის თანხლებით საქართველოსკენ დაძრულა. გზად, სადაც კი ხარს შეუსვენია, ხალხს ყველგან ნიში აუგია.
ყველაზე გავრცელებული ჰიპოთეზის თანახმად, იგი საკუთარი მიზიდულობის ძალის ზემოქმედებით იწყებს შეკუმშვას და როდესაც მიაღწევს შეკუმშვის პიკს, ხდება რაღაც აფეთქებისმაგვარი მოვლენა, რის შემდეგაც ეს ვარსკვლავი ჩაქრება, ხოლო მისი [[გრავიტაცია]] იმ ზომამდე გაიზრდება, რომ იგი დაიწყებს ყველაფრის შესრუტვას — [[სინათლე|სინათლის]] ჩათვლით. სწორედ ამ თვისებიდან გამომდინარეობს ამ ობიექტის სახელი — „შავი ხვრელი“, ანუ სხეული, რომელსაც სინათლეც კი ვერ უსხლტება და უხილავი ხდება.
 
შინ დაბრუნებული ხარი, ყველას გასაკვირად, გზოვანის მთაზე კი არ ასულა, ერთ ციცაბო ბილიკს შესდგომია, ქსნისა და არაგვის ხეობათა წყალგამყოფ ქედამდე მიუღწევია და იქ უსულოდ დაცემულა. ხატიც იქვე დაფრენილა. ამ მთის წვერიდან არაგვამდე ხალხი ჯაჭვად გაბმულა და ტაძარი აუშენებია. რაკი ხარს ლომა ერქვა, სალოცავსაც ლომისას წმინდა გიორგი უწოდეს. ამის შემდგომ ტყვეყოფილები არაგვის ხეობაში გაფანტულან და მადლიერების ნიშნად წმინდა გიორგის სახელზე საყდრები აუშენებიათ. იქიდან მოყოლებული, უკვე რვა საუკუნეა, სულთმოფენობის შემდგომ ოთხშაბათს მლოცველებით, ლომისას უნჯი ანუ ძირძველი ყმებით, ივსება ძველი საყდარი. „ღმერთო, გაუმარჯვე დიდ ლომისას წმინდა გიორგის, ხორეშანით მობრძანებულს, შვიდი ათასი ტყვის მხსნელს, ქსნისა და არაგვის თავდამყუდებელს“, - ილოცებიან მთიულნი.
არსებობს მრავალი კოსმოსური ობიექტი, რომლის დანახვაც ადამიანის თვალით შეიძლება — [[ვარსკვლავი|ვარსკვლავები]], [[ნისლეული|ნისლეულები]], [[პლანეტა|პლანეტები]]. მაგრამ სამყაროს უმეტესი ნაწილი უხილავია, მათ შორის უხილავია „შავი ხვრელებიც“.
 
საინტერესოა, რომ ამ თქმულებას იმეორებს გურიის სოფელ ძიმითის წმინდა გიორგის ხატის კუბოს წარწერა, სადაც ნათქვამია: ეჰა შენ, დიდო მხნეო მხედარო და ღვაწლით შემოსილო და ხვარასანთა ტყვეთა მხსნელო, სასწაულთმოქმედო ახოვანო და წმინდაო მოწამეო გიორგი“.
== ჰიპოთეზის წარმოშობა ==
პირველად ამგვარი ობიექტების არსებობა იწინასწარმეტყველა ფრანგმა მეცნიერმა (მათემატიკოსმა) [[ლაპლასი, პიერ|პიერ ლაპლასმა]] [[1796]] წელს. მან აღნიშნა, რომ [[ნიუტონი, ისააკ|ნიუტონის]] [[მსოფლიო მიზიდულობის კანონი|მსოფლიო მიზიდულობის კანონის]] შესაბამისად, [[ციური სხეული]] საკმარისად ძლიერი მიზიდულობის ძალით არ მისცემდა საშუალებას არაფერს, სინათლესაც კი, რომ მას გასხლტომოდა, ამიტომაც ის უნდა გამხდარიყო აბსოლუტურად უხილავი, ანუ „შავი ხვრელი“.
 
