კარლ ფრიდრიხ გაუსი: განსხვავება გადახედვებს შორის

[შემოწმებული ვერსია][შემოწმებული ვერსია]
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
ბოტის დამატება: dv:ކާލް ފްރީދްރީޝް ގައުސް
r2.7.3) (ბოტის დამატება: ckb:کارڵ فریدریش گاوس; cosmetic changes
ხაზი 6:
ჯერ კიდევ სიცოცხლის პერიოდში გაუსი "მათემატიკოსთა პრინცის" ტიტულით იყო დაჯილდოებული. გადმოცემის თანახმად, სკოლაში მათემატიკის ერთ–ერთ გაკვეთილზე, მასწავლებელმა ბავშვებს დაავალა გამოეთვალათ რიცხვთა ჯამი 1–დან 100–მდე. პატარა გაუსმა შეამჩნია, რომ სხვადასხვა ბოლოდან აღებული ყველა წყვილის ჯამი ერთნაირია: 1+100=101, 2+99=101 და ა.შ. ასეთი წყვილი კი სულ 50-ია. ასეთი მსჯელობით მან ძალიან სწრაფად მიიღო საბოლოო შედეგი – 50×101=5050, რითაც მასწავლებლის გაოცება გამოიწვია.
 
გაუსი წარმოშობით ღარიბი ოჯახიდან იყო, მაგრამ სკოლის პედაგოგები იმდენად აღფრთოვანებულნი იყვნენ მისი ნიჭით, რომელსაც მომავალი მეცნიერი მათემატიკასა და ლინგვისტიკაში ავლენდა, რომ მათ ბრაუნშვაიგის ჰერცოგს მიმართეს თხოვნით, დაეფინანსებინა გაუსის მომავალი სწავლება. ჰერცოგმა დააკმაყოფილა პედაგოგთა თხოვნა და გამოყო სახსრები გაუსის მომავალი განათლებისათვის კაროლინუმის კოლეჯში (Collegium Carolinum, ამჟამად [[ბრაუნშვაიგის ტექნიკური უნივერსიტეტი]]), სადაც ის [[1792]]-[[1795]] წლებში სწავლობდა. კოლეჯში ყოფნის პერიოდში გაუსმა დამოუკიდებლად, ხელმეორედ აღმოაჩინა რამდენიმე მნიშვნელოვანი თეორემა. [[1795]]–[[1798]] წლებში გაუსი სწავლობდა [[გეტინგენის უნივერსიტეტი|გეტინგენის უნივერსიტეტში]].
 
1796 წელი გაუსისთვისაც და რიცხვთა თეორიისთვის ყველაზე პროდუქტიული წელიწადი იყო. ამ წლის 30 მარტს მან [[ჰეპტადეკაგონი|ჰეპტადეკაგონის]] აგების წესი, ხოლო 8 აპრილს [[კვადრატული ურთიერთდამოკიდებულების კანონი]] აღმოაჩინა. ეს უკანასკნელი მათემატიკოსებს საშუალებას აძლევს განსაზღვრონ ნებისმიერი კვადრატული განტოლების ამოხსნადობა მოდულურ არითმეტიკაში. 31 მაისს მიღებული [[მარტივ რიცხვთა თეორემა]] საშუალებას იძლევა განისაზღვროს, თუ როგორ არის მარტივი რიცხვები განაწილებული რიცხვთა წრფეზე.
 
1799 წელს [[ჰელმშტედტის უნივერსიტეტი|ჰელმშტედტის უნივერსიტეტში]] 22 წლის მათემატიკოსი დოცენტურას ღებულობს ბრაუნშვაიგში, 1807 წელს – მათემატიკისა და ასტრონომიის კათედრისა და ასტრონომიის ობსერვატორიის დირექტორის თანამდებობას გეტინგენის უნივერსიტეტში. ამ თანამდებობაზე იყო ის სიცოცხლის უკანასკნელ დღემდე.
ხაზი 19:
== წვლილი მათემატიკაში ==
[[ფაილი:Disqvisitiones-800.jpg|thumb|"არითმეტიკული გამოკვლევების" თავფურცელი]]
გაუსის შემოქმედებისათვის დამახასიათებელია პრობლემატიკის არაჩვეულებრივი სიფართოვე, ღრმა ორგანული კავშირი თეორიულ და გამოყენებით მათემატიკას შორის. მისმა შრომებმა დიდი გავლენა მოახდინა [[რიცხვთა თეორია|რიცხვთა თეორიის]], [[ალგებრა|ალგებრის]], [[დიფერენციალური გეომეტრია|დიფერენციალური გეომეტრიის]], [[მათემატიკური ანალიზი|მათემატიკური ანალიზის]], [[ალბათობის თეორია|ალბათობის თეორიის]], [[მსოფლიო მიზიდულობის კანონი|მსოფლიო მიზიდულობის]] თეორიის, [[ელექტრობა|ელექტრობისა]] და [[მაგნეტიზმი|მაგნეტიზმის]] კლასიკური თეორიის, [[გეოდეზია|გეოდეზიის]], თეორიული [[ასტრონომია|ასტრონომიის]] მრავალი დარგის განვითარებაზე. მართალია თვითონ გაუსს არ მიუღია მონაწილეობა მათემატიკური ანალიზის მკაცრი დაფუძნების დამუშავებაში (ამ საკითხს მაშინ [[კოში, ოგიუსტენ ლუი|ოგიუსტენ ლუი კოში]] იკვლევდა), მაგრამ მისმა შრომებმა მათემატიკის მრავალ დარგში გაზარდა მოთხოვნილება დამტკიცებათა ლოგიკური სიზუსტისადმი.
 
