ირანის ისტორია: განსხვავება გადახედვებს შორის
[შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
მ Bot: 37 ენათაშორისი ბმული გადატანილია Wikidata_ზე, d:q28926 |
მ clean up, replaced: გაანთავისუფლეს → გაათავისუფლეს using AWB |
||
ხაზი 1:
{{სტილი}}
{{ირანის ისტორია}}
'''[[ირანი]]ს ისტორია''' უძველესი დროიდან იწყება, პირველი ძლიერი ირანული სახელმწიფო იყო [[დიდი ირანი]] , რომელიც მდინარე [[ინდი]]დან და [[სირდარია|სირდარიიდან]] იწყებოდა და მოიცავდა [[კავკასია]]ს, [[კასპიის ზღვა|კასპიის ზღვის]] რეგიონებს, [[არალის ზღვა]]ს, სამხრეთით [[სპარსეთის ყურე|სპარსეთის ყურის]] რეგიონებს. დიდი ირანი ერთ-ერთი ძლიერი სახელმწიფო იყო ამ პერიოდში.
დიდი ირანის დაშლის შემდგომ, ირანის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა სხვადასხვა სპარსული ტომი, რომლებსაც ერთმანეთთან გამუდმებული ბრძოლები ჰქონდათ და ცდილობდნენ მოეპოვებინათ დომინირება ამ რეგიონში. უძველესი ირანული სახელმწიფო იყო [[ელამი]], რომელიც [[ბრინჯაოს ხანა|ადრეულ ბრინჯაოს ხანაში]] წარმოიშვა. სპარსული ტომების გამუდმებულ ბრძოლებში წარმატებას ჯერ [[მიდია|მიდიელები]] აღწევენ, მაგრამ მათ მალე [[აქემენიდების იმპერია|აქემენიდები]] ამარცხებენ, აქემენიდების იმპერიის დაცემის შემდეგ ირანის ტერიტორიაზე წარმოიქმნა [[პართიის სამეფო]], რომელიც [[სასანიდები|სასანიდებმა]] გაანადგურეს.
ირანის სახელმწიფოებს ძალიან ბევრი მტერი ჰყავდა, რომლებიც ხშირად იპყრობდნენ ირანს. დამპყრობლები ირანზე ძალიან დიდ გავლენას ახდნენდნენ. ირანი დაუპრიათ უდიდეს იმპერიებს რომელთაგან ახანიშნავია [[ბერძნები]], [[არაბები]], [[თურქ-სელჩუკები]] და [[მონღოლები]]. დამპყრობლები ირანში ავრცელებდნენ თავიანთ რელიგიას, სწორედ არაბებმა გაავრცელეს ირანში [[ისლამი]].
ხაზი 17:
{{main|ელამი|მანა}}
[[ფაილი:Choghazanbil2.jpg|thumb|300px|left|[[ჩოგხა-ზანბილი]] იყო მესოპოტამიელების მიერ აგებული შენობა . ეს შენობა განიხილება როგორც ერთ-ერთ უდიდეს კომპლექსანდ უძველეს დროში .]]
ირანში ადამიანები უძველესი დროიდან ცხოვრობდნენ . არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილია ნასახლები რომლებიც მიეკუთვნება [[რკინის ხანა|ადრეულ რკინის ხანა]]ს . უძველესი ირანული სახელმწიფოები შეიქმნა [[ძვ. წ. 3000]] წელს ეს იყო [[ელამი]] და შემდგომ [[ბაბილონი]] . ამ სახელმწიფოებმა მნიშვნელოვანი წარმატება მოიპოვეს , სწორედ ელამის სახელმწიფომ შექმნა უძველესი ირანული [[ცივილიზაცია]]. [[ბრინჯაოს ხანა|ადრეულ ბრინჯაოს ხანა]]ში აქტიურად წარმოიშვება და ძლიერდება ირანული მოდგმის ტომები .
[[ძვ. წ. X საუკუნე|ძვ.წ 10]] და [[ძვ. წ. IX საუკუნე|ძვ.წ 9]] საუკუნეებში [[არიული რასა|არიული]] ტომები (წინაპრები [[ირანელები|თანამედროვე ირანელების]]) საუბრობენ [[ინდო ირანული ენა|ინდო ირანულ ენაზე]] .ეს ხალხი ცხოვრობდნენ [[ირანის პლატო]]ზე . პროტო ელამის პერიოდში იწყება ირანის ტერიტორიაზე [[მარგიანული ცივილიზაცია|მარგიანული ცივილიზაციის]] წარმომადგენლების გადმოსახლება . 1 ათასწლეულისთვის უკვე ირანის ტერიტორიაზე დაიწყო წარმოშობა ირანული მოდგმის ტომებმა , რომლებმაც შემდგომში დიდ წარმატებებს მიაღწიას , ამათგან აღსანიშნავია : [[მიდიელები]] , [[ირანელები|სპარსელები]], [[ბაკტრიელები]] . სპარსეთის მოსახლეობას უკვე მნიშვნელოვანი მტრები უჩნდება ჯერ [[სკვირთები]] და [[სარმატები]] , ხოლო შემდგომ [[კიმერიელები]] და [[ალანები]] . ეს მომთაბარე ტომები [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] რეგიონიდან და [[ბალკანეთის ნახევარკუნძული]]დან იყვნენ.
ხაზი 28:
[[ფაილი:Aqemenidebi.jpg|thumb|250px|აქემენიდების იმპერია.]]
[[ფაილი:Persian warriors from Berlin Museum.jpg|thumb|250px|სპარსელი მოისრეები . დარიოსის სასახლე [[სუსა]].]]
[[ძვ. წ. 646|ძვ.წ. 646]] წელს [[ასურეთი|ასურეთის]] მეფემ [[ასურბანიფალი]]მ დაიპყრო სუსა ელამების დედაქალაქი . ამის შემდგომ ასურეთის მეფეებს ძალიან გაურთულდათ სიტვაცია ჩრდილოეთ [[მესოპოტამია|მესოპოტამიაში]] , სადაც თანდათანობით ძლიერდებოდნენ [[მიდიის სამეფო|მიდიელები]] . ასურეთს ამ დროს ჩამოსცილდა [[ეგვიპტე]]ც. [[ძვ. წ. 605]] გაძლიერებული მიდიისა და ბაბილონეთის კოალიციამ ბოლო მოუღო ასურეთის სახელმწიფოა. მისი ტერიტორია გამარჯვებული სახელმწიფოს შემადგენლობაში შევიდა. ასურეთის დედაქალაქი [[ნინევია]] , დაანგრიეს . ძლიერი მიდიის სამეფომ ნელ-ნელა დაიწყო დასუსტება , ამ პერიოდში ირანის ტერიტორიაზე გაძლიერდა [[აქემენიდების დინასტია]] , რომლებმაც თავის კონტროლს დაუქვემდებარეს მრავალი ტერიტორია . ჩამოყალიბდა [[აქემენიდების იმპერია]] (ძვ. წ 648–330) .
[[ძვ. წ. 558]] წელს აქემენელთა სამეფოს სათავეში ჩაუდგა აქემენის შთამომავალი [[კიროს II დიდი]] (558-530), რომელმაც ძველი წელთაღრიცხვით [[ძვ. წ. 550|550]] წელს დაამარცხა [[მიდიის იმპერია|მიდიელები]] და შემოიერთა მიდიის ტერიტორიები. ძველი წელთაღრიცხვით [[ძვ. წ. 539|539]] წელს კიროსმა დაიპყრო [[ბაბილონი]]. კიროს II-ის მემკვიდრის [[კამბიზ II]]-ის (ძველი წელთაღრიცხვით 530-522 წლებში) დროს სპარსელებმა დაიპყრეს ეგვიპტე. მალე მათი სახელმწიფო უზარმაზარ იმპერიად იქცა, რომელიც გადაჭიმული იყო ცენტრალური აზიიდან მაკედონიამდე. კამბიზის გარდაცვალების შემდეგ აქემენიდების იმპერიაში გამეფდა [[დარიოს I]] (ძველი წელთაღრიცხვით 522-486 წლები).
