საამის ხალხი

ზოგადი მონაცემები

მოსახლეობა - დაახლოებით 137,477

ადგილმდებარეობა საპმი - 63,831-107,341 ნორვეგია - 37,890-60,000 აშშ - 30,000 შვედეთი - 14,600 – 36,000 ფინეთი - 9,350 რუსეთი - 1,991 უკრაინა - 136

ენა - ლოპური, რუსული, ნორვეგიული, შვედური, ფინური

რელიგია - ლუთერანიზმი, აღმოსავლეთ მართმადიდებლობა, შამანიზმი

მონათესავე ეთნიკური ჯგუფები - ფინური ხალხები

საამები

საამები (თვითწოდება საამები, ჩრდილოსაამურად Sámit; მეზობელი ერები: ფინელები, სკანდინავიელები და რუსები მათ ლოპარებსაც უწოდებენ (რაც ფინურად ეტიმოლოგირდება, როგორც „ნაპირა მიწის მცხოვრებნი“) — ხალხი. ცხოვრობენ ნორვეგიაში,შვედეთში, ფინეთსა და რუსეთში (კარელიაში). XX საუკუნის დამდეგს საამების საერთო რაოდენობა 31 ათას ადამიანს შეადგენდა.

დღეისათვის საამების საერთო რაოდენობა 85 ათასიდან 130 ათასამდე მერყეობს.

(ასევე ცნობილია, როგორც ლოპარები ან ლაპლანდიელები) არიან ადგილობრივი ფინური წარმომავლობის ხალხი, რომლებიც მკვიდრობენ საპმის (Sápmi) პოლარულ დასახლებაში. ეს დასახლება გარს ერტყმის უკიდურეს ჩრდილოეთ ნორვეგიას, შვედეთსა და ფინეთს. საამები ის ერთადერთი ხალხია სკანდინავიის მკვიდრთაგან, რომელიც დაცულია საერთაშორისო კონვენციით და დღემდე ევროპის უკიდურეს ჩრდილოეთში ცხოვრობს. საამების ისტორიული ტერიტორია მოიცავს დაახლოებით 388,350კმ2-ს, რაც თითქმის ნორვეგიის სიდიდეა. მათი ტრადიციული ენებია ლაპლანდიური, იგივე საამის ენები, რომელიც მიკუთვნებულია Uralic ენობრივი ოჯახის განშტოებად.

საამებს სხვადასხვა დროს სხვადასხვა საარსებო წყარო ჰქონდათ. ისინი მისდევდნენ თევზაობას, ცხოველების ბეწვით ვაჭრობასა და მეცხვარეობას. მათი ყველაზე პოპულარული საქმიანობას წარმოადგენდა ასევე მეირმეობა. ამჟამად საამები დაახლოებით 10% მისდევს მეირმეობას. საამებისათვის ეს ბეწვის, ხორცისა და ტრანსპორტირების საშუალებაა. დღესდღეობით 2,800 საამი აქტიურად არის ჩაბმული მეირმეობაში. ტრადიციული, კულტურული და პოლიტიკური მიზეზების გამო, მეირმეობა ლეგალურია საამებისათვის მხოლოდ კონკრეტული სკანდინავიის ქვეყნების რეგიონებში.

ენა

პოპულაციის ენა ძალიან მნიშნვლოვანი მახასიათებელია მისთვის, რადგან ის მისი ლიტერატურული გამოხატულებაა. იმის გამო, რომ დოკუმენტური მტკიცებულებები ძალზეც მცირეა ლაპლანდიელებზე მე-17 საუკუნემდე, აუცილებელი ენის ისტორიას დავუბრუნდეთ, რომ მათ შესახებ რაიმე გავიგოთ.

ლოპური ენა ეკუთვნის ურალური ენობრივი ოჯახის ფინო-უგრული შტოს დასავლურ დანაყოფს. სხვა ენები, რომლებიც ასევე იგივე დასავლურ ჯგუფს ეკუთვნის არის ფინური, მორდვინული, პერმიანული. აქედან ლოპურს ყველაზე მეტად ფინური ჰგავს, თუმცა მათი ნათესაობის საკითხი ჯერ კიდევ საკამათოა. მაშინ, როცა სხვა ხალხები ჩრდილოეთისკენ მიიწევდნენ, ლაპლანდიელები შეერივნენ ახალმოსულებს - ფინების და სკანდინავიელებს დასავლეთისკენ, კარელიელებს და რუსებს კი აღმოსავლეთისკენ. საბოლოოდ, ლაპლანდიელებმა დაივიწყეს საკუთარი ენა და აითვისეს მათი ფინო-უგრული მეზობლების ენა, რომელიც ნაწილობრივ პროტო-ფინური, ნაწილობრივ კი პრე-ფინურ ენას უკავშირდება. ლოპურ ენაში უამრავი ისეთი სიტყვაა, რომელსაც ურალურ ენებში ეტიმოლოგია არ გააჩნია და სავარაუდოდ წარმოადგენს პროტო-ლოპურ ენობრივ ოჯახს. მეორემხრივ, არსებობს ლოპური სიტყვები, რომელსაც ეტიმოლოგიური ექვივალენტი აქვს სამოედურ ენებში. ეს საფუძველს გვაძლევს ვიფიქროთ ამ ორ ენას შორის კავშირზე.

ლოპური ენა ძალზედ რთულ ფონემურ სისტემას შეიცავს. მაგალითად, მორფოლოგიაში სუფიქსების ფუძეზე დამატებით ხდება სხვადასხვა კონცეფციის გამოხატვა. ლოპური ენის განსაკუთრებული მახასიათებელია ორმაგი რიცხვი, რომელსაც იყენებენ პირის ნაცვალსახელისა და ზმნის უღლების დროს. ფინური ენის ლოპურთან მჭიდრო ლინგვისტიკური კავშირის მიუხედავად, ლოპური ენას ახასიათებს ეგზოტიკური ხმიანობა მისი უხვი აფრიკატებისა და რბილი თანხმოვნების ფონზე.