† † †
[[1939]] წელს მეცნიერთა ჯგუფმა [[ოპენჰაიმერი, რობერტ|რობერტ ოპენჰაიმერის]] (იგი შემდგომში ატომური ბომბის მამა გახდა) მეთაურობით დაამტკიცა, რომ ანალოგიური დასკვნა შეგვეძლო გამოგვეტანა [[აინშტაინი, ალბერტ|ა. აინშტაინის]] [[ფარდობითობის თეორია|ფარდობითობის თეორიიდანაც]].
[[ალბერტ აინშტაინი]] ფიქრობდა რომ ენერგიასა და მატერიას შორის უნდა ყოფილიყო კავშირი და ამიტომ მან ჩამოაყალიბა [[ფარდობითობის თეორია]]
 
ვახუშტი ბაგრატიონი წერს: „ლომისის მთის თხემსა არს ეკლესია წმინდა გიორგისა, წოდებული ლომისა (და ამის გამო ეწოდება მთასა ამას სახელი ესე), უგუნბათო. არნ მრავალნი ხატნი და ჯვარნი ოქრო-ვერცხლისანი დახიზნულობით. უჭვრეტს სამხრით ქსანსა, ჩრდილოეთით - მთიულეთს. მთა ესე უტყეო არს და ბალახ-ყვავილიანი, კალთათა ტყიანი“. ლომისის ტაძრის ტრაპეზი ორსაფეხურიანია. მასზე შეწირული ხატებია დასვენებული. არავინ იცის, სად არის ლომისის სასწაულთმოქმედი ხატი. აქაურთა თქმით, შიშიანობის დროს დეკანოზებს იგი გადაუმალავთ და სანაცვლოდ მისი მსგავსი ვერცხლის ხატი მოუჭედინებიათ. გადამალული ხატი ვეღარ უპოვიათ. ასლი ახლა მლეთის ეკლესიაშია დაბრძანებული. ეკლესიაშივე ინახება ლომისას ძველი ხატები (ჯვრები), ვერცხლით მოჭედილი და უბრალო ფერადი ქვებით შემკული (ორ მათგანს XVII საუკუნის ხუცური წარწერა აქვს, სადაც ბურდულის გვარია მოხსენიებული). ლომისას ერთი ბავრაყი (საეკლესიო დროშა) და ალამიც აქვს. ბავრაყი წითელია და ზედ ზანზალაკები ჰკიდია, ალამი კი სამფეროვანია (წითელი, თეთრი და ლურჯი). ალამს წვერზე შუბიანი თითბრის ბურთი უკეთია.
== დაკვირვებები ==
[[ფაილი:Accretion disk.jpg|thumb|left|230px|შავი ხვრელის მიერ ვარლსკვლავის შთანთქმის მხატვრული წარმოდგენა]]
[[XX]] საუკუნის შუა ხანებამდე თვლიდნენ, რომ რადგანაც „შავი ხვრელები“ უხილავი იყო, მათი აღმოჩენა შეუძლებელი იყო, მაგრამ [[1968]] წელს რადიოასტრონომებმა [[კემბრიჯი|კემბრიჯიდან]] აღმოაჩინეს [[ნეიტრონული ვარსკვლავი|ნეიტრონული ვარსკვლავები]], რომლებიც წარმოადგენდნენ ციურ სხეულებს [[მატერია|მატერიის]] ისეთი დიდი კონცენტრაციით, რომ ასეთი ვარსკვლავის ნივთიერების ლობიოს მარცვლისხელა ნატეხის წონა 1 მლნ ტონას მიაღწევდა. არსებობს მოსაზრება, რომ „შავი ხვრელებიც“ და ნეიტრონული ვარსკვლავებიც ერთნაირი გზით წარმოიქმნენ — დიდი ვარსკვლავების სიკვდილის შედეგად.
 
- See more at: http://www.orthodoxy.ge/eklesiebi/lomisa/lomisa.htm#sthash.x5ikQeX4.dpuf
ვარსკვლავებს, ადამიანების მსგავსად, აქვს საკუთარი [[სიცოცხლე|სიცოცხლის]] ციკლი. მეცნიერებმა დაამტკიცეს, რომ მნათობი, რომელიც ჩვენს [[მზე|მზეს]] მასით ათეულობით და ზოგჯერ ასეულობითაც კი აჭარბებს (მზის მასა კი [[დედამიწა|დედამიწისაზე]] 333 ათასჯერ დიდია), თავისი არსებობის ბოლო სტადიაში, მანამ, სანამ ის საბოლოოდ ჩაქრება, მოკლე დროით გადაიქცევა ზეახალ ვარსკვლავად: ის ფეთქდება და გარშემო ყრის სხვადასხვა ნივთიერებათა ნატეხებს. ერთი დღის განმავლობაში [[ზეახალი ვარსკვლავი]] გამოასხივებს იმდენ ენერგიას, რამდენსაც გამოასხივებდა მზე 1 მლრდ წლის განმავლობაში, ხოლო მისი გარსის ნივთიერება სივრცეში უზარმაზარი სიჩქარით — 10 000 კმ/წმ განიბნევა. ის, რაც აფეთქების შემდეგ რჩება, შეიძლება შეიკუმშოს თავისივე მიზიდულობის ძალის ზემოქმედებით და გარდაიქმნეს ნეიტრონულ ვარსკვლავად. მაგრამ თუ აფეთქების ნარჩენი საკმაოდ დიდია, და როგორც მინიმუმი სამჯერ აღემატება ჩვენი მზის მასას, მაშინ შეკუმშვა შეიძლება იმდენად ძლიერი აღმოჩნდეს, რომ ყოფილი ვარსკვლავი „შავ ხვრელად“ გადაიქცეს.
[[<ref>ფაილი:ლომისის წმინდა ეკლსია|მინიატიურა</ref>]]
 
