ოლღა კონსტანტინეს ასული
ოლღა კონსტანტინეს ასული (რუს. Ольга Константиновна, ბერძ. Όλγα Κωνσταντίνοβνα; დ. 3 სექტემბერი, 1851, პავლოვსკი, რუსეთი — გ. 18 ივნისი, 1926, რომი, იტალია) — საბერძნეთის დედოფალი 1867-1913 წლებში როგორც მეფე გეორგიოს I-ის მეუღლე. საბერძნეთის რეგენტი 1920 წელს.
| ოლღა კონსტანტინეს ასული | |
|---|---|
 | |
| საბერძნეთის დედოფალი | |
| მმართ. დასაწყისი: | 27 ოქტომბერი, 1867 |
| მმართ. დასასრული: | 18 მარტი, 1913 |
| წინამორბედი: | ამალია ოლდენბურგელი |
| მემკვიდრე: | სოფია პრუსიელი |
| პირადი ცხოვრება | |
| დაბ. თარიღი: | 3 სექტემბერი, 1851 |
| დაბ. ადგილი: | პავლოვსკი, რუსეთი |
| გარდ. თარიღი: | 18 ივნისი, 1926, (74 წლის) |
| გარდ. ადგილი: | რომი, იტალია |
| დაკრძ. ადგილი: | ათენი, საბერძნეთი |
| მეუღლე: | გეორგიოს I, საბერძნეთის მეფე |
| შვილები: |
კონსტანტინოს I, საბერძნეთის მეფე გეორგიოსი ალექსანდრა ნიკოლოზი მარია ანდრეასი კრისტოფერი |
| დინასტია: | რომანოვები |
| მამა: | დიდი მთავარი კონსტანტინე ნიკოლაევიჩი |
| დედა: | ალექსანდრა საქსენ-ალტენბურგელი |
| რელიგია: | მართლმადიდებლობა |
| ხელმოწერა: |
 |
იგი იყო რომანოვების დინასტიის წარმომადგენელი, რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ I-ის ვაჟის, დიდ მთავარ კონსტანტინესა და პრინცესა ალექსანდრა საქსენ-ალტენბურგელის ქალიშვილი. მან თავისი ბავშვობა პეტერბურგში, პოლონეთსა და ყირიმში გაატარა. 1867 წელს, 16 წლის ასაკში მიათხოვეს საბერძნეთის მეფე გეორგიოს I-ს. როგორც დედოფალი იგი აქტიურად იყო ჩაბმული საქველმოქმედო საქმიანობასა და სოციალურ აქტივობებში. მან დააარსა არაერთი საავადმყოფო, სკოლა და დააფინანსა სახარების ბერძნულად, ხელახლა თარგმნა, რამაც ბერძენი კონსერვატორების უკმაყოფილება გამოიწვია.
1913 წელს, მას შემდეგ რაც მისი ქმარი მოკლეს, ოლღა რუსეთში დაბრუნდა. ამ ამბიდან მალევე დაიწყო პირველი მსოფლიო ომი, რა დროსაც პავლოვსკის სასახლეში სამხედრო ჰოსპიტალი შექმნა, სადაც დაჭრილ ჯარისკაცებს მკურნალობდნენ. რუსეთის რევოლუციის შემდეგ, 1917 წელს იგი ბოლშევიკების ტყვეობაში იყო. ასეთი ვითარება შენარჩუნდა მანამ, სანამ დანიის საელჩოს შუამავლობით არ გაანთავისუფლეს ოლღა, რომელმაც საბოლოოდ დატოვა რუსეთი და შვეიცარიაში გაიქცა. ამ პერიოდში მან საბერძნეთში დაბრუნება ვერ მოახერხა, რადგან მისი ვაჟი, მეფე კონსტანტინოს I დამხობილი იყო.
1920 წელს ოლღა ათენში დაბრუნდა, რაც გამოწვეული იყო იმით, რომ მისი შვილიშვილი, მეფე ალექსანდროსი ნაადრევად გარდაიცვალა და ტახტი კვლავ კონსტანტინოს I-მა დაიბრუნა. მომდევნო თვეში იგი კონსტანტინოს რეგენტად დაენიშნა. მისი რეგენტობა სულ ერთ თვეს გაგრძელდა. 1919-22 წლებში მიმდინარე საბერძნეთ-თურქეთის ომში ბერძნების დამარცხების შემდეგ საბერძნეთის სამეფო ოჯახი კვლავ გადაასახლეს. ამის გამო ოლღამ დარჩენილი ცხოვრება ბრიტანეთში, საფრანგეთსა და იტალიაში გაატარა.