ლოპური ენა შეიცავს  არქაიზმებსა და ისეთ მახასიათებლებს, რომლებიც საინტერესო შესწავლის საგანს ხდის ამ ენას ლინგვისტებისათვის. ლოპურ ენაში უხვადაა ნასესხები სიტყვები როგორც ფინური, ისე სკანდინავიური ენებიდან, აღმოსავლეთში კი - კარელიული და რუსულიდან. ეს ნასესხები სიტყვები ძირითადად ძირითადად დაკავშირებულია ნადირობასა და ირმების შეჯვარებასთან.

დღევანდელი ლოპური ენის დიალექტები სამ მთავარ ჯგუფად იყოფა.

ა. აღმოსავლური ლოპური - კოლას ნახევარკუნძულზე, ჩრდილოეთ მურმანსკსა და ფინეთში მოსაუბრე ლაპლანდიელების დიალექტი

ბ. დასავლური ლოპური - ნორვეგიული ლოპური, ფინეთის მთიანეთში, ჩრდილოეთ ნორვეგიასა და თითქმის მთელ შვედეთში მოსახლე ლაპლანდიელების დიალექტი

გ. სამხრეთული ლოპური  - ცენტრალურ სკანდინავიაში მოსახლე ლაპლანდიელების დიალექტი

ლაპლანდიელები ხშირად არიან პოლიგლოტები. ბევრი მათგანი საუბრობს საკუთარი მეზობლის დიალექტზე. მაგალითად მეთევზე საამები თავისუფლად საუბრობენ მთიანეთში მცხოვრებ საამების ენასა და ფინურად, ზოგი კი ნორვეგიულადაც. კოლას საამები თავისუფლად საუბრობენ რუსულად. ნორვეგიელი ლაპლანდიური ლოპურ ლიტერატურაში დიდ როლს ასრულებს და ყოველდღიურად ვითარდება.

კულტურა

ლაპლანდიელები ფლობენ დიდი რაოდენობით ზეპირსიტყვიერ გადმოცემებს, რომლებსაც იყენებდნენ გასართობად დასვენებისა და საღამოს შეკრებების დროს. მათი ფოლკლორი შედგება ზღაპრებისგან, ანეკდოტებისგან, სიმღერებისგან, იდიომებისგან, გამოცანებისა და ამინდის პროგნოზისაგან.

რადგან ლაპლანდიელები ბილინგვები და ხშირ შემთხვევაში პოლიგლოტებიც არიან, მათთვის ადვილი აღმოჩნდა უცხოენოვანი ელემენტების ინტეგრაცია საკუთარ ფოლკლორთან. იმის მიუხედავად, რომ მათი თქმულებების დიდი ნაწილი ერთი შეხედვით ინტერნაციონალურს მოგვაგონებს, მათი დიდი ნაწილი სწორედ საამების მიერაა შექმნილი. მათი უმრავლესობა მოგვითხრობს ადამიანების მეტამორფოზის შესახებ, რომ ისინი იქცნენ დათვებად, ირმებად, ძაღლებად, მგლებად. ასევე არსებობს ზღაპრები ჯადოქრებისა და სხვადასხვა მისტიკური არსებების შესახებ.

აღსანიშნავია საამების შექმნილი ისტორიები მათი მტრებისა და მითური ხალხების შესახებ, რომლებსაც ერქვათ ჩუდები (Chudes). ამ ზღაპრების შექმნის ფონი იყო მათი გამუდმებული ომები, რომლებიც მიმდინარეობდა 1326-1596 წლებში. ამ პერიოდში შვედეთ-ფინეთისა და რუსეთის საზღვარი ჯერ კიდევ დაუდგენელი იყო და ორივე მხრის მეომრები და გაქცეულები თავს ლაპლანდიას აფარებდნენ. საამები საკუთარ ისტორიებში, ბუნებრივია, ყოველთვის იმარჯვებენ მტერზე.

შედარებით მწირია ლაპლანდიური პოეზია. სულ რამდენიმე ეპიკური ხასიათის მონახაზი და ორი შედარებით დიდი მოცულობის პოემა, რომელიც დაწერილია მე-19 საუკუნის დასაწყისში და მოგვითხრობს ანტიკური პერიოდის ლაპლანდიელების ისტორიაზე.

არ შეიძლება ლოპური პოეზია გამოვყოთ იმ მუსიკისგან, რომელიც აკომპანირებას უწევს მას. ეს ის მუსიკაა, რომელიც საოცრად უბრალო და პრიმიტიულია და სხვა ხალხების არანაირ ან მცირე გავლენას განიცდის. ტექსტი და მელოდია ისე მჭიდროდაა ერთმანეთთან დაკავშირებული, რომ შეცდომება იქნებოდა მათი ცალ-ცალკე შესწავლა. ადრეული შეხედულებების მიხედვით, ლოპური ტექსტები არანაირ პოეტურ საზომს არ შეიცავს, თუმცა ამ დასკვნის მცდარობის დამტკიცება შესძლებელია. სიმღერებში აშკარაა სტროფების პარალელიზმი, სიტყვები და მელოდია კი ერთმანეთთან დაკავშირებულია სრულიად უაზრო მარცვლებითა და ხმოვანებებით.