 
მეცნიერთა მოსაზრებით მხოლოდ ჩვენს [[გალაქტიკა|გალაქტიკაში]] 100 მლნ-ზე მეტი შავი ხვრელია და თითოეული მათგანი შორეულ წარსულში აფეთქებული გიგანტური ვარსკვლავის ნარჩენს წარმოადგენს. ამ „შავი ხვრელების“ მასა კოლოსალური, მზისაზე ბევრჯერ დიდი უნდა იყოს, რადგან ის ისრუტავს ყველაფერს, რაც კი მის გვერდით მოხვდება — ვარსკვლავთშორის აირებსაც და ნებისმიერ სხვა კოსმიურ ნივთიერებასა თუ სხეულს.
 
[[ასტრონომია|ასტრონომები]] თვლიან, რომ სამყაროს მასის უმეტესი ნაწილი სწორედ „შავ ხვრელებში“ იმალება. მათ არსებობას მხოლოდ რენტგენული გამოსხივება ადასტურებს, რომლებიც კოსმოსის ზოგიერთ ადგილებში შეინიშნება, იქ, სადაც არც ოპტიკური და არც რადიოტელესკოპით არაფრის დანახვა არ შეიძლება.
 
მაგრამ თუ „შავი ხვრელები“ უხილავია, როგორ შეიძლება მათი აღმოჩენა? პროფესორ [[ჰოკინგი, სტივენ|სტივენ ჰოკინგს]], XX საუკუნის 60-იანი წლების ბოლოს ერთი იდეა დაებადა. „შავი ხვრელები“, მისი აზრით, არც ისე შავია. გარკვეულ პირობებში ისინი გარემომცველ სივრცეში უნდა უშვებდნენ ნაწილაკებს. მათი გამოშვებით „შავი ხვრელები“ თანდათან კარგავენ თავიანთ ენერგიას და ზომაში შემცირებისას შეიძლება აფეთქდნენ კიდეც. ამ მოვლენას „ჰოკინგის რადიაციას“ უწოდებენ და [[ასტროფიზიკა|ასტროფიზიკოსების]] აზრით მისი ექსპერიმენტულად დაფიქსირება შესაძლებელია. [[1971]] წელს თანამგზავრის დახმარებით [[გედი (თანავარსკვლავედი|გედის თანავარსკვლავედში]] აღმოჩენილ იქნა რენტგენული გამოსხივების წყარო, რომლის გარშემო თავის ორბიტაზე უდიდესი ცისფერი ვარსკვლავი ბრუნავდა. არაფერი განსაკუთრებული ამ ორმაგ ვარსკვლავში არ იყო, გარდა ერთისა — მათი გამოსხივება ძალზე დიდი იყო — იგი 10-ჯერ აჭარბებდა მზისას. მაშინ რა იყო ეს? შავი ხვრელი? ე. ი. შავი ხვრელებიც შეიძლება წარმოადგენდნენ ორმაგი სისტემის ნაწილს — ისინიც შეიძლება იყვნენ ჩვეულებრივი ვარსკვლავების „თანამგზავრები“.
 
ამ აღმოჩენას ბევრი სხვა აღმოჩენაც მოყვა. დამკვირვებლებმა ყურადღება მიაქციეს იმას, რომ [[გალაქტიკა]] M87-ში ძალიან გაიზარდა ცენტრისკენ მდებარე ვარსკვლავების სიკაშკაშე. ამ წერტილს დაუმიზნეს ორბიტალური ტელესკოპი „[[ჰაბლი]]“. მიღებულ სურათებზე მეცნიერებმა დაინახეს რაღაც, რომელიც ნიჟარის ხვრელში ჩამავალი საპნიანი წყლის პატარა მორევს ჰგავდა. ოღონდ ცის მორევში წყლის მაგივრად ვარსკვლავთშორისი აირები ტრიალებდა.
 