ოჯახი და ადრეული ცხოვრება რედაქტირება
ოლღა დაიბადა 1851 წლის 3 სექტემბერს პავლოვსკის სასახლეში, სანქტ-პეტერბურგში. იგი იყო დიდ მთავარ კონსტანტინე ნიკოლოზის ძისა და მისი მეუღლის, პრინცესა ალექსანდრა საქსენ-ალტენბურგელის ქალიშვილი. მამის მხრიდან იგი იყო რუსეთის იმპერატორ ნიკოლოზ I-ისა და იმპერატრიცა შარლოტა პრუსიელის შვილიშვილი. ამას გარდა, იგი იმპერატორ ალექსანდრე II-ს ძმისწულად, ხოლო ალექსანდრე III-ს ბიძაშვილად ერგებოდა.
მან ბავშვობის წლები პავლოვსკის სასახლესა და ყირიმის მამულებში გაატარა. მამამისს, როგორც იმპერატორის ძმას, დიდი გავლენა ჰქონდა, დედამისი კი საიმპერატორო კარის ერთ-ერთ ყველაზე ლამაზ და ჭკვიან ქალბატონად ითვლებოდა. ოლღა განსაკუთრებით ახლოს უფროს ძმასთან, დიდ მთავარ ნიკოლოზთან იყო, რომელიც შეთქმულებებში მონაწილეობის გამო იმპერატორმა ტაშკენტში გადაასახლა.
ბავშვობაში ოლღას აღწერენ როგორც უბრალო და შუბლშეკრულ გოგონას, რომელსაც ჰქონდა ფართო სახე და დიდი ლურჯი თვალები. უმცროსი დისგან, ვერასგან განსხვავებით, იგი მშვიდი და მორცხვი ხასიათისა იყო. ისტორიას ახსოვს ერთი შემთხვევა, როდესაც მან გაკვეთილი არ იცოდა, ხოლო როდესაც მასწავლებელმა დატუქსა იგი ატირდა და საკლასო ოთახიდან გაიქცა.
1862 წელს ოლღას მამა, კონსტანტინე ნიკოლოზის ძე იმპერატორმა ალექსანდრე II-მ პოლონეთის დიდ ჰერცოგად დანიშნა, რის გამოც იგი ოჯახთან ერთად გადასახლდა ვარშავაში. პოლონელები რუს მმართველებს ცუდად შეხვდნენ, რაც იმაში გამოიხატა, რომ დიდი მთავის დედაქალაქში ჩასვლიდან მალევე რამდენჯერმე სცადეს მისი მოკვლა. მიუხედავად იმისა, რომ კონსტანტინემ პოლონეთში ლიბერალური პოლიტიკისა და რეფორმების გატარება დაიწყო და პოლონური ენაც აღადგინა, როგორც პოლონეთის ოფიციალური ენა, ადგილობრივი ნაციონალისტები მას მაინც ემტერებოდნენ. 1863 წლის იანვარში მომხდარმა აჯანყებამ და სეპარატისტული მოთხოვნების ზრდამ, აიძულა იმპერატორი, რომ ძმა თანამდებობიდან მოეხსნა. ამრიგად დასრულდა ოლღას რთული ცხოვრება პოლონეთში.
ნიშნობა და ქორწინება რედაქტირება
1863 წელს საბერძნეთის მეფე გეორგიოს I რუსეთს ეწვია და იმპერატორ ალექსანდრე II-ს მადლობა გადაუხადა ტახტზე ასვლაში დახმარებისათვის. ვინაიდან იგი დანიის მეფე კრისტიან IX-ისა და დედოფალ ლუიზა ფონ ჰესენ-კასელის უმცროსი ვაჟი იყო საბერძნეთის ტახტი არანაირად ერგებოდა, მაგრამ რუსების დახმარებით ჩამოაგდო გერმანელი უნაყოფო მეფე ოტონი და თავად გამეფდა. სწორედ ამ ვიზიტისას შეხვდა გეორგიოსი 12 წლის ოლღას.