საამებისათვის მუსიკალური ინსტრუმენტები არც თუ ისე დიდი მნიშვნელობას იძენს. მათ საკუთარი ინსტუმენტები არც კი გააჩნიათ, თუ არ ჩავთვლით სალამურის მსგავს მუსიკალურ ინსტრუმენტს, რომელიც ანჟელიკას ღეროსგან კეთდება. მათი მუსიკალური მიღწევები ორიენტირებულია სოლო სიმღერაში, რომელსაც ეწოდება ჯუიგო (juoigos). ეს ყველაზე პრიმიტიული სახეობის მუსიკაა, რომელიც ჩიტების ჟღურტულის იმიტაციას ქმნის. ეს მუსიკა მონოტონურია, მაგრამ არა სტერეოტიპული. მიუჩვეველი ყურისათვის ეს სიმღერა უფრო გამუდმებულ და ძლიერ ყვირილს ჰგავს. ამას ემატება განუვითარებელი და დისჰარმონიული წარდგენა, რომლის გამოც შედარებით კარგი ნიუანსები შეუმჩნეველი რჩებოდა. ლოპური ხარისხიანი მუსიკის სტრუქტურა ჯერ კიდევ არ არის ადეკვატურად გაგებული და შესწავლილი.

ბევრი საამი მწერალი არ მოიძებნება, რადგან მხოლოდ ცოტამ სცადა თავი ლიტერატურაში, თუმცა ამათგან აღსანიშნავია იოჰან ტური, რომლის წიგნიც გვიჩვენებს ბუნებრივ ლიტერატურულ ნიჭს. ტურის წიგნი რამდენიმე ენაზე ითარგმნა, მათ შორის ინგლისურზე 1931 წელს.

საამების არტისტული შესაძლებლობები ყველაზე უკეთ მათ ხელნაკეთ ნივთებში ჩანს. ყოველდღიურ ცხოვრებაში გამოყენებადი სხვადასხვა ნივთები ხშირადაა ლამაზად მორთული. ისინი გაწრთვნილნი არიან იმაში, რომ რაც მათთვის ხელშესახები მასალა  იმას უმკლავდებიან. მეტალს ხშირად არ გამოიყენებენ. კოვზები, პატარა ყუთები და სხვა ხისგან დამზადებული ნივთები გაფორმებულია ორნამენტებითა და წერტილებით, რომელიც დანის წვერით არის შესრულებული.

გაკტი არის საამების ნაციონალური ტანსაცმელი. მას იცვამენ როგორც ქორწილის, ისე მუშაობის დროს, ძირითადად მეირმეობის დროს.

ტრადიციულად, გაკტი მზადდებოდა ირმის ტყავისაგან, თუმცა დღესდღეობით უფრო ხშირად ბამბისა ან მატყლისგან ამზადებენ. ქალების გაქტი შედგება კაბისგან - ფოჩებიანი შემოსახვევი, რომელიც მაგრდება 1-3 ქინძისთავით, და ფეხსაცმლისგან, რომელიც დამზადებულია ირმის ბეწვით ან ტყავით. ფეხსაცმელს შეიძლება ჰქონდეს მომრგვალებული ან წვეტიანი წვერი. ქალებისა და კაცების გაქტი განსხვავდება. კაცების გაქტი უფრო მოკლეა, ვიდრე ქალების გრძელი კაბა. ტრადიციული გაქტი ძირითადად არის წითელი, ლურჯი, მწვანე, თეთრი. ზამთარში, ამ ტანსაცმელს ემატება ირმის ბეწვისაგან შექმნილი ქურთუკი და შარვალი, ზოგჯერ კი  - პონჩო.

ფერები, ორნამენტები და გაქტის მორთულობა იმის მანიშნებელია, საიდან არის ეს ადამიანი, დაქორწინებულია თუ არა, ზოგჯერ კი შეიძლება მის გვარზეც კი მიანიშნებდეს. საყელო და სახელოები გეომეტრიული ფიგურებითაა მორთული. ქუდები განსხვავდება სქესის, სეზონის და რეგიონის მიხედვით. მას ამზადებენ მატყლის, ბეწვისა ან ტყავისგან.

ლოპარული რელიგია

თორა ან ჰორა, ლოპარულ შამანურ დაირაზე გამოსახული ნორვეგიიდან.

ჭექა-ქუხილის ღმერთი. Horagalles, Aija, Tiermes

პასუხი იმაზე თუ ლოპარებს ნასესხები აქვთ თუ არა იდეა ჭექა-ქუხილის ღმერთზე და ზოგადად მთლიან „ჭექა-ქუხილის“  კულტზე სკანდინავიური კულტურიდან, მაგალითად ა.ოლრიკი და კ. კრონი დადებით პასუხს სცემენ, მათი აზრით, ბევრი დემაგოგია არ სჭირდება ამ ყოველივეს გამოსარკვევად, საჭიროა მხოლოდ ისტორიული და ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით შეხედვა ამ საკითხზე.ორივეს ოლრიკსაც და კრონსაც თავიანთი პოზიციების გასამყარებლად უპირველესად ახსენებენ, რომ ლოპარების ჭექა-ქუხილის ღმერთის სახელის პირველი ნაწილი, „თორა“ ან „ჰორა“ არის სკანდინავიური წარმოშობის,ისინი ასევე ამბობენ,რომ ლოპარების „ჭექა-ქუხილის“ ღმერთი სკანდინავიურის მსგავსად, შეიარაღებულია უროთი და ხელკეტით.ლოპარების მითებში, ღმერთების შესახებ, არის რამდენიმე აშკარა სკანდინავიური თავისებურება (მაგალითად,როდესაც ღმერთი დაედევნება და მოკლავს „ტროლებს“) და ა.შ. თუმცა ყველა ეს თავისებურება ეხება არა ლოპარების „ჭექა-ქუხილის“ ღმერთის კულტის ცენტრს, არამედ მის პერიფეტიებს.თუკი ამ კულტის საწყისებს კარგად ჩავუღრმავდებით, მივხვდებით,რომ ის უდავოდ ლოპარულია.აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის ფაქტიც,რომ ღმერთის სახელი და ზოგადად რელიგიური ნასესხები სიტყვები არ შეიძლება გახდეს გადამწყვეტი ფაქტორი, როდესაც გვინდა ვანახოთ თუ როგორ იფანტება რელიგიური იდეები ერთი ხალხიდან მეორეში.ხალხმა, რომც ისესხოს ღმერთის სახელი ან რაიმე სიტყვა თავისი კულტის შესაებ სხვებისგან,ამან არავითარ შემთხვევაში არ უნდა მოგვცეს იმის უფლება ვიფიქროთ, რომ ზოგადად იდეაც არის გადმოტანილი.