ტელესკოპის სპექტროგრაფმა გაზომა მორევის ტრიალის სიჩქარე. ის განმაცვიფრებელი იყო — 1 920 000 კმ/სთ. ამ მონაცემის მიხედვით ასტრონომებმა თავისუფლად გამოთვალეს შავი ხვრელის მიზიდულობის ძალაც და მასაც. აღმოჩნდა, რომ მისი მასა უდრიდა 3 მილიარდ ერთად აღებული მზის მასას!
 
ტელესკოპ „ჰაბლისა“ და სხვა ორი ძლიერი ტელესკოპის ([[ჰავაი|ჰავაის კუნძულებზე]]) დახმარებით მოხდა შემდეგი აღმოჩენები: ყველა გალაქტიკას, მათ შორის ჩვენს „[[ირმის ნახტომი|ირმის ნახტომსაც]]“, აქვს თავისი შავი ხვრელი. იგი მის ცენტრში მდებარეობს და მისი მასა თვით გალაქტიკის მასის პროპორციულია.
 
ამათ გარდა მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ არსებობს მკაფიო საზღვარი, რომელიც გარშემო აკრავს შავ ხვრელს. სივრცეში მფრინავი სხეული შეიძლება მოხვდეს ამ საზღვარს მიღმა, ასეთ შემთხვევაში მას უკან ვერავინ და ვერაფერი დააბრუნებს — იგი საბოლოოდ შავი ხვრელის მსხვერპლი გახდება. ამ საზღვარს „მოვლენების ჰორიზონტს“ უწოდებენ, ალბათ იმიტომ, რომ მის, ისევე როგორც ნამდვილი ჰორიზონტის მიღმა არანაირი მოვლენის დაფიქსირება არ შეიძლება.
 
დღეს მეცნიერებისთვის ცნობილია, რომ არსებობს, როგორც მინიმუმ, ორი სახის შავი ხვრელები — ვარსკვლავური და გალაქტიკური. ვარსკვლავური შედარებით პატარაა; ასეთი ხვრელი წარმოიქმნება მას შემდეგ, რაც ვარსკვლავი, ჩვენს მზეზე დაახლოებით 50-ჯერ დიდი, ამოწურავს თავის საწვავს, გადააგდებს თავის გარსს და შეიკუმშება დაახლოებით 15-20 კმ დიამეტრის მქონე სფეროდ. გალაქტიკური შავი ხვრელები მილიარდობით უფრო დიდია, ვიდრე ჩვენი [[მზე]]. ის გალაქტიკის ცენტრში იმალება და სამყაროს თითქმის მთელი ისტორიის თვითმხილველია.
 
დღეისათვის აღმოჩენილია 11 გალაქტიკური შავი ხვრელი, რომელთა მასაც ჩვენი მზის მასის 2 მლნ-დან 1 მლრდ-მდე მერყეობს.
 
ფანტასტები და ზოგიერთი თეორეტიკოსები თვლიან, რომ „შავი ხვრელიდან“ შეიძლება სხვა განზომილებაში გადასვლა, სადაც შინაგანი ხდება გარეგანი, პირდაპირი — ირიბი და ა. შ. ზოგის აზრით, კი „შავი ხვრელებით“ დროში მოგზაურობაც კი შეიძლება.
 
მეცნიერები დღეს უკვე ფიქრობენ, თუ როგორ გამოიყენონ „შავი ხვრელების“ უზარმაზარი გრავიტაციული შესაძლებლობები კაცობრიობის სასარგებლოდ, მაგრამ მათი იდეები ჯერჯერობით მხოლოდ ახალი ფანტასტიკური ფილმის სცენარად თუ გამოდგება.
 
== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.mpe.mpg.de/ir/GC/index.php ფილმი შავი ხვრელის კანდიდატზე მაქს პლანკის ინსტიტუტის ვებგვერდზე.]
 
[[კატეგორია:ბნელი მატერია]]
[[კატეგორია:შავი ხვრელები| ]]
[[კატეგორია:ასტრონომია]]
 
{{Link FA|bg}}
{{Link FA|eu}}
{{Link FA|fr}}
{{Link FA|he}}
{{Link FA|sk}}
{{Link FA|tr}}
{{Link FA|vi}}
{{Link FA|ml}}
{{Link GA|en}}
{{Link GA|ar}}
{{Link GA|lv}}
{{Link GA|sv}}
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/შავი_ხვრელი“-დან