ხეთური ენა: განსხვავება გადახედვებს შორის

ხეთური ენა არის ყველაზე ადრინდელი დოკუმენტირებული [[ინდო-ევროპული ენა]], რომელიც ხელახლა აღმოაჩინეს საუკუნეზე ცოტა მეტი ხნის გასვლის შემდეგ იმ მომენტიდან, როცა ფორმულირებული იქნა პროტო-ინდო-ევროპული ჰიპოთეზა. სტრუქტურასა და [[ფონოლოგია]]ში გამოკვეთილი განსხვავებების გამო ზოგიერთი თანამედროვე ლინგვისტი, განსაკუთრებით [[ედგარ ჰ. სტურტევანტი]] და [[უორენ კაუგილი]], გვარწმუნებს რომ, მისი კლასიფიკაცია მოხდეს, როგორც ინდო-ევროპული ენების და-ძმური ენა და არა როგორც მათი შთამომავალი ენა. რითიც ყალიბდება ინდო-ხეთური ჰიპოთეზა. მიუხედავად ამისა, მრავალი მეცნიერი აგრძელებს პროტო-ინდო-ევროპული ენის პირველადობის ტრადიციული IXX საუკუნის შეხედულებების ლობირებას და მიაჩნიათ, რომ ხეთურის უჩვეულო თვისებები ძირითადად მისი გვიანდელი ინოვაციების შედეგია.

ხეთურ ადგილებში ნაპოვნ მრავალენოვან ტექსტებში ხეთურ ენაზე დაწერილ ტექსტებს წინ უძღვის ზმნიზედა ნესილი (ან ნასილი, ნისილი), ანუ "ნეშურ (ქანეშურ)" ენაზე დაწერილი". ნეშა ანუ [[ქანეში]] იყო მნიშვნელოვანი ქალაქი, რომელიც ხეთური იმპერიის შექმნამდე არსებობდა. ერთ შემთხვევაში წარწერა არის ქანისუმნილი, "[[ქანეშის ხალხისხალხი]]ს [ენაზე]".

პირველი დასაბუთებული პრეტენზია ხეთური ენის კუთვნილების შესახებ გამოთქმული იყო იორგენ [[ალექსანდერ კნუდცონისკნუდცონი]]ს (Jørgen Alexander Knudtzon, 1902 წ.) მიერ წიგნში, რომელიც ეძღვნებოდა ეგვიპტის ფარაონის[[ფარაონი]]ს მიერ ხეთების მმართველისათვის გაგზავნილ ორ წერილს. ეს წერილები იპოვნეს [[ელ-ამარნაშიამარნა]]ში, ეგვიპტეში[[ეგვიპტე]]ში. კნუდცონი ამტკიცებდა, რომ ხეთური იყო ინდო-ევროპული ენა, უმეტესად, მორფოლოგიის საფუძველზე. მიუხედავად იმისა, რომ მას არ გააჩნდა [[ბილინგვური ტექსტები]], მან მაინც შეძლო, რომ მოეცა ამ ორი წერილის ნაწილობრივი თარგმანი იმის წყალობით, რომ იმ პერიოდის დიპლომატიურ მიმოწერას გააჩნდა ჩამოყალიბებული ფორმულარული ხასიათი. მისი არგუმენტები არ იქნა საყოველთაოდ მიღებული, ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ის მორფოლოგიური მსგავსებები, რომელიც მან ხეთურსა და ინდო-ევროპულს შორის შენიშნა, შეიძლება ინდო-ევროპულს გარეთაც იქნას ნაპოვნი, და ნაწილობრივ იმის გამო, რომ წერილების თარგმანი, სავსებით სამართლიანად, ჩათვლილი იყო გაურკვევლად.<br />

შემდეგში [[ჰუგო ვინკლერი|ჰუგო ვინკლერმა]] ბოღაზქოის თანამედროვე სოფელში აღმოაჩინა ფილების დიდი რაოდენობა, რომელიც შესრულებული იყო უკვე გაშიფრული აქადური ლურსმული დამწერლობით, მაგრამ უცნობ ენაზე. ბოღაზქოი კი იმყოფება ზუსტად იმ ადგილზე, სადაც ოდესღაც იდგა [[ხათუსა]], ხეთების იმპერიის დედაქალაქი. ამ დიდი მასალის შესწავლის საფუძველზე [[ბედრიხ ჰროზნიმჰროზნი]]მ (Bedřich Hrozný) მოახერხა ენის გაშიფრვა. მან წარმოადგინა თავისი არგუმენტები, რომ ეს ენა ინდო-ევროპულია, იმ სტატიაში, რომელიც გამოქვეყნდა [[1915]] წელს, რომელსაც მალე მოჰყვა ამ ენის გრამატიკაც[[გრამატიკა]]ც (Hrozný 1917 წ.). ჰროზნის არგუმენტაცია, რომ ხეთური ეკუთვნოდა ინდო-ევროპული ენების ოჯახს, სავსებით თანამედროვე სტილის იყო, მაგრამ მაინც ცუდად დასაბუთებული. იგი ყურადღებას ამახვილებდა მორფოლოგიის იდიოსინკრაზიული ასპექტების გამაოგნებელ მსგავსებებზე, რაც ძალიან არ გავდა შემთხვევითს და ასევე ნაკლებსავარაუდო იყო მისი ნასესხებობა. ამ მსგავსებებს შორის იყო რ/ნ მონაცვლეობა (იხილეთ [[როტაციზმი]]) ზოგიერთი სახელების შტოებში და ვოკალური აბლაუტი. ორივე ეს მოვლენა ჩანდა წყლის აღმნიშვნელ არსებით სახელში "ვადარ", რომლის მხოლობითი სახელობითი იყო "ვადარ", ხოლო მხოლობითი ნათესაობითი _ "ვედენას". მან ასევე წარმოადგინა მთელი წყება რეგულარული ბგერითი შესაბამისობებისა. [[პირველი მსოფლიო ომითომი]]თ გამოწვეული მოკლე საწყისი დაყოვნების შემდეგ, ჰროზნის შიფრი, მისი დაწვრილებითი გრამატიკული ანალიზი და ხეთურის ინდო-ევროპულთან ნათესაობის დამამტკიცებელი საბუთები ძალიან ჩქარა გახდა საყოველთაოდ მიღებული და აღიარებული. მალე ამას დაემატა კიდევ უფრო ფართო დასაბუთება, წარმოდგენილი თანამედროვე სწავლულების მიერ, როგორიცაა ედგარ ჰ. სტურტევანტი, რომელმაც გამოსცა პირველი მეცნიერულად შედგენილი ხეთური გრამატიკა ქრესტომათიითა და ლექსიკონით[[ლექსიკონი]]თ. სტურტევანტის გრამატიკის [[1951]] წელს გადასინჯული გამოცემა ჯერ ისევ ავტორიტეტულია დღესაც.