ყველა ეგრეთ წოდებულ „პრიმიტიულ“ ხალხში ჭექა-ქუხილი და მეხი უფრო დიდ ყურადღებას იქცევდა ვიდრე სსვა ზეციური ფენომენები. ჩვენ ამ შემთხვევაში შეხება გვაქვს “Völkergedanke“-სთან , რომელიც როგორც ჩანს წარმოიშვა სხვადასხვა ხალხებში დამოუკიდებლად.რეალური გამომწვევი მიზეზი ჭექა-ქუხილისა, ხომ ძალიან შორსაა მათი ცოდნისგან, შესაბამისად ის ავტომატურად აღიქმება, როგორც ზებუნებრივი.პრიმიტიული ადამიანისთვის ნათელია,რომ ჭექა-ქუხილისა და მეხის,რომელიც ხშირად დიდ ზიანს აყენებს გარემოსა და იწირავს არაერთ სიცოცხლეს, გამომწვევი მიზეზი დაკავშირებულია ღრუბლებს მიღმა მცხოვრებ არსებასთან(არსებებთან).თუკი ხალხმა დაიჯერა,რომ ეს არის მხოლოდ ერთი არსება,იქმნება მონოთეისტური რელიგია, და ჩნდება წარმოსახვა თითქოს ეს არსება თავისი ხელკეტით,ხმლითა თუ მშვილდით ესვრის გავარვარებულ ისრებს ადამიანებს და ნელ-ნელა ყალიბდება ჭექა-ქუხილის კულტი.ლოპარების შემთხვევაში წარმოიშვა ჭექა-ქუხილის ღმერთი „ტიერმესი“.

მზის ღმერთი ბეივი (Päive, Beiwe)

ჭექა-ქუხილის ღმერთ „ტიერმესთან“ ერთად, მზის ღმერთი ბეივი (Päive,Beiwe) მიიჩნევა ერთ-ერთ უმთავრეს ღმერთად ლოპარებში,ამაზე მიგვანიშნებს აგრეთვე ის ფაქტიც,რომ ჭექა-ქუხილის ღმერთის შემდეგ, ყველაზე ხშირად იგია გამოსახული ლოპარების დასარტყამ ინსტრუმენტებზე.მზის ღმერთზეც არსებობს მოსაზრება,რომლის ძირითადი მომხრეები ზემოაღნიშნული ავტორები ა.ოლრიკი და კ.კრონი არის, რომ ამ ღმერთსაც, ჭექა-ქუხილის ღმერთის მსგავსად, სკანდინავიური საწყისები აქვს, ამ თეორიას სხვა თანამედროვე ავტორებიც ემხრობიან.ეს სკანდინავიური თავისებურებები, რომლებიც შეიძლება დავინახოთ ლოპარულ მზის კულტში, მაგალითად პატივისცემა ღმერთის შესაწირისა, ვერ უგულებელყოფს იმ ფაქტს, რომ მზის კულტი მიუხედავად ყველაფრისა,ნამდვილად ლოპარულია. არც ჰარვას მტკიცება იმის შესახებ, რომ ჩვენი ცოდნა ამგვარი ბუნების თაყვანისცემისა არის შეზღუდული სკანდინავიელი ლოპარებისთვის არის სიმართლე,თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ არსებული ინფორმაცია, რაც გაგვაჩნია ლოპარების მზის კულტის შესახებ არის ძალიან მწირი და მხოლოდ მოკლე შეჯამება.იმანდრასთან და ზოგადად არქტიკის ოკეანის სანაპიროსთან მცხოვრებ რუს ლოპარებზე,ფელმანი ამბობს „როდესაც მზე ჩადიოდა მათ ჩვევად ჰქონდათ „ღმერთი აღარ ჩანს“ ამ წინდადების წარმოთქმა, და როცა მზე ამოდიოდა დილით ისინი მას ეგებებოდნენ და თავს უკრავდნენ, უბრალოდ ისინი არასდროს აკეთებდნენ ჯვრის ჟესტს,როცა იცოდნენ, რომ მე მათ ვაკვირდებოდი,ისინი მხოლოდ მაშინ აკეთებდნენ,როდესაც ეგონათ, რომ არ ვუყურებდი“ სხვაგან ფელმანი ახსენებს, რომ იმანდრელი ლოპარების წარმოდგენა ღმერთზე, რომელსაც „იბმელ“-ს ეძახდნენ იყო საკმაოდ დამაბნეველი. სიტყვა „იბმელ“-ით ისინი აღნიშნავდნენ მზეს,ჭექა-ქუხილსა და ცისარტყელას.“ბეივი“-ს, მზის, სურათი იყო ჭექა-ქუილის ღმერთის,“ატშე“-ს, მსგავსი გარშემორტყმული ირმების რქებით.