დარიოსის მმართველობის დაწყებამდე ქვეყნის დედაქალაქი იყო [[სუსა]], დარიოსმა იმპერიის დედაქალაქი [[პერსეპოლისი|პერსეპოლისში]] გადაიტანა. ქალაქში შედიოდა ფართო სადღესასწაულო კიბე, რომელიც მორთული იყო 33 ხალხის რელიეფით რომლებსაც ხარკი მიჰქონდათ მეფესთან . უზარმაზარი კარიჭო ხსნიდა გზას აპადანისაკენ იმდროისთვის ყველაზე დიდ სასახლისკენ. დარიოსმა მნიშვნელოვანი ადმინისტრაციული რეფორმები ჩაატარა, რამაც დაპყრობილ ქვეყნებში სახელმწიფოს კონტროლი გააძლიერა. აქემენიდების იმპერია იყოფოდა [[სატრაპები|სატრაპებად]] . აქემენიდების იმპერია უდიდეს სამხედრო ჯარზე იყო დაყრდნობილი , მიუხედავად ამისა ამ პერიოდში თანდათანობით ძლიერდემა [[საბერძნეთი]] , რომელიც აქემენიდების იმპერიას სერიოზულ ზიანს და წინააღმდეგობას აყენებს . აქემენიანთა მეფემ [[ქსერქსე|ქსერქსემ]](ძველი წელთაღრიცხვით [[ძვ. წ. 486|486]]-[[ძვ. წ. 465|465]] წლები) წამოიწყო ლაშქრობა ბერძენთა წინააღმდეგ. მაგრამ [[ძვ. წ. 490|ძველი წელთაღრიცხვით 490 წელს]] ქალაქ [[მარათონი|მარათონთან]] ბრძოლისას, [[ძვ. წ. 480|ძველი წელთაღრიცხვით 480 წლის]] [[სალამინის ბრძოლა|სალამინის საზღვაო ბრძოლაში]], [[ძვ. წ. 479|ძველი წელთაღრიცხვით 479 წლის]] [[პლატეა]]სთან ბრძოლაში და იმავე წელს [[მიკალის კონცხი|მიკალის კონცხთან]] საზღვაო ბრძოლაში ბერძნებმა დაამარცხეს სპარსელები და აიძულეს უარი ეთქვათ [[საბერძნეთი]]ს დაპყრობის გეგმაზე. [[ძვ. წ. 449|ძველი წელთაღრიცხვით
აქემენიანთა სამეფო კარის ინტრიგებმა,სახელმწიფო გადატრიალებებმა,დაპყრობილი ხალხების პერიოდულმა აჯანყებებმა, სატრაპთა სეპარატისტულმა მიდრეკილებებმა დაასუსტა იმპერეია და მას აღარ ეყო ძალა გამკლავებოდა ახალ მეტოქეს [[მაკედონია]]ს. [[ძვ. წ. 334]] წელს მაკედონურ-ბერძნული არმია შეიჭრა აქემენიანთა იმპერიაში და რამდენიმე წელიწადში სასტიკად გაანადგურა.
ხაზი 40:
{{main|სელევკიდების იმპერია}}
[[ფაილი:Seleucid-Empire 200bc.jpg|thumb|300px|სელევკიდების იმპერია ძვ.წ 200 წელს .]]
ძვ.წ 334 -331 წლებში [[ალექსანდრე მაკედონელი]], აწარმოებდა დიდ დაპყრობით ომებს . [[გრანიკოსის ბრძოლა]]ში ალექსანდრემ დაამარცხა [[აქემენიდების იმპერია|სპარსელების]] უძლიერესი არმია. ამ ბრძოლის შემდეგ ალექსანდრემ დაიმორჩილა ირანის ტერიტორია და შექმნა უზარმაზარი იმპერია . მაგრამ როდესაც ალექსანდრე გარდაიცვალა მას მემკვიდრე არ დარჩენია და მისი იმპერია დაიშალა რამდენიმე სახელმწიფოდ. ართ-ერთი ასეთი სახელმწიფო იყო [[სელევკიდების იმპერია|სელევკიდების სირია]] , რომლის სათავეში იყო [[სელევკი I ნიკატორი]]. სელევკიდების სახელმწიფო აბსოლუტურ მონარქიულ სახელმწიფოდ იქცა . სელევკიდების სამეფოში დაიხვეწა არმია და ბიუროკრატიული აპარატი . სელევკიდების სამეფო დაპყრობით კამპანიებს ატარებს , სელევკიდების ტერიტორია [[ავღანეთი|ავღანეთამდე]] გადაიჭიმა . იმპერიის ტერიტორიაზე დაიწყო გავრცელება ბერძნულმა კულტურამ . სელევკიდების ტერიტორიაზე მთავარ რელიგიად [[ზოროასტრიზმი]] იქცა .
ასეთი წარმატებების მიხედავად სელევკიდების იმპერია თანდათანობით სუსტდება , ამ დროს ძლიერდება [[პართიის იმერია|პართიის სამეფო]], [[პონტოს სამეფო|პონტო]] , რომლებიც გამუდმებით ესხმოდნენ სელევკიდებს . [[ძვ. წ. 63]] წელს სელევკიდების სამეფო განადგურდა , და მისი ტერიტორიები მეზობელმა სახელმწიფოებმა გაინაწილეს .
ხაზი 49:
[[ფაილი:Parthian Queen Bust.jpg|thumb|150px|right|დედოფალ [[მუსე]]ს ქანდაკება . [[ირანის ნაციონალური მუზეუმი]]]]
[[კასპიის ზღვა|კასპიის ზღვის]] სამხრეთ-აღმოსავლეთით შეიქმნა სახელმწიფო , რომლის სათავეში [[არშაკიდების დინასტია]] იყო . პართიის სახელმწიფო სწორედ მაშინ წარმოიქმნა როდესაც [[ალექსანდრე მაკედონელი]]ს უზარმაზარი იმპერია დაინგრა . პართიის მეზობლები იყვნენ ძლიერი [[საბერძნეთი]] და [[სელევკიდების იმპერია|სელევკიდების სირია]] . [[ძვ. წ. III საუკუნე|ძვ.წ III საუკუნიდან]] იწყება პართიის როგორც ძლიერი სახელმწიფოს ჩამოყალიბება , პართიის სამეფომ ბოლო მოუღო სუსტ სელევკიდების სიარას . მაგრამ გაძლიერებული [[რომის იმპერია]] სულ უფრო ამჟღავნებს თავის ინტერესებს აღმოსავლეთის რეგიონებისადმი . კონფლიქტი პართიასა და რომს შორის გარდაუალი გახდა , პართიასა და რომს შორის ბრძოლაში გაიმარჯვა რომის იმპერიამ და მიიერთა პართიის აღმოსავლეთი პროვინციები [[კაპადოკია]] და [[ანატოლია]] . ამის შემდეგ პართიასა და რომს შორის მთავარი პრობლემა [[დიდი სომხეთი|სომხეთის]] საკითხზე შეიქმნა . სომხეთის დაუფლებისთვის ბრძოლა არ წყდებოდა , სომხეთში ძალაუფლება ორმა იმპერიამ თანაბრად გაინაწილეს .
პართიული ჯარი ორი ნაწილისგან შედგებოდა : [[კავალერია|კავალერიისგან]] და ქვეითი ჯარისგან .