== არითმეტიკული კვლევები ==
რიცხვთა თეორიაში გაუსის პირველმა დიდმა თხზულებამ "არითმეტიკულმა გამოკვლევებმა" (1801) ას წელზე მეტი ხნით განსაზღვრა მათემატიკის ამ დარგის განვითარება. ამ შრომაში გაუსმა საფუძვლიანად დაამუშავა შედარებითი თეორია, დაამტკიცა [[რიცხვთა თეორია|რიცხვთა თეორიის]] ერთ–ერთი ცენტრალური თეორემა – კვადრატულ ნაშთთა შექცევადობის კანონი, რომლის დამტკიცებას დიდხანს ცდილობდნენ იმ დროის უდიდესი მათემატიკოსები. ახლებურად, დაწვრილებით გადმოსცა [[ლაგრანჟი, ჟოზეფ ლუი|ჟოზეფ ლუი ლაგრანჟის]] მიერ აგებული კვადრატულ ფორმათა არითმეტიკული თეორია. კერძოდ, ზედმიწევნით დაამუშავა კვადრატულ ფორმათა კლასებისა და გვარების კომპოზიციის თეორია. ამ მიმართულებით გაუსის გამოკვლევები პირველი მნიშვნელოვანი ეტაპია ალგებრულ რიცხვთა ველების არითმეტიკის აგებაში. გაუსმა დაადგინა კავშირი წრის დაყოფის განტოლებასა და წესიერი მრავალკუთხედის აგების თეორიას შორის. ძვ. ბერძენი მათემატიკოსების შემდეგ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგა ამ საკითხში, სახელდობრ, იპოვა n-ის ყველა ის მნიშვნელობა, რომელთათვისაც წესიერი n–კუთხედის აგება შეიძლება მხოლოდ ფარგლის და სახაზავის საშუალებით. მან შეძლო ჩვენება იმისა, რომ ფარგლის და სახაზავის საშუალებით შეიძლება მხოლოდ იმ n–კუთხედების აგება, სადაც n ე.წ. [[ფერმას რიცხვი|ფერმას რიცხვია]], ან ფერმას განსხვავებული რიცხვების ნამრავლია. ამგვარად შეძლო მან წესიერი 17–კუთხედის აგება ფარგლითა და სახაზავის საშუალებით. ეს ფაქტი იმდენად მნიშვნელოვანი იყო თვით გაუსისთვის, რომ ანდერძის თანახმად მის საფლავზე წესიერი 17–კუთხედი გამოკვეთეს. წრის დაყოფის თეორიასთან დაკავშირებით გაუსმა გამოიკვლია განსაკუთრებული ტრიგონომეტრიული ჯამები, რომლებსაც ამჟამად [[გაუსის ჯამები]] ეწოდება.
 
== ასტრონომია ==
ასტრონომიაში გაუსი უმთავრესად მცირე პლანეტათა ორბიტების განსაზღვრის პრობლემებზე მუშაობდა, იკვლევდა ამ პლანეტების შეშფოთებებს. როგორც ასტრონომმა სახელი გაითქვა მას შემდეგ, რაც შეიმუშავა სამი დაკვირვების საშუალებით პლანეტათა ელიფსური ორბიტების განსაზღვრის მეთოდი, რომელიც წარმატებით გამოიყენა პირველად აღმოჩენილი მცირე პლანეტების – [[ცერერა|ცერერას]] და [[პალადა|პალადას]] მიმართ. გაუსმა შექმნა (1794–1795) და ასტრონომიული და გეოდეზიური გამოთვლების საშუალებით დაამუშავა (1821–1823) [[უმცირეს კვადრატთა მეთოდი]], გამოიკვლია განაწილების ნორმალური წირების მნიშვნელობა [[ალბათობის თეორია|ალბათობის თეორიასთან]]სთან დაკავშირებულ საკითხებში. ასტრონომიულ გამოთვლებთან დაკავშირებით გაუსი შეუდგა [[უსასრულო მწკრივთა კრებადობა|უსასრულო მწკრივთა კრებადობის]] საკითხის გამოკვლევას, რასაც მოჰყვა ე.წ. [[ჰიპერგეომეტრიული მწკრივი|ჰიპერგეომეტრიული მწკრივის]] შესწავლა (1812).
 
== წვლილი ფიზიკაში ==
ხაზი 58:
 
== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.corrosion-doctors.org/Biographies/GaussBio.htm გაუსის ბიოგრაფია] ([[ინგლ.]])
 
{{DEFAULTSORT:გაუსი, კარლ ფრიდრიხ}}
ხაზი 72:
{{Link FA|hu}}
{{Link FA|tr}}
{{Link GA|fi}}
{{Link GA|de}}
{{Link GA|fi}}
 
[[af:Carl Friedrich Gauss]]
ხაზი 90:
[[bs:Carl Friedrich Gauss]]
[[ca:Carl Friedrich Gauß]]
[[ckb:کارڵ فریدریش گاوس]]
[[cs:Carl Friedrich Gauss]]
[[cy:Carl Friedrich Gauss]]