დათვის კულტი და სხვა მაგია

ლოპარების მრავალი ტრადიცია და ჩვეულება, რომლებსაც კავშირი აქვს მაგიასთან, შეგვიძლია მათი ძველი რწმენებიდან ავხსნათ.ამის დანახვა განსაკუთრებულად შეგვიძლია „დათვის ფესტივალში“, რომლის რამდენიმე კვალი თანამედროვე ტრადიციებშიც გვხვდება.ფესტივალის რიტუალის მოკლე აღწერილობის ჩამოყალიბება შეგვიძლია, რადგან ის მე-18 საუკუნის დასაწყისში ჯერ კიდევ ტარდებოდა. დათვის ზამთრის ბუნაგი არის ნაპოვნი სადაც მონადირემ თავისი ნაკვალებით წრე დატოვა - დათვი გარშემორტყმულია. ნოაიდი (შამანი) შემოჰრკავს თავის დოლს და ისარი გასრიალდება აკანკალებულ მემბრანაზე თავისი დაჟინებული და მაძებარი მზერით.ფიგურები დოლზე მკრთალად ანათებენ წითლად, და მათ შორის არის დათვიც, ერთადერთი კითვაა... იქნება თუ არა ეს ნადირობა წარმატებული? ტრანსში ჩავარდნილი ნოაიდის სახე შუქით ივსება და შემდეგ ის წყნარდება,ეს კარგის ნიშანია.მონადირე იძვრება, ვინც შემოსაზღვრა დათვი გზას უძღვება,რომელსაც ჯადოსნური რგოლი აქვს კვერთხზე, ამის შემდეგ მონადირეები უშიშრად ვარდებიან დათვს თავიანთი შუბებით.მართალია ეს ძალიან სარისკოა, მაგრამ მათ სწამთ, რომ უმაღლესი ძალაა მათთან, და როდესაც საშიშ მხეცს მოკლავენ მონადირეები იწყებენ ჯუოიგოს სიმღერას - დათვის სიმღერის პირველ სტროფს. დათვს პატივსცემენ და ეგებებიან, მას მადლობას უხდიან, რადგან მან თავი დათმო ისე, რომ არცერთი მონადირე არ დაუსახიჩრებია ან მოუკლავს.

ლოცვები და შელოცვები

როდესაც ჩვენ ვითვალისწინებთ ლოპარების ჩახლართულ დათვის ფესტივალს, თავისი მრავალფეროვანი მოქმედებებითა და დრამატული წარმოდგენებით,რომელიც შეიცავს დაახლოებით 50 სიმღერას და იმღერება სხვადასხვა მელოდიების თანდართვით,ჩვენ უნდა გაგვიჩნდეს საკუთარ თავთან კითხვა თუკი შესაძლებელია თუ არა, რომ ამ ცერემონიებს არ ჰყავდეთ ანალოგი ლოპარული ცრურწმენების სხვა ნაწილებში. და მაინც, დათვის ფესტივალის იქით, ძალიან მცირე რამ ვიცით ლოპარულ ლოცვებზე და შელოცვებზე. სავარაუდოდ ეს არ არის განპირობებული მათი სიმცირის გამო, მაგრამ მათი საიდუმლოდ შენახვის გამო,რამაც არ მისცა საშუალება ჩვენამდე მოღწევისა.ორივე დიდი და პატარა ჯადოქრები ყოველთვის ეჭვისთვალით უყურებდნენ თავიანთ შელოცვებს. როდესაც კარლ აქსელ გოთლუნდმა 1817 წელს შვედეთში ანახა ფინელ ფერმერებს შელოცვები, რომელიც ჩაწერილი ჰქონდა ფინეთში სავოს პროვინციაში ყოფნისას, ერთ-ერთმა ფერმერმა განაცხადა რომ სავოში ზედმეტად სულელებად მიიჩნევენ მათ ვინც თავიანთ შელოცვებს ამხელენ. ზოგადი წესი შემდეგნაირია, თუკი შენ სხვას გაუმხელ შელოცვას, მას ძალა ეკარგება, ყოველშემთხვევაში თუკი ის ადამიანი შენზე უფროსია მაშინ მაინც. სწორედ ამიტომ არის შელოცვები გასაიდუმლოებული, რიტუალმა შეიძლება თავისი მაგიური ძალა დაკარგოს თუკი მას გაუმხელენ სხვას. ხელსაყრელ გარემოებებს უნდა ვუმადლოდეთ, რომ  პროფესორმა რავილამ შეძლო და მოახერხა უამრავი ტექსტის ჩაწერა, რომელიც ადგენს ერთ დიდ წარმართულ წიგნს, ადამიანებისგან, რომლების მშობლებიც იყვნენ უტსჯოკიდან.ეს ტექსტები იმდენად უნიკალურია,რომ ყველას უჩნდება ცდუნება კითხვისა, მოქმედებს თუ არა ეს შელოცვები.

ლოპარების მოქცევა და ეკლესია ლაპლანდიაში

ჯერ კიდევ ადრეულ ხანებში, ბოსნიის ყურესთან, არსებობდა ქრისტიანული დაჯგუფებები, რომლებიც დაარსებული იყო ფინელი ახალმოსახლეების მიერ. „კემის“ სამრევლო, რომელიც მოიცავდა მთელ ჩრდილო-ოსტერბოტენს, ტორნიოს ვაკის გარდა, და მე-15 საუკუნემდე, ასევე ლისა და Pudasjärvi - ს, დაარსდა 1250 წელს, ის პირველად, როგორც სამრევლოდ მოხსენიებულია 1329 წელს; ტორნიო ნახსენებია, როგორც სამლოცველო 1345 წელს, ხოლო, როგორც დამოუკიდებელი სამრევლო 1477 წელს, მაგრამ ეკლესია და მღვდელმსახურება ტორნიოში 1316 წელს უკვე არსებობდა. დიდი ხნის განმავლობაში ბირკარლსის ადგილობრივი მოსახლეობა მდინარეების ყბებში იყო მოქცეული.ძალიან დიდი ალბათობით ტორნიოსა და კემის უბნებში ჯერ კიდევ ცხოვრობდნენ ლოპარები, მდინარეებს შორის არსებულ ტყეებში მაინც, და ისინი უდავოდ იყვნენ ადრეული ახალმოქცეულები ქრისტიანებად. როდესაც უფსალას მთავარეპისკოპოსი ტორნიოს ეკლესია მიუძღვნა 1345 წელს, მან მონათლა რამდენიმე ლოპარი.ბირკარლი არ იყო დაინტერესებული ლოპარების მოქცევაში, პირიქით, ისინი ამის წინააღმდეგები იყვნენ, რადგან ეშინოდათ, რომ მოქცეული ლოპარები ეცდებოდნენ მათი პატრონობიდან გათავისუფლებას და შეწყვეტდნენ გადასახადების გადახდას. სავარაუდოდ სავოში მცხოვრები ლოპარები,რომლებიც ნახსენები არიან მე-16 და მე-17 საუკუნეების დოკუმენტებში, გაქრისტიანებულები იყვნენ მაგ დროისთვის.