ხაზი 58:
{{main|სასანიდების იმპერია}}
[[ფაილი:
[[ფაილი:Relief of Shapur I capturing Valerian.jpg|250px|thumb|right|Rock-face relief at [[Naqsh-e Rustam]] of Iranian emperor [[Shapur I]] (on horseback) capturing [[Roman Empire|Roman]] emperor [[Valerian I]] (kneeing) and [[Philip the Arab]] (standing) .]]
[[III საუკუნე|III]] საუკუნის დასაწყისში [[ირანი|ირანში]] გაბატონთა [[სასანიდები|სასანიანთა დინასტია]] . სასანიანთა მპერია ([[226]]-[[650]]) ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანეი პერიოდია ირანის ისტორიაში. თავის ძალაუფლების ზენიტში [[იმპერია]] საკმაოდ ვრცელ ტერიტორიას ფლობდა - [[ცენტრალური აზია|ცნტრაზლური აზიის]] , თანამედროვე [[პაკისტანი|პაკისტანის]] , [[კავკასია|კავკასიის]] და [[თურქეთი|თურქეთის]] ნაწილს , [[სირია]] [[პალესტინა|პალესტინას]] , [[არაბეთის ნახევარკუნძული|არაბეთის ნახევარკუნძულს]] .
სასანიანთა იმერიას სამ ძრითად პერიოდად ყოფენ 1) [[III საუკუნე|III]] – [[IV საუკუნე|IV]] საუკუნეები , იმპერიის ჩამოყალიბების პროცესი . 2) [[V საუკუნე|V]] – [[VI საუკუნე|VI]] საუკუნეების დასაწყისი , სტაგნაცია და გარკვეული დაკნინება , რაც უპირველესად გამოწვეული იყო ცენტრალური აზიიდან წამოსული [[ჰუნები|ჰუნების]] (ჰეფთალიტების) ტომებთან დაპირისპირებით . 3) [[VI საუკუნე|VI]] – [[VII საუკუნე|VII]] სს - პერიოდი იწყება [[ხოსრო II|ხოსრო II ანუშირვანის]] , ყველაზე მნიშვნელოვან სასანი შაჰის მეფობით და სახელმწიფოს არნახული გაძლიერებით , რაც დროებითი მოვლენა გამოდგა და დასრულდა იმპერიის დაცემით [[არაბეთის იმპერია|არაბთა]] დაპყრობის შედეგად .
სასანიდებმა ააღორძინეს და სრულქმნეს [[მაზდეანობა|მაზდეანური]] რელიგია [[ზოროასტრიზმი]] , რომელიც ქვეყნის ცენტრალიზაციის პროცესში მათ ძლიერ იდეოლოგიურ იარაღად იქცა . გავრცელებული იყო [[ქრისტიანობა|ქრისტიანობაც]] მაგრამ შაჰები პირველ რიგში მფარველობდნენ , [[ბიზანტია|ბიზანტიის]] მიერ მათი მთავარი პოლიტიკუროი მოწინააღმდეგის, დევნილ ქრისტიანულ მიმდინარეობებს ([[ნესტორიანელობა]]ს , [[მონოფიზიტობა]]ს ) .
სასანიანთა ირანის ფეოდლური საზოგადოება ოთხ კატეგორიისგან შედგება : [[ქურუმი|ქურუმები]] , მეომრები , მიწათმოქმედნი და ხელოსნები . იმპერია დაყოფილი იყო 26 პროვინციად , თუმცა ამ პროვინციათაგან ზოგიერთი იმპერიის უშუალო ნაწილს არ წარმოადგენდა და მასთან ვასალურ დამოკიდებულება აკავშირებდა (ერთი პერიოდი ასეთი ვასლი იყო - [[იბერია]]ც) .
[[ახლო აღმოსავლეთი|ახლო აღმოსავლეთსა]] და [[კავკასია|კავკასიაში]] ჰეგემონიისთვის გამუდმებული ბრძოლა მიმდინარეობდა სასანიდებსა და რომს , ხოლო შემდეგ ბიზნტიის იმპერიებს შორის . ამასთან ერთად , დიდი იყო ამ ორი ცივილიზაციის ურთიერთზეგავლენაც .
== ხალიფატი და სულთნების ერა ==
ხაზი 83:
[[სასანიდები|სასანიდთა დინასტიის]] აღსასრულის შემდეგ, სპარსეთის მმართველები ხდებიან [[ომაიანები]], რომლებსაც სახალიფოში ძალაუფლება თავის ხელში ჩაეგდოეთ, ხალიფა [[ალი იბნ აბი-ტალიბი|ალის]] სიკვდილის შემდეგ . ომაიანთა მმართველობა სახალიფოში 661-750 წლებში მიმდინარეობდა . სახალიფოში დინასტიური მმართველობა დამყარდა. ხალიფა [[მუავი]]მ სათავე დაუდო ომაინთა საგვარეულოს. [[692]] წელს სახალიფოს სატახტო ქალაქი გახდა [[დამასკო]]. სასანიდების დამარცხების შემდეგ სახალიფოს მხოლოდ [[ბიზანტია]] ეომებოდა, ომაინები წარმატებით ებრძოდნენ ბიზანტიას, მათ არაერთხელ შემოარტყეს ალყა [[კონსტანტინოპოლი|კონსტანტინოპოლს]].
ომაინთა დინასტიის, მმართველობის დროს სახალიფოში და მათ შორის ირანშიც იწყებს მკვეთრად გავრცელებას არაბული კულტურა. სპარსეთში ვრცელდება [[არაბული ენა]], რომელიც უდიდეს გავლენას ახდენს [[სპარსული ენა|სპარსულ ენაზე]], დამწერლობის მხრივაც სპარსეთში ვრცელდება [[არაბული დამწერლობა]], რომელიც ადგილობრივ ირანულ დამწერლობებს საერთოდ ნდევნის, მოსახლეობის ცხოვრებისგან.
ამ პერიოდში [[არაბები]] ყოველმხრივ ცდილობდნენ შეენარჩუნებინათ სოციალური ბარიერები არაბებსა და არაარაბებს შორის, თუნდაც რომ მათ მიეღოთ ისლამი და გაეთავისებინათ არაბული ენა. ისინი დაუშვებლად მიიჩნევდნენ არაბი ქალის ქორწინებას არაარაბ მამაკაცთან.
[[VII საუკუნე|VII საუკუნის]] დასაწყისიდან ომაინთა ძლიერი მმართველობა არაბეთში თანდათანობით სუსტდება. განხეთქილება თვით ისლამშიც აშკარა გახდა, ისლამი ჩამოყალიბდა როგორც ორ რელიგიად [[სუნიზმი|სუნიზმად]] და [[შიიზმი|შიიზმად]]. თანდათანობით დაწინაურდა სპარსული ელემენტები და თავად სპარსეთი დაწინაურდა არაბთა სახალიფოს პროვინციებში. მალე არაბული სახელმწიფო ისლამურ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა, რაშიც ძალიან დიდი წვლილი სპარსელებს ეკუთვნის. ომაიანთა დინასტიას აღარ შეეძლო სახელმწიფოს გაძღომოდა ის როგორც ადრე, მალე კი სიტვაცია რადიკალურად იცვლება, ქვეყნის სათავეში მოდის [[აბასიანთა დინასტია]].
ხაზი 93:
[[ფაილი:Saffarids.jpg|thumb|300px|საფარიდების დინასტია 900 წელი .]]
[[ფაილი:Iran circa 1000AD.png|thumb|250px|ირანული დინასტიების რუკა . 1000 წელი]]
თავდაპირველად აბასიდების არმიას სათავეში , [[აბუ მუსლიმი]] მეთაურობდა . აბუ მუსილმი არაბულ ირანული წარმოშობის იყო . უკვე აშკარად გამოჩნდა სპარსელების დაწინაურება სახალიფოში . 750 წლიდან აბასიდებმა უკვე ოფიციალურად შეცვალეს ომიანთა დინასტია .
