თალიუმი: განსხვავება გადახედვებს შორის
| [შემოწმებული ვერსია] | [შემოწმებული ვერსია] |
შიგთავსი ამოიშალა შიგთავსი დაემატა
მ r2.7.2) (ბოტის დამატება: ru:Таллий |
ForwarderL (განხილვა | წვლილი) No edit summary |
||
ხაზი 1:
{{ქიმიური ელემენტი
|თალიუმი / Thallium (Tl)[[სურათი:Tl-TableImage.png|300px|]]<!-- ელემენტის სახელი და სურათი
Line 64 ⟶ 63:
== ბუნებაში ==
თალიუმი — გაბნეული ელემენტია. შედის თუთიის, სპილენძის და რკინის მატყუარის, კოლჩედანების კალიუმის მარილების და [[ქარსი|ქარსების]] შემადგენლობაში. თალიუმი - მძიმე ლითონია. ცნობილია თალიუმის მხოლოდ შვიდი მინერალი ([[კუქსიტი]] (Cu, Tl, Ag)<sub>2</sub>Se, [[ლორანდიტი]] TlAsS<sub>2</sub>, [[ვრბაიტი]] Tl<sub>4</sub>Hg<sub>3</sub>Sb<sub>2</sub>As<sub>8</sub>S<sub>20</sub>, [[გუტჩინსონიტი]] (Pb, Tl)S • Ag<sub>2</sub>S • 5As<sub>2</sub>S<sub>5</sub>, [[ავიცენიტი]] Tl<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, [[თალიუმის აზიდი]] TlN<sub>3</sub>, [[პიკრატები#თალიუმის პიკრატი|თალიუმის პიკრატი]] C<sub>6</sub>H<sub>2</sub>(NO<sub>2</sub>)<sub>3</sub>OTl), ყველა ეს მინერალი ძალიან იშვიათია ბუნებაში. თალიუმის ძირითადი მასა დაკავშირებულია სულფიდებთან და უპირველეს ყოვლისა რკინის დისულფიდებთან. [[პირიტი|პირიტში]] ის არის შემადგენლობის 25 %. მისი შემცველობა რკინის დისულფიდებში ხშირად შეადგენს 0,1-0,2 %, ზოგჯერ აღწევს 0,5 %. [[გალენიტი|გალენიტში]] თალიუმის შემცველობა მერყეობს 0,003-დან 0,1 %-მდე იშვიათად კი უფრო მეტიც. თალიუმის მაღალი კონცენტრაციები დისულფიდებში და გალენიტებში დამახასიათებელია დაბალტემპერატურული ტყვია-თუთიის კირქვების საბადოებისათვის. თალიუმის შემცველობა აღწევს 0,5 % ზოგიერთ სულფომარილებში. თალიუმის მცირე რაოდენობა გვხვდება სხვა ბევრ სულფიდებში, მაგალითად სფალერიტებში და ჰალკოპირიტებში, ზოგიერთ სპილენძის კოლჩედანის საბადოებში. მისი შემცველობა მერყეობს 25-დან 50 გრ/ტ-მდე. თალიუმი გეოქიმიურად ყველაზე ახლოს დგას [[კალიუმი||K]], [[რუბიდიუმი|Rb]], [[ცეზიუმი|Cs]], ასევე [[ტყვია|Pb]], [[ვერცხლი|Ag]], [[სპილენძი|Cu]], [[ბისმუტი|Bi]]. თალიუმი ადვილად მიგრირებს ბიოსფეროში. ბუნებრივი წყლებიდან ის სორბირდება ნახშირით, თიხებით, მანგანუმის ჰიდროქსიდებით, გროვდება წყლის აორთქლებით (მაგალითად, ტბა სივაში 5{{e|−8}} გრ/ლ). შედის კალიუმიან მინერალების შემადგენლობაში ([[ქარსი|ქარსებში]], [[მინდვრის შპატები|მინდვრის შპატებში]]), სულფიდების მადნებში: [[გალენიტი|გალენიტში]], [[სფალერიტი|სფალერიტში]], [[მარკეზიტი|მარკეზიტში]] (0,5 %-მდე), [[კინოვარი|კინოვარში]]. როგორც მინარევი არის მანგანუმისა და რკინის ბუნებრივ ოქსიდებში<ref>ვოლფსონი ფ. ი., მადნების საბადოების უმავრესი ტიპები, — მ: ნედრა, 1975, 392 ფ.</ref>.
თალიუმის საშუალო შემცველობა (მასის მიხედვით):
* დედამიწის ქერქში 4,5{{e|−5}} %
* ულტრაფუძე ქანებში 10<sup>−6</sup> %
* ფუძე ქანებში 2{{e|−5}} %
* ზღვის წყალში 10<sup>−9</sup> %
== იზოტოპები ==
{{ძრითადი სტატია|თალიუმის იზოტოპები}}
ბუნებრივი თალიუმი შედგება ორი სტაბილური იზოტოპისაგან: [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-205|<sup>205</sup>Tl]] (შეიცავს მასის მიხედვით 70,5 %) და [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-203|<sup>203</sup>Tl]] (29,5 %). უმნიშვნელო რაოდენობით გვხვდება თალიუმის [[რადიოაქტიური დაშლა|რადიოაქტიური]] [[იზოტოპი|იზოტოპები]]: [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-201|<sup>201</sup>Tl]], [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-204|<sup>204</sup>Tl]] (Т<sub>1/2</sub> = 3,56 წელი), [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-206|<sup>206</sup>Tl]] (Т<sub>1/2</sub> = 4,19 წთ.), [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-207|<sup>207</sup>Tl]] (Т<sub>1/2</sub> = 4,78 წთ.), [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-208|<sup>208</sup>Tl]] (Т<sub>1/2</sub> = 3,1 წთ.) და [[თალიუმის იზოტოპები#თალიუმ-210|<sup>210</sup>Tl]] (Т<sub>1/2</sub> = 1,32 წთ.), რომლებიც წარმოადგენენ [[ურანი (ელემენტი)|ურანის]], [[თორიუმი]]ს და [[ნეპტუნიუმი]]ს [[რადიოაქტიური რიგები|დაშლის რიგების]] შუალედურ წევრებს.