საზოგადოების ზოგადი ხასიათი და ისტორიული მდგომარეობა

საზოგადოების ზოგადი ხასიათი

იმის მიუხედავად რომ ლაპებს პოლიტიკური და ეკონომიკური თვალსაზრისით მნიშვნელოვან ჯგუფად არ ითვლებოდნენ, ისინი მაინც საყურადღებონი იყვნენ იმ თვალსაზრისით რომ საბჭოთა რუსეთს შეიძლებოდა შეექმნა მოჩვენებითი პრობლემები არამეგობრული სკანდინავიის წინააღმდეგ. საბჭოთა ერების პოლიტიკას არ გამოეპარებოდ საბჭოთა ეროვნების მქონე „საზღვრებს მიღმა მყოფი ძმები“. ამიტომ მათი პოლიტიკა მხედველობაში იღებდა 19,000 ლაპის არსებობას ნორვეგიაში და 8000 ლაპის არსებობას შვედეთში.სლოგანის - „საამის ხახლის გაერთიეანება ერთ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე“ გამოყენების შესაძლებლობა იდეალურად ეთანხმებოდა საბჭოთა რევოლუციურ და ფეთქებად პოლიტიკას. საბჭოთა ხედვით, მათი პოტენციური ავანგარდული როლის გათვალისწინებით საბჭოთა პოლიტიკის ხელშეწყობილ „გაერთიანების“ პოლიტიკაში რუსი ლაპები უფრო მნიშვნელოვანი იყვნენ ვიდრე შორეული ჩრდილოეთის ნებისმიერი სხვა რასები.

ტრადიციული ლაპური ცხოვრების სტილი ნომადიზმს წარმოადგენს, ან ნაწილობრივს - მეთევზეებისა და მონადირეების ან  სრულ - ჩრდილოეთის ირმების მოშენებას. ლაპური ნომადიზმი ყოველ წელს მისდევს ერთი და იმავე საგულდაგულოდ შემუშავებულ პროცესს, მიგრაციული და სტაციონალური პერიოდები რეგულარი შენაცლებით. ირმების მოშენებასა და თევზაობაზე დაყრდნობით ლაპებმა განავითარეს მათი სოციალური ერთეული, the sijda, ლაპური სოფელი რომელიც შედგებოდა ერთგვარი საქმიანობის ინტერესის მქონე ხალხისგან. ამჟამად, sijda-მ დაკარგა ის ირუიდიული უფლებამოსილება რაც ადრე ჰქონდა მოპოვებული და ლაპები დიდი მასშტაბებით ჩაერთნენ მათი ქვეყნების თანამეგობრობის სისტემებში.

ლაპები, მათი ცხოვრების სტილის მიხედვით დაყოფილი არიან ნომადურ და დამკივდრებულ ლაპებად, პირველმა ჯგუფი თავის სარჩენს იღებდა ირმების მოშენებით მეორე კი თევზაობით და აგროკულტურით. ნელ-ნელა ნომადური ლაპების დამკვიდრების ტრენდი გაიზარდა, ხოლო დამკვიდრებულების ცხოვრების სტილის შეცვლის მაჩვენებელი ნომადურისკენ შემცირდა.

ეს ტრენდი ლაპების დენაციონალიზაციის სიხშირის აჩქარებას ემსახურება. ნომადებმა შეძლეს დიდი რაოდენობით შემოანახათ ტრადიციული ლაპური საცხოვრებლები, ადათები და ლაპური ოჯახების გვარებიც კი. იმის გამო რომ მათი მდებარეობა შორსაა მათი ინდუსტრიალიზებული მეზობლების გავლენისგან და შესაფერისია ირმების მოსაშენებლად მათ მარტივად შეძლეს შეენარჩუნებინათ ძველი კულტურა. მაგრამ დამკივდრებული ლაპები უფრო ადვილად ექცეოდნენ გავლენის ქვეშ და იმ დონეზე მოახდინეს სხვა კულტურებთან ასიმილაცია რომ შეიძლება ისინი ლაპებად აღარც ჩაითვალნონ.

ლაპებს არ გააჩნდათ ძლიერი ეროვნული სული რაც შეძლებდა მათ დაცვას სხვა კულტურებისთან ასმილიციაში. თუმცა ბოლო ხანებში მოხდა მათი ეროვნული თავმოყვარეობის ზრდა  ლაპი სკოლის მასწავლებლებისა და უცხოელი მეცნიერების დახმარებით, ვისაც დიდი ინტერესი გააჩნდა ლაპურ კულტურასა და ენაში. ლაპების ეროვნული სულის მატებისთვის ყველაზე ნაყოფიერი ადგილი ფინეთი იქნებოდა თუმცა ლაპური მოსახლეობა იქ ცოტაა და ლაპური თემი ისეა შერეული ფინურ დასახლებებში რომ დენაზიონალიზაცია ბუნებრივად ხდება ყველა საწინააღმდეგო საშუალების მიღების მიუხედავად.