[[არაბები|არაბთა]] პრივილეგიები წარსულს ჩაბარდა, პირველ რიგში საქმე ეხება [[ირანელები|სპარსელების]] აღზევებას, რომლებმაც უმნიშვნელოვანესი როლი შეასრულეს არაბული სახელმწიფოს ისლამურად გარდაქმნაში, სახელმწიფო მმართველების სისტემის სრულყოფას და კულტურულად განვითარებას. [[აბასიანები|აბასიანებმა]] სტატხტო ქალაქი [[დამასკო]]დან, გადაიტანეს [[ერაყი|ერაყში]] რომელიც დიდი კოსმოპოლიტური იმპერიის ცენტრი იყო ძველ აღმოსავლეთში. ახალი დედაქალაქი [[ბაღდადი]] [[ევფრატი|ევფრატის]] აღმოსავლეთ ნაპირზე გაშენდა. სიმბოლურად სწორედ ახალი დედაქალაქის მახლობლად იყო [[სასანიანები|სასანიანა]] დედაქალაქის [[ქტესეფონი]]ს ნანგრევები. სწორედ ბაღდადში მეფობდნენ აბასიანები ხუთი საუკუნის განმავლობაში, თავდაპირველად როგორც იმპერიის ეფექტური მმართველები , ხოლო პოლიტიკური დაკნინების შემდეგ როგორც ნომინალური მმართველები, როდესაც რეალური ძალაუფლება სხვათა, უპირველესად სამხედრო მეთაურების ხელში იყო.
ხაზი 99:
ამდენად მოხდა [[იმპერია|იმპერიის]] ცენტრის უფრო აღმოსავლეთით გადანაცვლება, ძველი ირანული [[ცივილიზაცია|ცივილიაციის]] სიახლოვეს . დასრულდა [[არაბები|არაბთა]] მონოპოლია სახელისუფლებო თანამდებობზე. აღორძინდა სპარსული ტრადიციები. პირველად ისლამურ სახელმწიფოში შეიქმნა რეგულარული ჯარი. აბასიანი ხალიფა უკვე არაფრით გავდა თავის წინამორბედ ომიან ხალიფას, რომელიც პრაქტიკულად არაბი ტომების მეთაურების მბრძანებელი იყო. ის წარმოადგენდა ძველაღმოსავური სტილის ავტოკრატ მმართველს.
[[XI საუკუნე|XI საუკუნისთვის]] აშკარად იჩინა თავი ისლამური სახელმწიფოსა და საზოგადოების დაკნინების ნიშნებმა , წარმოიშვა ახალი ნახევრად დამოუკიდებელი სახელმწიფოები რომლებიც , არაბთა ხალიფას ნაკლებად ემორჩილებოდნენ. რეგიონებს გაუჩნდათ სეპარატისტული მიდრეკილებები . მოხდა მთლიანად ისლამური იმპერიის პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სტრუქტურის , რომელიც [[ბიზანტია|ბიზანტიურ]] და [[სასანიდები|სასანურ]] საფუძვლებს ეყრდნობოდა , კოლაფსი . ხალიფლების ხელისუფლება სულ უფრო ნომინალური იყო . ამგვარი ტენდეციები გამოვლინდა ირანშიც , ირანში წარმოიქმნა ახალ-ახალი სახელმწიფოები : [[თაჰრიდების დინასტია|თაჰრიდები]] და [[ხორესანი]] (820-72) . 867-903 წლებში წარმოიშვა კიდევ ახალი ირანული სახელმწიფოები [[საფარიდები]] და [[სისტანი]] . ეს სახელმწიფოები თანდათან ძლიერდებოდნენ და ისინი მხოლოდ ნომინალურად ემორჩილებოდნნე ხალიფას და ელოდებოდნენ იმ დროს როდესაც მოახდენდნენ არაბთა იმპერიისგან გამოყოფას .
ამ დროს აღმოსავლეთიდან იწყება თურქული მოდგმის ტომების , შემოტევები იმპერიაზე . [[სელჩუკთა სახელმწიფო|თურქ -სელჯუკები]] თანდათანობით ძლიერდებიან , და იმპერიას დაუნდობლად ანადგურებენ .
ხაზი 107:
{{Main|ღაზნევიდების სახელმწიფო|სელჩუკთა სახელმწიფო|ხვარაზმი}}
[[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] დასაწყისისთვის [[თურქები|თურქი ხალხის]] ორმა დიდმა მიგრაციამ შეცვალა [[ახლო აღმოსავლეთი|ახლო აღმოსავლეთის]] სიტვაცია . [[ცენტრალური აზია|ცენტრალურ აზიაში]] მდინარე სირდარიასთან [[იღუზი თურქები]] მომთაბარეობდნენ . უფრო აღმოსავლეთით მდინარე [[ირტიში|ირტიშტან]] ბინადრობდნენ თურქი [[ყივჩაყები|ყივჩაღები]] . ყივჩაღები დაიძრნენ აღმოსავლეთით . საკუთარი ტერიტორიისდან გამოდევნილი იღუზები ისლამურ ტერიტორიებზე გადავიდნენ . თურქთა მიგრაცია კიდევ რამდენჯერმე განხორციელდა მათ შორის [[ირანი]]ს ტერიტორიაზეც . [[სელჩუკთა სახელმწიფო|სელჯუკებმა]] მიიღეს [[ისლამი]] , ამის შემდეგ ისინი განუწყვეტილვ ესხმიან თავს მუსლიმებს და სხვა თურქულ ტომებს . მალე სელჯუკის შვილიშვილებმა [[თორღურ ბეგმი|თორღურ ბეგმა]] და [[ჩაღრი ბეგმი|ჩაღრი ბეგმა]] , გაილაშქრეს [[ღაზნევიდების სახელმწიფო|ღაზვინების]] წინააღმდეგ და გამოდევნეს ისინი ირანიდან .
[[X საუკუნე|X საუკუნიდან]] იწყება თურქთა მასიური ისლამიზაცია , მათ ირანელებისგან განსხვავებით არ გააჩნდათ წინა ისლამური ისტორია . მათ მიიღეს [[სუნიზმი]] და ისინი ისლამის თავგამოდებული დამცველები გახდნენ .
თორღურ ბეგმა [[1038]] წელს დაიკავა აღმოსავლეთ ირანის ქალაქი [[ნიშაპური]] , ხოლო [[1040]] წელს ღაზვინების დამარცხების შემდეგ ის გახდა აღმოსავლეთ ირანის უდიდესი პროვინციის [[ხორასანი]]ს მბრძანებელი . [[1055]] წელს თურღრ ბეგმა გაიარა მთელი ირანი და შევიდა [[ბაღდადი|ბაღდადში]] , არაბთა [[ხალიფა|ხალიფამ]] მას [[სულთანი|სულთნის]] ტიტული უბოძა , შემდეგ კი თორღურმა დამატებით მიიიღო '''”აღმოსავლეთის და დასავლეთის ამირის ”''' ტიტული . ირანის ქალაქების მოსახლეობა უბრძოლველად ემორჩილებოდა თურქ-სელჯუკებს , რადგან მათ არ ჰქონდათ იმედი იმ დახმარების მიღების რაც მათ მბრძანებელს არაბთა ხალიფას უდა გაეწია .
[[ფაილი:Seljuk Empire locator map.svg|thumb|right|300px|დიდი სელჯუკთა იმპერია , მელიქ შაჰ I-ის მმართველობის დროს .