== მიღება ==
ტექნიკურად სუფთა თალიუმს წმენდენ სხვა ელემენტებისაგან, რომელსაც შეიცავს კოლოშნიკოვის მტვერი (Ni, Zn, Cd, In, Ge, Pb, As, Se, Te), თბილ გაზავებულ მჟავაში გახსნით, შემდგომ უხსნადი ტყვიის(II) სულფატის დალექვით და [[მარილმჟავა|HCl]]-ის დამატებით თალიუმის ქლორიდის (TlCl) დასალექად. შემდგომი გაწმენდა ხდება თალიუმის სულფატის [[ელექტროლიზი]]თ გაზავებულ [[გოგირდმჟავა]]ში, პლატინის მავთულის გამოყენებით გამოყოფილი თალიუმის გამოდნობით წყალბადის ატმოსფეროში 350–400 °C-ზე.
== თვისებები ==
თალიუმი — თეთრი ლითონია მოცისფრო ელფერით. არსებობს სამ მოდიფიკაციაში. დაბალტემპერატურული მოდიფიკაცია Tl II ჰექსაგონალური მესერით, ''a''=0,34566 ნმ, ''c''=0,55248 ნმ. 234 °C-ზე ზევით არსებობს მაღალტემპერატურული მოდიფიკაცია Tl I, α-Fe-ის ტიპის მოცულობაცენტრირებული კუბური მესერით, ''а''=0,3882 ნმ. 3,67 გპა და 25 °C-ზე — Tl III-მოდიფიკაცია კუბური წახნაგცენტრირებული მესერით, ''а''=0,4778 ნმ.
ატომის სითბური ნეიტრონების მიტაცების განიკვეთი 3,4±0,5 ბარნ. გარე ელექტრონების კონფიგურაცია არის შემდეგი 6s<sup>2</sup>6p. იონიზაციის ენერგიაა (''ევ''-ში): Tl<sup>0</sup>→Tl<sup>2+</sup>→Tl<sup>3+</sup>→Tl<sup>4+</sup> შესაბამისად ტოლია 6,106; 20,42; 29,8; 50,0.<ref name="test">{{წიგნი
|ავტორი =
|ნაწილი =
|სათაური = ქიმიური ენციკლოპედია: 5 ტომად
|ორიგინალი =
|ბმული =
|პასუხისმგებელი =
|გამოცემა =
|ადგილი = მოსკოვი
|გამომცემლობაо = საბჭოთა ენციკლოპედია
|წელი = 1967
|ტომი = 4
|ფურცელი = 10
|ფურცლები =
}}
</ref>
თალიუმი [[დიამაგნიტიზმი|დიამაგნიტურია]]. 2,39 K ტემპერატურისას ის გადადის [[ზეგამტარი|ზეგამტარ მდგომარეობაში]].
თალიუმის სპექტრი ნახვად დიაპაზონში არის: 525,046 ნმ (მწვანე).
== გამოყენება ==
* თალიუმის [[ამალგამა]]ს აქვს ყველაზე დაბალი დნობის ტემპერატურა ცნობილ ყველა ლითონსა და შენადნობებს შორის (''t''<sub>пл</sub> = −61 °C). მას გამოიყენებენ დაბალტემპერატურული თერმომეტრების შესავსებად და როგორც ადვილად დნობადი თბომატარებლად.
* ნუკლიდი <sup>201</sup>Tl გამოიყენება მედიცინაში კარდიოლოგიური კვლევების ჩასატარებლად.
* თალიუმი შეყავთ როგორც აქტივატორი ნატრიუმის იოდიდის კრისტალებში, რომლებსაც გამოიყენებენ სცინტილატორები იონიზირებული გამოსხივების რეგისტრაციისათვის.
* თალიუმის იოდიდს ამატებენ გასანათებელ მეტალოჰალოგენურ ნათურებში.
== ფიზიკური ზემოქმედება ==
[[სურათი:Skull and crossbones.svg|left|80px]]
როგორც თვითონ თალიუმი, ისე მისი შენაერთები მაღალტოქსიკურები არიან. მოწამლვის სიმპტომებია — ნერვიული სისტემის, თირკმლების, კუჭის დაზიანება, თმების ცვენა (ტოტალური [[ალოპეცია]]). [[ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცია]] (ზდკ) წყალში თალიუმისათვის არის 0,0001 მგრ/მ<sup>3</sup>, ბრომიდისათვის, იოდიდისათვის, კარბონატისათვის (თალიუმზე გადათვლით) სამუშაო ზონის ჰაერში შეადგენს 0,01 მგრ/მ<sup>3</sup>, ჰაერის ამოსფეროში 0,004 მგრ/მ<sup>3</sup>. ადამიანისათვის სასიკვდილო დოზას წარმოადგენს 600 მგრ.
თალიუმით ან მისი მარილებით მოწამლვისას [[შხამსაწინააღმდეგო]]დ [[ანტიდოტი|ანტიდოტად]] გამოიყენებენ ''[[ბერლინის ლაჟვარდი|ბერლინის ლაჟვარდი]]''.
==სქოლიო==
| |||