ისტორიული მდგომარეობა

ლაპური წარმოშობის ადგილების სახელწოდებების მიხედვით პროტო-ლაპური ტომები ცხოვრობდა ვრცელ ტერიტორიაზე მთლიანად ფინეთის, აღმოსავლეთ კარელიის, ფინმარკის, ჩრდილოეთ შვედეთის და კოლის ნახევარკუნძულის ჩათვლით. ლაპები ისტორიაში პირველად მოხსენებულები არიან 98 წელს ახალი წელთაღრიცხვით, რომაელი ავტორის ტაციტუსის მიერ, მისივე ეთნოგრაფიულ ტრაქტატში „გერმანია“, სადაც ის ლაპარაკობს ფენის ხალხზე, მონადირეების პრიმიტიულ ტომზე რომლებიც გერმანიის ჩრდილოეთ ტყეებში ბინადრობდნენ. ეს აღწერა არ შეიძლება მიუთითებდეს ფინებს ვინც სხვა მტკიცებულებებზე დაყრნობით, საკმაოდ განვითარებული აგროკულტურულ ხალხს წარმოადგენდნენ და ბალტიის ზღვის სამხრეთ ნაპირეზე ცხოვრობდნენ. პტოლემე (2-ე საუკუნე ა.წ.) ლაპარაკობს ფინონის ორ ტომზე, მდინარე ვიცულასთან და სკანდინავიაში. პირველი სავარაუდოდ იყვნენ დღევანდელი ფინების წინაპრები, ანუ მათი ვინც შემდგომში გადასახლდა ფინეთის სამხრეთდასავლეთ ნაწილში და სახელიც მისცეს ქვეყანას და ხალხს. სახელის ორჯერადი გამოყენება დღესაც ნათელია. ნორვეგიაში ლაპების მიწას ფინმარკი ეწოდება და ლაპებს ფინებს ეძახაინ, ხოლო ფინელი ემიგრანტების შთამომავლებს ქვაინებს. შვედეთში კი მეორე მხრივ უძველესი დროიდან იყენებენ  „ლაპმარკს“ და „ლაპებს“.

ლაპების გვერდზე მცხოვრები ბალტო-ფინურმა ტომებმა ძველადვე დაიწყეს სანადირო გასვლები მდიდარ ტყეებში და აიძულებდნენ მოსახლეობას მიეცათ მათთვის ბეწვი და ტყავი. ეს ჩვეულება გადაიღეს დღევანდელი ფინების წინაპრება მას შემდეგ რაც მათ გადალახეს ფინეთის ყურე და ასევე ნორვეგიელებმა რომლებიც არქტიკულ ნაპირზე მცხოვრებ ლაპებს მიაკუთვნებდნენ მათ სამფლობელოს. კარელიელებმაც იგივე ქნეს კოლის ნახევარკუნძულზე.

ლაპების დაბეგვრა სამეფოს ხელში იყო თუმცა მინდობილი ჰქონდათ გარკვეულ პირებს. შვედეთ-ფინეთში ადრინდელმა მეფემ დაბეგვრა მონოპოლოად აქცია ბირკარლების ხელში, ისინი იყვნენ პრივილეგირებული ფერმერები რომლებიც ცენტრალური ფინეთის რეგიონიდან პირკალადან იყვნენ. ამ ფერმერებმა შექმნეს ერთმანეთში შექმნეს ორგანიზაცია, თითოეული ბირკარლი ფლობდა ლაპლანდიის გარვკეულ ნაწილს და უზრუნველყოფდა იურისდიქციის შენარჩუნებას მოსახლეობის შორის. ამის ბუნებრივი შედეგი იყო ის რომ ბირკარლი ცდილობდა რაც შეიძლება მეტი მოგება მიეღო ლაპების ხარჯზე. ბირკარლების ნელ-ნელა დაფუძნდნენ ჩრდილოეთ ფინეთის და შვედეთის სანაპიროებთან ბოსნიის სანაპიროების ირგვლივ.

ფინების თანდაყოლილმა პიონერულმა სულმა მალევე გამოიწვია ის რომ ლაპებს ყოველი მხირდან ავიწროებდნენ. მაშასადამე, რაც მათი საბინადრო მიწები ფინეთში ყოველი თაობის შემდეგ საგრძნობლად მცირდებოდა ლაპებმა დაიწყეს გადასახლება მიწებზე რაც ახლა ნორვეგიისა და შვედეთის ნაწილებია. რუსულ ლაპლანდიაში, კარელიანელებს ჰქონდათ იგივე უფლებები რაც ბირკლარებს დასავლეთში, მაგრამ მათ მალევე გამოუჩნდათ კონკურენტები რუსი მოსახლეობის სახით ნოვგოროდში ტბა ილმენის ტბაზე, სადაც მიმდინარეობდა ბეწვეულით ვაჭრობა ჩრდილოეთ რაონებთან. ამასთან ერთად ნოვგოროდელმა ვაჭრებმა ბიზნესის გასავითარებლად დააარსეს ქალაქი კოლა, რომელიც ახლა ერთ-ერთ უძველესი ქალაქია რუსეთში.