[[სელჩუკთა სახელმწიფო|სელჯუკთა იმპერია]] კიდევ უფრო გაძლიერდა და გაფართოვდა სულთნების [[ალფ-არსლანი|ალფ არსლანისა]] ([[1063]]-[[1072]]) და [[მელიქ შაჰი]]ს ([[1072]]-[[1092]]) მმართველობის პერიოდში . ამ პერიოდში ირანი სელჯუკთა იმპერიის ერთ დიდ პროვინციად იქცა , ერთადერთი ქვეყანა რომელიც თურქ- სელჯუკებს წინააღმდეგობას უწევდა იყო [[ბიზანტია]] . თურქების განუწყვეტელი შემოსევების შედეგად განადგურდა ბიზანტიის თავდაცვითი ხაზი . [[1071]] წელს ალფ არსლანმა [[მანასკეტის ბრძოლა|მანასკეტთან ბრძოლაში]] დაამარცხა ბიზანტიის უდიდესი არმია თავად კეისარი კი ტყვედ იგდო .
მელიქ შაჰის მმართველობის დროს სელჯუკთა იმპერია დავისი მმართველობის ზენტშია , თურქ-სელჯუკებს შორეული [[იემენი]]ც ემორჩილება . დიდი სელჯუკთა სახელმწიფოს განმტკიცებაში უდიდესი წვლილი მიუძღვის სპარს [[ნაზამ ალ - მულქმანი|ნაზამ ალ - მულქმან]]ს . ნაზამმა შექმნა სასწავლებლები - [[მადარასეები]]ს სისტემა . ნაზამ ალ მულქმანი უდიდეს როლს თამაშობდა სელჯუკთა იმპერიაში მან მოახერხა დროებით სულთნის ვაჯებს შორის მშვიდობის დამყარება , როდესაც ის გარდაიცვალა სულთნის ვაჟებს შორის ატყდა შიდა დაპირისპირება რამაც სელჯუკთა იმპერიის საბოლოო დაშლა გამოიწვია
[[XII საუკუნე|XII საუკუნის]] მიწურულს ცენტრალური აზიიდან წამოსულმა [[ხვარაზმი|ხორაზმელებმა]] თურქეთის მცირე პოლიტიკური ერთეულების უდიდესი ნაწილის განადგურება და მთლიანად დაიკავეს [[ირანი]] . სელჯუკთა ბატონობა ისტორიას ჩაბარდა .
== მონღოლების და თემურიდების იმპერია ==
{{main|მონღოლთა დაპყრობები აზიაში|მონღოლთა იმპერია|ილხანები|თემურიდების იმპერია}}
[[ფაილი:PremongolEurasia.png|thumb|left|300px|[[ევრაზია|ევრაზიის]] სახელმწიფოების მონღოლთა დაპყრობებამდე 1200 წელი.]]
[[XIII საუკუნე|XIII საუკუნის]] დასაწყისში [[აზია|აზიის]] აღმოსავლეთ ნაწილიდან ახალი დამპყრობლები - [[მონღოლები]] დაიძრნენ დასავლეთის მიმართულებით . მათ უმოკლეს დროში დაიპყრეს ისლამური სამყარო .
მონღოლთა იმპერიის დამაარსებლებმა [[ჩინგიზ-ყაენი|ჩინგიზ ყაენმა]] გააერთიანა დაქსაქსული მონღოლები და შექმნა უძლიერესი არმია რომელიც მსოფლიოს დასაპყრობდა ემზადებოდა . [[1218]] წლისათვის ჩრდილო-აღმოსავლეთით აზიის უმეტესი ნაწილი მის გამგებლობაში იყო და ის დასავლეთისაკენ შემოტრიალდა. მალე მონღოლების გამგებლობის ქვეშ აღმოჩნდა [[სირდარია|სირდარიის]] აღმოსავლეთით არსებული მიწები . ამდენად , ისინი უშუალოდ დაუმეზობლდნენ [[ხვარაზმი|ხორაზმის]] თურქული წარმოშობის მუსლიმ შაჰს .
მომდევნო წელს სირდარიის ნაპირზე მდებარე ქალაქ [[ოტარორი]]ს , ირანის ხორაზმელი გამგებლის ბრძანებით გაძარცვეს მონღოლეთიდან მომავალი ქარავანი და 450 ვაჭარი მოკლეს . მონღოლთა შურისძიებამ არ დააყოვნა . იმავე წელს ჩინგიზ ყაენმა გადალახა სირდარია და შეიჭრა [[ირანი|ირანის]] ტერიტორიაზე . [[1220]] წელს მთელი [[ცენტრალური აზია]] უმნიშვნელოვანესი ქალაქების , [[ბუხარა|ბუხარიასა]] და [[სამარყანდი|სამარყანდის]] ჩათვლით , მის ხელში იყო . მალე მონღოლებმა [[ამურდარია]]ც გადალახეს და შეიჭრნენ აღმოსავლეთ ირანში . [[1227]] წელს ჩინგიზ ყაენის გარდაცვალების შემდეგ მონღოლთა წინ სვლა დროებით შეჩერდა .
ხაზი 130:
ამ პერიოდში [[ხვარაზმი|ხორაზმის]] და ირანის მმართველი [[ჯალალედინი|ჯალა ად-დინ მანგუბეტის]] თავი [[ინდოეთი|ინდოეთს]] ჰქონდა შეფარებული . მას შემდეგ რაც მონღოლები დროებით უკან დაბრუნდნენ , მან განაახლა დამპყრობლური ბრძოლა . ჯალალ ად დინმა წამოიწყო ბრძოლა [[აბასიანთა სახალიფო|აბასიანთა ხალიფის]] , [[ანატოლია|ანატოლიის თურქების]] , [[ეგვიპტე|ეგვიპტელების]] და ''[[საქართველო|ქართველების]]'' წინააღმდეგ . [[1230]] წელს მონღოლებმა კვლავ გაილაშქრეს ჯალალ ედ დინის წიააღმდეგ და დაამარცხეს ყველა შესაძლო მოკავშირეზე გადამტერებული ხორეზმშაჰი . [[1231]] წელს ჯალალ ედ დინი დაიღუპა და დაიშალა მისი მახვილით შეკოწიწებული იმპერია .
[[ფაილი:Das Reich Timur-i Lenks (1365-1405).GIF|thumb|250px|left|[[თემურიდების იმპერია|თემურიდების იმპერიის]] რუკა . ]]
[[1240]] წლისათვის მონღოლების ხელში იყო დასავლეთ ირანიც . [[XIII საუკუნე|XIII საუკუნის]] შუა ხანებისთვის საჭირო გახდა დაპყრობილ ქვეყნების შემომტკიცება , დიდი [[ყაენი]]ს ბრძანებით მონღოლთა არმიამ , რომლის სათავეში [[ჰულუგუ]] იდგა გადალახა [[ამუდარია]] და დაიპრო ისლამური სამყარო [[ეგვიპტე]]მდე . [[1258]] წელს მონღოლთა ჯარები [[ბაღდადში]] შეიჭრა . მათ უკანასკნელი [[აბასიანები|აბასიანი]] ხალიფა [[ალ-მუსთასიმი]] , საგვარეულოს ყველა წარმომდგენელტან ერთად , სიცოცხლეს გამოასალმეს . აბასიანთა მმართველობა ისტორიას ჩაბარდა . მონღოლთა წინსვლა მხოლოდ ეგვიპტემ შეაჩერა [[აიუნნ ჯალთუის ბრძოლა]]ში . ჩინგიზ ყაენის შთამომავლებმა იმპერია რამდენიმე ნაწილად გაიყვეს , რომელთაგანაც ერთ-ერთი იყო [[ილხანები|ილხანტა სახელმწიფო]] , რომლის შემადგენლობაში შედიოდა [[ირანი]] , [[ავღანეთი]] , [[მცირე აზია]] და [[კავკასია]] .
ამ უზარმაზარი იმპერიის შენარჩუნება შეუძლებელი იყო, მონღოლური სახელმწიფოები ერთმანეთს ებრძოდნენ მოსაზღვრე ტერიტორიებისთვის . მონღოლებმა ვერ შესძლეს ერთიანი სახელმწიფოს შენარჩუნება და [[XIV საუკუნე|XIV
[[ცენტრალური აზია|შუააზიელი]] მონღოლთა შთამომავალმა [[თემურლენგი|თემურმა]] კვლავ გააერთიანა მონღოლთა ურდოები და მიზნად დაისახა [[ჩინგიზ-ყაენი|ჩინგის ყაენის]] დროინდელი [[იმპერია|იმპერიის]] აღდგენა. ის ძალზედ სასტიკი იყო, მისთვის არაფერს ნიშნავდა ცალკეული ხალხის განადგურება. ძველად ამბობდნენ სადაც თემური გაივლიდა, იქ მხოლოდ უკაცრრიელი უდაბნო და აკვამლებული ნასახლარები რჩებოდა. თემურმა მოღვაწეობა ყაჩაღთა ბრბოს მეთაურობით დაიწყო. იგი თავს ესხმოდა ვაჭართა ქარავანებს, ერთ-ერთი ასეთი თავდასხმის დროს ის დაიჭრა და სამუდამოდ დაკოჭლდა. ამტომ შეარქვეს მას ლენგი რაც [[სპარსული ენა|სპარსულად]] კოჭლს ნიშნავს. ლენგით ხალხი თემურის სულიერ სიმახინჯეზე მიუთითებდნენ და არა ფიზიკურ ნაკლზე. [[შუა აზია|შუა აზიაში]] თემური ჩაერთო [[ჩაგატაის ხანატი|ჩაღათას]] შთამომავლებსა და ცაალკეულ ემირებს შორის ბრძოლაში. თემური ხან ერთ მხარეს იდგა ხან მეორეს . მისთვის ჩვეული იყო ღალატი და მოწინააღმდეგეს მხარეს გადასვლა. ასეთი გზით თემურმა შუა აზიაში ჩაიგდო ძალაუფლება ხელში, აქედან ის შეჭრა [[ადარბადაგანი|ადარბადაგანში]] რომლის მფლობელობაზე პრეტენზიას [[ოქროს ურდო|ოქროს ურდოს]] მბრძანებელი [[თოხთამიშ-ხანი]] აცხადებდა.
=== სუნიზმი და შიიზმი ირანში ===
[[ფაილი:Haruniyeh.JPG|thumb|right|250px|Haruniyah structure in [[Tus]], [[Iran]], named after [[Harun al-Rashid]], the mausoleum of [[Al-Ghazali|Ghazali]] is expected to be situated on the entrance of this monument]]
ისლამური რელიგიის დაყოფის შემდეგ , ირანში სულიტური და შიირური რელიგია გავრცელდა . [[სუნიტები]] აღიარებს პირველ [[ოთხი წმინდა ხალიფა|ოთხ ხალიფას]], მუჰამედის გამონათქვამებისა და მასთან დაკავშირებულ გამონათქვამების ([[სუნა]]ს) უტყუარობას . სუნიტების აზრით მოციქულ მუჰამედის გარდაცვალების შემდეგ , [[ალაჰი|ალაჰთან]] ყოველგვარი კონტაქტი შეწყდა .
სუნიტებისგან განსხვავებით [[შიიტები]] პირველი ოთხი ხალიფადან მხოლოდ ალის აღიარებენ , დანარჩენ სამს კი უზურპატორებად თვლიან . შიიტური თვალსაზრისით , თემის უზენაესი ხელისუფალი უნდა იყოს მოციქულის შთამომავალი . შიიტების თვალსაზრისით , კონტაქტი ღმერთთან [[ფაილი:Imam reza shrine in Mashhad.jpg|thumb|left|250px|[[იმამ რეზი]]ს, მავზოლეუმი შიიტების ყველაზე წმინდა ადგილი ქალაქ [[მეშჰედი|მეშჰედში]].]][[მუჰამედი]]ს შემდეგ არ შეწყვეტილა და ეს მისია დაეკისრათ მოციქულის შთამომავლებს - [[იმამი|იმამებს]] . შიიტები თავდაპირველად წარმოადგენდნენ , პოლიტიკურ ჯგუფს რომლებიც მხარს უჭერდნენ მუჰამედის ბიძაშვილის და სიძის , ალის კანდიდატურას . სამხედრო პოლიტიკურმა წარუმატებოლობამ , ალის მკვლელობამ , მისი ვაჟის [[ალ ჰასანი]]ს ტრაგიკულმა დაღუპვამ . გამოიწვია რომ შიიტთა წრეში დაიწყო რელიგიური ძიება , ამ პოლიტიკურმა ჯგუფმა ჩამოაყალიბა შიიტური რელიგია .
არსებობდა მრავალი შიიტური მიმდინარეობა . მათგან დღეს ყველაზე მრავალრიცხოვანია [[იმამიტები]]ს შტო , რომლებსაც ჩვეულებრივ შიიტებად მოიხსენიებენ . იმამიტები აღიარებენ თორმეტ იმამს ალის საგვარეულოდან . მათგან უკანასკნელი მათი მრწამსით , [[X საუკუნე|X საუკუნეში]] გაუჩინარდა და ამჟამად ”ფარულ” მდგომარეობაშია . ის მესიის მსგავსად უნდა დაბრუნდეს [[მეორედ მოსვლა|განკითხვის დღეს]] და სამართლიანობა უნდა დაამყაროს ქვეყანაზე .
ამჟამად სუნიტები შეადგენენ მსოფლიოს [[ისლამი|მუსლიმების]] 80 %-ს . შიიტები აბსოლუტური უმრავლესობაა [[ირანი|ირანის ისლამურ რესპუბლიკაში]] .
შიიზმის როგორც ირანის ოფიციალურ რელიგიად ჩამოყალიბებაში უდიდესი წვლილი მიუძღვის , [[სეფავიდების დინასტია]]ს . ამჟამად შიიზმს ირანის მოსახლეობის 90 % აღიარებს როგორც , მთავარ რელიგიად . ირანის ტერიტორიაზე აგრეთვე გავრცელებულია , ისლამის მეორე რელიგია სუნიზმიც .
== ადრიანი თანამედროვე ერა ==
[[XV საუკუნე|XV საუკუნის]] მიწურულისთვის ირანი დაშლილი იყო რამდენიმე სამეფოდ, რომელთა შორი გამუდმებული ბრძოლები იყო პირველობისათვის. ირანულ სამფლობელოერს შორის ყველაზე განვითარებული იყო ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი აზერბაიჯანითურთ. ამ ტერიტორიაზე მმართველები იყვნენ [[სეფიანთა დინასტია|სეფიანთა დინასტიიდან]] (1502-1736). სეფიანთა დინასტიამ დაიმორჩილა სრულიად ირანი . სეფიანელების ირანი ყველაზე მეტად გაძლიერდა [[აბას I (ირანი)|შაჰ აბას I]]-ის დროს . სწორედ ამ პერიოდში ხდება შიიტური რელიგია ირანის ოფიციალური რელიგია .
=== სეფიანთა იმპერია (1502-1736) ===
ხაზი 156:
[[ფაილი:LocationSafavid.PNG|right|frame|200px|სეფიანთა იმპერია [[1512]] წელს.]]
[[ფაილი:Map Safavid persia.png|200px|thumb|შაჰ ისმაილ I-ის დროინდელი სეფიანელთა იმპერია.]]