ამასობაშიი ბირკლარებმა გააფართოვეს დაბეგვრა და არქტიკულ სანაპიროებამდე და რუსებთან და კარელიანელებთან მუდმივი მტრობა ჰქონდათ. მაგრამ შემდეგ, მეჩვიდმეტე საუკუნის დასაწყისში,  ლაპების დაბეგვრის უფლება გადაეცა მეფის ხელისუფლებას და ადმინისტრირება ეწეოდა ოფიციალური პირების მიერ, რამაც გამოიწვია ბარკლარების ძალის მკვეთრი შესუსტება. თუმცა, ლაპებისთვის დაბეგვრის პრობლემა არ გამქრალა, და სიტუაცია კიდევ უფრო დამანბნეველი გახდა. მაგალითად დანია-ნორვეგიას ჰქონდა უფლება რომ გადასახადები ამოეხო კოლის ნახევარკუნძულიდან პონოის მდინარემდა. რუსეთს ჰქონდა მსგავსი უფლება  ფინმარკის გარკვეულ ნაწილებში. ასევე რუსულ ლაპლანდიაში, პეჩენგას და სლოვეცკის მონასტრები ფლობდნენ მიწის დიდ ნაწილებს და ლაპებს შესაბამისად ბეგრავდნენ. შედეგად, ლაპებს ხანდახან უწევდათ გადასახადების ორჯერ ან სამჯერ გადახდა რაც ხშირად მათი მთლიანი ბეწვეულის და ტყავის მარაგს უტოლდებოდა. ზომაგადასული გადასახადებისგან დაღლილებმა სცადეს გაქცეულიყვნენ მათი მჩაგვრელებისგან მაგრამ მათ უცხო ქვეყნებშიც კი მისდევდნენ და სჯიდნენ. ლაპების მიერ არც ერთი ღია აჯანყება არაა ცნობილი, მათ არც შვედეთ-ფინეთისა და დანია-ნორვეგიის და რუსეთის ომებში მიუღიათ მონაწილეობა. თუმცა აღსანიშნავია რომ ბრძოლები მათი ტერიტორიებისგან საკმაოდ შორს მიმდინარეობდა.

შემდგომ ომებისა და სამშვიდობო ხელშეკრულების შედეგედად ლაპლანდიის პოლიტიკური საზღვრები თანდათანობით ჩამოყალიბდა. თავდაპირველად, სამივე ქვეყანას ჰქონდა ლაპების საკუთარი და საერთო მიწები, ანუ არსებობდა ნორვეგიული შვედური ნორვეგიულ-რუსული და შვედურ-რუსული ლაპების მიწები. თანდათანობით ეს საერთო რაიონები გაყოფილ იქნა მონაწილეებს შორის, ნორვეგიულ-რუსული ნაწილი დაიყო მე-19 საუკუნის დასაწყისში. როცა ფინეთი დაფუძნდა როგორც ავტონომია და შემდგომ დამოუკიდებელი სახელმწიფო, მან მიიღო წინანდელი შვედური ლაპლანდიის აღმოსავლური ნაწილი და პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ პერჩენგისა და პეცამოს  ჩრდილოეთის ყინულოვანი ოკეანის ნაწილი, რომელიც 1944 წლის ფინეთ-რუსეთის ზავით რუსეთს დაეთმო.

თვითონ ლაპებს არაფერი ჰქონდათ სათქმალი საკუთარ მომავალზე. მათ არ გააჩნდათ რაიმე მძაფრი ნაციონალური გრძნობები და ძალიან სუსტები იყვენენ რაიმე სახის წინააღმდეგობისთვის. მათ ფოლკლორში ისინი ყვებიან მითურ ლაპურ გმირებზე ვინც ხალხს ეხმარებოდა დამპყრობლების წინააღმდეგ თუმცა ამ ისტორიებს რაიმე რეალური საფუძველი არ გააჩნია.მეორე მხრივ მათ ბატონები მხოლოდ საკუთარ მოგებაზე ფიქრობდნენ და ლაპების საჭიროებები საერთოდ არ აწუხებდათ რეფორმაციამდე, როცა დაიწყო ლაპების მოქცევა ქრისტიანობაზე და ინტერესი გაღვივდა მათ ენისა და კულტურის მიმართ.

მთლიანობაში, ლაპებზე გავლენა არ მოუხდენია ევროპის ისტორიას მეორე მსოფლიო ომამდე როცა გერმანული ჯარებმა ნორვეგიის და ფინეთის ჩრდილოეთით დიდი ზიანი მიაყენეს მათ მიწებს.

ფინეთში 1944-45 წლებში შემოდგომსა და ზამთარში  მიყენეული ზიანი თითქმის 100 პროცენტს შეადგენდა სახლებისადმი და სხვა უძრავი ქონებისადმი რომელიც ეკუთვნოდა ინდივიდებს, სახელმწიფოს ან ეკლესიას, რის გამოც ლაპების მოსახლეობა ევაკუირებული იქნა შვედეთში ან ფინეთის პროვინცია პოჯანმაში ბოსნიის ყურის სანაპიროზე. თუმცა ლაპებმა  შემდოგ ზაფხულს უკან გადასახლება დაიწყეს რაშიც დახმარება გაუწია ფინეთის მთავრობამ და რამდენიმე შიდა და უცხოურმა საქველმოქმედო ინსიტუტმა. ლაპური მოსახლეობა პეცამოს ნაწილში, აგრეთვე ცნობილი როგორც სკოლტ ლაპები, ვინც დატოვა სახლები რუსეთისთვის გადაცემულ ტერიტორიაზე დარჩენის მაგივრად დასახლდენენ ინარი პარიშის აღმოსავლეთ ნაწილში მთავრობის აშენებულ სახლებში.

გამოყენებული ლიტერატურა

1) The Sámi People: Traditions in Transitions

2) The Sami Peoples of the North: A Social and Cultural History

3) Sami Culture in a New Era: The Norwegian Sami Experience

18) Anderson, Myrdene.        Culture summary: Saami       1996

19) Collinder, Björn. The Lapps       1949

20) Indiana University. Graduate Program in Uralic and Asian studies.   The Lapps       1995