სეფიანთა დინასტია [[აზერბაიჯანელები|აზერბაიჯანული]]<ref name="fryeiranica">[http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html Encyclopaedia Iranica. R. N. Frye. Peoples of Iran.]</ref> წარმომავლობის იყო. თავდაპირველად სეფიანელების გამგებლობის ქვეშ იყო , [[აზერბაიჯანი]]ს გარკვეული ნაწილი და [[ქურთისტანის ოსტანი (ირანი)|ქურთისტანი]]<ref name="R.M.">[http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f1/v8f1010.html R.M. Savory. Ebn Bazzaz. Encyclopedia Iranica]</ref>. სეფიანელები შიიტური რელიგიის აღმსარებლები იყვნენ . თუმცა დინასტიის წარმომადგენლები მოციქულ [[მუჰამედი]]სა და [[სასანიანები|სასანიანთა]] სპარსული დინასტიის შთამომავლობაზე აცხადებდნენ პრეტენზიას და ამით გამოხატავდნენ საკუთარი ძალაუფლების ლეგიტიმაციის სურვილს როგორც რელიგიური (მოციქულის მემკვიდრეები) , ისე პოლიტიკური (ირანში გაბატონება) თვალსაზრისით.
[[XV საუკუნე|XV]]-[[XVI საუკუნე|XVI საუკუნეების]] მიჯნაზე სეფიანელების ახალმა მეთაურმა [[ისმაილ I|ისმაილმა]] (დ.[[1502]]-გ.[[1524]]) დაიპყრო მთელი სამხრეთი [[აზერბაიჯანი]] [[თავრიზი|თავრიზითურთ]] და თავი [[შაჰი|შაჰად]] გამაცხადა.
ხაზი 166:
[[ფაილი:Shah Abbas I.jpg|thumb|200px|შაჰ აბას I, საფავიდების ლხინი<br /><small>სასახლის ჭერის ფრესკა; ჩიილ სოტუნი; ისფაჰანი</small>]]
აბას I-ის ტახტზე ასვლის პირველსავე წლებში გამუდმებული შინაფეოდალური ომებისაგან დასუსტებულმა ირანმა ოსმალეთთან ომში ([[1578]]-[[1590]]) მარცხი განიცადა. [[1590]] წელს აბას I იძულებული გახდა [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალეთთან]] დაედო ირანისათვის საზარალო ზავი. შემდეგ ენერგიულად შეუდგა ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერებას. ებრძოდა ამირების სეპარატისტულ მისწრაფებებს, ყიზილბაშურ-თურქმანულ არისტოკრატიას სახელმწიფო და სამხედრო სარბიელზე დაუპირისპირა ირანის სამსახურში დაწინაურებული [[ქართველები]], [[სომხები]], [[ჩერქეზები]] (ე.წ. "ახალი არისტოკრატია").
სამხედრო სფეროში ჩატარებული მნიშვნელოვანი რეფორმის შედეგად , რაშიც [[ინგლისი|ინგლისელი]] კონსულებიც უწევდნენ დახმარებას , შაჰ აბასმა შესძლო ახალი ტიპის არმიის შექმნა . ის წარმატებით უპირისპირდებოდა [[უზბეკები|უზბეკებს]] აღმოსავლეთით და [[ოსმალეთის იმპერია|ოსმალებს]] დასავლეთით . შაჰ აბასმა შესძლო [[პორტუგალიელები]]ს განდევნა [[ბაჰრეინი]]დან ([[1602]] წ) და ინგლისის ფლოტის დახმარებით [[ჰორუზი]]დან [[სპარსეთის ყურე|სპარსეთის ყურეში]] (1622 წ) , რომელიც პორტუგალიელებისთვის [[ინდოეთი|ინდოეთთან]] დამაკავშირებელი უმნიშვნელოვანეს პუნკტს წარმოადგენდა . მან გააფართოვა სავაჭრო კავშირები ინგლისთან და ინდოეთთან .
[[XVII საუკუნე|XVII საუკუნის]] მიწურულიდან ირანის [[სეფიანთა დინასტია|სეფიანელთა დინასტი]]ა საგრძნობლად დასუსტდა. მომთაბარეები სისტემატიურად არბევდნენ და ანადგურებდნენ სოფლებს და ქალაქებს. ანადგურებდნენ მოსახლეობას. ირანის ხელისუფლება ვერ ახერხებდა სახელმწიფოს დაწევრიანების მომხრე ფეოდალების ალაგმას. ფეოდალური ირანის შინაგანი სისუსტე გამოვლინდა , სეფიანელთა დინასტიის ყველაზე ძლიერი შაჰის სიკვდილის შემდეგ. XVII საუკუნის მეორე ნახევარში დაიწყო ირანის მკვეთრი ეკონომიური და პოლიტიკური დაქვეითება. თანდათანობით დაეცა სოფლის მეურნეობა. სეფიანელთა დინასტიის უკანასკნელი უნიჭო შაჰები სულ არ ცდილობდნენ ქვეყნის სავალალო მდგომარეობიდან გამოყვანას. შექმნილი ვითარებით კარგად ისარგებლეს ავღანელმა ტომებმა თავიდან მათ მოიშორეს სეფიანელთა უღელი .ხოლო [[1722]]-[[1723]] წლებში მათ დაიპყრეს ირანის ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილი. ამავე პერიოდში ირანის წინააღმდეგ ომებს აწარმოებდა რუსეთიც [[პეტრე I დიდი|პეტრე I]]-ს მიზნად დასახული ჰქონდა [[კასპიის ზღვა|კასპიის ზღვის]] აღმოსავლეთი და დასავლეთ ტერიტორიების დაპყრობა. ასეთ მძიმე ვითარებაში სეფიანელთა დინასტიამ დაკარგა ძალაუფლება.
ხაზი 176:
[[ფაილი:Nadir Shah.jpg|thumb|200px|left|ნადირ შაჰი]]
ირანში ავღანელთა თარეშმა ხალხის მასობრივი აღშფოთება გამოიწვია. [[1772]] წელს ირანში მასობრივი ანტიავღანული განმანთავისუფლებელი ბრძოლები დაიწყო.ბრძოლას [[აფშარიდების დინასტია|აფშარიდების დინასტიის]] წარმოშობის [[ნადირ-შაჰი|ნადირ-ხანი]] ჩუდგა სათავეში.მან [[ავღანელი]] დამპყრობლები ირანიდან განდევნა. მალე მან დაიწყო ომი [[ოსმალეთი]]ს წინააღმდეგ რომეიც სრული გამარჯვებით დასრულდა. [[1736]] წლის ზავით ირანმა დაიბრუნა ყველა ის ტერიტორია რომელიც დაკარგა [[1723]] წელს. [[რუსეთი|რუსეთმა]] ნებაყოფლობით დაუბრუნა ირანს [[პეტრე დიდი]]ს დროს შეერთებული ირანული მიწები. [[1737]]—[[1738]] წლებში დალაშქრა ჩრდილოეთი [[ინდოეთი]], 1739 წელს აიღო და გაძარცვა [[დელი]] . ავღანელთან და ოსმალეთთან მოპოლებული წარმატებების შემდეგ ნადირ ხანმა შეკრიბა ირანული ფეოდალური დიდკაცობა და ოფიციალურად ეკურთხა ირანის [[შაჰი|შაჰად]]. ნიჭიერი მხედარმთავარი ურჩ ქვეშევრდომებს სასტიკად სჯიდა.
[[1747]] წელს ნადირ შაჰმა მთელ ირანს აუტანელი გადასახადები დააკისრა. ეს ღონისძიება მისთვის საბედისერო აღმოჩნდა. იმავე წელს ნადირ შაჰი შეთქმულების მსხვერპლი გახდა და მის მიერ სისხლით და მახვილით შექმნილი სახელმწიფო დაინგრა.
ნადირ შაჰის გარდაცვალების შემდეგ ირანი კვლავ არაულობასა და ქაოსის წლებში დაბრუნდა , სადაც ერთმანეთთან გამუდმებული ბრძოლა აქვთ სხვადასხვა ტომებს . [[ზანდების დინასტია|ზენდების]] ირანული ტომის ბელადმა [[ქერიმ ხანი|ქერიმ-ხანმა]] თავდაპირველად სამხრეთ ირანი შემდეგ კი მთელი ქვეყანა დაიმორჩილა. ქერიმ ხანის მმართველობის დროს ირანში დროებითი სიმშვიდე ჩამოვარდა. იგი სოფლის მეურნეობის,ვაჭრობის და ხელოსნობის აღდგენას ცდილობდა. [[1779]] წელს ქერიმ-ხანის სიკვდილის შემდეგ ირანი 15 წლიანმა ქაოსმა მოიცვა.
ხაზი 188:
ყაჯარებმა ისარგებლეს [[ინგლისი]]ს მოუცლელობით რომელიც [[ყირიმის ომი|ყირიმის ომში]] იყო ჩართული. და [[1856]] წელს მოაწყვეს ლაშქრობა ავღანეთის ქალაქ [[ჰერათი|ჰერათზე]]. ყირიმის ომის დამთავრებისთანავე [[დიდი ბრიტანეთი]]ს მთავრობამ ჰერაეთთან დაკავშირებით შეუალი პოზიცია დაიკავა. ინგლისმა ირანთან დიპლომატიური ურთიერთობები გაწყვიტა და ომი გამოუცხადა.ინგლისმა თავისი ფლოტი [[სპარსეთის ყურე]]ში შეიყვანა და დესანტი გადასხა ირანის სამხრეთით. [[1856]]-[[1857]] წლების [[ინგლის-სპარსეთის ომი|ინგლის-ირანის ომი]] პარიზის საზავო ხელშეკრულებით დასრულდა. ხელშეკრულების თანახმად ირანს გაჰყავდა თავისი ჯარი ჰერათიდან ხოლო ინგლისი ტოვებდა დესანტს სამხრეთ ირანში.
[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] მეორე ნახევარში ირანი გადაიქცა ნახევარკოლონიურ ქვეყნად . საუკუნის მიწურულს ირანში აღმოცენება იწყო ფარულმა პატრიოტულმა ორგანიზაციებმა რომელთა მიზანს წარმოადგენდა ბრძოლა უცხოელების წინააღმდეგ.
ჯარმა უარი თქვა [[1905]] წლიდან დაწყებული მიტინგების დარბევაზე. [[შაჰი]] იძულებილი გახდა მოეწვია პირველი [[მეჯლისი]] რომელმაც შაჰის ძალაუფლება შეზღუდა. [[1908]] წელს ინგლისმა და რუსეთმა ირანი გაიყვეს. 1908 წელს ირანის აზერბაიჯანის მთავარ ქალაქ [[თავრიზი|თავრიზში]] დაიწყო შაჰის საწინააღმდეგო აჯანყებები . მათ მთავრობის ჯარები განდევნეს ამას მოყვა რუსეთის კონტრევოლუციური ინტერვენცია. შაჰის საწინააღმდეგო აჯანყებები მთელ რიგ ქალაქებს და პროვინციებს მოედო. [[1909]] წელს აჯანყებულებმა აიღეს ქალაქი [[თეირანი]] და დაამხეს [[მოჰამედ ალ შაჰი]]ს ხელისუფლება და აღადგინეს კონსტიტუცია.
ხაზი 198:
[[1921]] წელის თებერვალში მოეწყო სახელმწიფო გადატრიალება. გადატრიალებაში მონაწილეობას იღებდა ირანულ კაზაკთა ნაწილები ვიცე პოლკოვნიკ [[რეზა ფეჰლევი]] სარდლობით . რომელმაც ახალ მთავრობაში სამხედრო მინისტრის პოსტი მიიღო. [[1921]] წლის [[26 თებერვალი|26 თებერვალს]] მოსკოვში მოეწერა ირან-საბჭოთა რუსეთის ხელმოწერას. ამ ხელშეკრულებით უქმდებოდა მანამდე ირან-რუსეთის ყველა ხელშეკრულება.რომელებიც ბღალავდა ირანის სუვერენიტეტს.ამ ხელშეკრულებით [[სსრკ|საბჭოთა რუსეთს]] საშუალება ეძლეოდა შეეყვან ირანის ტერიტორიაზე თავისი ჯარები და განეხორციელებინა საჭირო მოქმედებები. თუ მესამე ქვეყანა შეეცდებოდა ირანის გამოყენებას საბჭოთა [[რუსეთი]]ს წინააღმდეგ. [[1923]] წელს რეზა ფეჰლევი პრემიერ მინისტრი გახდა. რეზა ფეჰლევმა აიძულა მეჯლისი ყაჯართა დინასტია დაემხოთ. მართლაც [[1923]] წლის 12 დეკემბერს რეზა ფეჰლევი გახდა შაჰი. ახალ დინასტიას ეწოდა ძველი პართიული დინასტიის ირანული სახელი- [[ფეჰლევიანთა დინასტია|ფეჰლევი]]. [[1935]] წელს რეზა ფეჰლევმა, მოთხოვა რომ უცხო ქვეყნებს ოფიციალურად გამოეყენებინათ სახელმწიფოს თვითდასახელება - '''"ირანი"''', მანამდე გამოყენებული [[სპარსეთი]]ს ნაცვლად.
რეზა შაჰმა ულმობლად ჩაახშო ყველა აჯანყება [[ირანი]]ს ტერიტოიაზე. შაჰი შეეცადა დაეცვა ქვეყნის ეკონომიკა. მთავრობამ მიიღო გადაწყვეტილება მიწების ყიდვა-გაყიდვის შესახებ. შესაძლებელი გახდა სახელმწიფო მიწების გაყიდვა. დაიწყო ტრანს-ირანის რკინიგზის მშენებლობა რომელსაც უნდა დაეკავშირებინა ერთმანეთთან [[სპარსეთის ყურე]] და [[კასპიის ზღვა]]. ჩატარდა რეფორმები განათლების სფეროში რის შედეგადაც შეიქმნა უფასო დაწყებითი და ფასიანი საშუალო და უმაღლესი სასწავლებლები.
=== მოჰამედ რეზა ფეჰლევი ===
ხაზი 219:
[[1978]] წლიდან ქვეყანა მასობრივმა დემონსტრაციებმა მოიცვა. შაჰს ვერ უშველა მთავრობის შეცვლამ. [[1979]] წლის იანვარში შაჰს მოუხდა ქვეყნიდან წასვლა . სამაგეროდ ქვეყანაში დაბრუნდა [[რუჰოლა ხომეინი]] რომლის მხარეს არმიაც გადავიდა. ხომეინმა ირანის [[ირანი|ისლამური რესპუბლიკის]] შექმნა გამოაცხადა. რეფერენდუმში ამ იდეას მოსახლეობამ მხარი დაუჭირა და [[1979]] წლის [[1 აპრილი]]დან ირანი ისლამურ რესპუბლიკად გამოცხადდა. ქვეყნის მმართველი გახდა აიათოლა ხომეინი შეუზღუდავი ძალაუფლებით. ქვეყანა დაუბრუნდა შარიათის ნორმებს, პირბადეს (ჩადრს) და ურწმუნოებისადმი შეუწყალებლობას.
ქვეყნის საგარეიო პოლიტიკის ლოზუნგი გახდა '''” არც აღმოსავლეთი არც დასავლეთი”''' . ირანელების მტრად გამოცხადდა შაჰთან ერთად [[აშშ|შეერთებული შტატები]]. რომლის საელჩოს 52 თანამშრომლები რადიკალურმა მუსლიმმა სტუდენტებმა მძევლად აიყვანეს. მძევლები 15 თვის შემდეგ
ხომეინი ყველა ისლამურ ქვეყანას გაერთიანებისკენ მოუწოდებდა. რამაც ირანის მეზობელი ქვეყნები შეაშფოთა.
ხაზი 262:
[[კატეგორია:ირანის ისტორია]]
{{Link FA|fr}}
{{Link GA|no}}
|