გეორგიოსი 1867 წელს კვლავ ეწვია რუსეთის საიმპერატორო კარს. იქ იგი თავისი დის, დაგმარ დანიელის სანახავად ჩავიდა, რომელიც მომავალ იმპერატორ ალექსანდრე III-ზე იყო დაქორწინებული. ამ დროს გეორგიოსს უკვე გადაწყვეტილი ქჰონდა, რომ მართლმადიდებელი ცოლი შეერთო, რისთვისაც რუსეთზე უკეთეს სამიზნეს ვერ იპოვიდა, რადგან ამ პერიოდში იგი უდიდესი მართლმადიდებლური იმპერია იყო უამრავი მშვენიერი პრინცესით. სწორედ ამ პერიოდში გაიცნო მან ოლღა კონსტანტინეს ასული, რომელიც ისე შეუყვარდა, რომ საბერძნეთში დაბრუნების შემდეგ ძალიან შეწუხდა და მისი ნახვა კვლავ მოუნდა. თავდაპირველად კონსტანტინე ნიკოლაევიჩმა უარი განაცხადა 15 წლის ოლღას გათხოვებაზე, რადგან ქორწინებისათვის პატარად თვლიდა, განსაკუთრებით იმისათვის, რომ სამშობლოდან ასე შორს წასულიყო. ამის საპირისპიროდ, ამ ქორწინებისადმი მთელი იმპერიული კარი დიდი ენთუზიაზმით განეწყო, რამაც საბოლოოდ აიძულა კონსტანტინე ქორწილზე დათანხმებულიყო. საბოლოოდ გადაწყდა, რომ ოლღა და გეორგიოსი მხოლოდ მაშინ დაქორწინდებოდნენ, როდესაც საპატარძლოს 16 წელი შეუსრულდებოდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ქორწილის დღემდე განაგრძობდა ოლღა სასკოლო განათლების მიღებას.
1867 წლის 27 ოქტომბერს, ზამთრის სასახლეში შედგა ოლღა კონსტანტინეს ასულისა და გეორგიოს I-ის ქორწინება, რის შემდეგაც ოლღა საბერძნეთის დედოფალი გახდა. მომდევნო ხუთი დღე მათი „თაფლობის თვედ“ მოიაზრება, რომელიც წყვილმა პეტერბურგის სამხრეთით, როპშას სახლში გაატარა. შემდეგი ოცი წლის განმავლობაში ოლღამ რვა ბავშვი გააჩინა, რომელთაგან მხოლოდ ერთი გოგონა გარდაიცვალა ჩვილობაში.
რუსეთის დატოვებამდე ბიძამისმა, იმპერატორმა ალექსანდრე II-მ ოლღას ასეთი რამ უთხრა: „შენი ახალი ქვეყანა ორჯერ უფრო მეტად უნდა გიყვარდეს, ვიდრე საკუთარი სამშობლო !“. აღსანიშნავია ისიც, რომ ოლღამ განათლების მიღება საბერძნეთში ცხოვრების პერიოდში დაასრულა. ქვეყანაში შესვლის დროს ოლღას თეთრი და ლურჯი ნაჭრებით შეკერილი კაბა ეცვა (საბერძნეთის დროშის ფერები), რათა ბერძნებზე კარგი შთაბეჭდილება მოეხდინა. დედაქალაქისაკენ მიმავალ გზაზე დედოფლის ნახვის სურვილით ათასობით ადამიანი გამოვიდა, რასაც არეულობა მოჰყვა. ოლღა, რომელიც არ იყო მიჩვეული ასეთ დიდ სახალხო შეკრებებს კინაღამ ატირდა. ვინაიდან მან ბერძნული საერთოდ არ იცოდა, ოფიციალურ შეხვედრებს მხოლოდ ენის სწავლის შემდეგ ესწრებოდა. ერთ წელიწადში ნაკლებ დროში მან საოცარი სისწრაფით, მაღალ დონეზე ისწავლა როგორც ბერძნული, ისე ინგლისური ენა. დედის რჩევის გათვალისწინებით იგი ინტერესდებოდა საბერძნეთის ისტორიით, არქეოლოგიური აღმოჩენებითა და სოციალური ცხოვრებით.
დედოფლობა რედაქტირება
პირადი ცხოვრება რედაქტირება
თავიანთი ხანგრძლივი ქორწინების განმავლობაში ოლღა და გეორგიოსი საკმაოდ ჰარმონიული და მოსიყვარულე წყვილი იყო. გაბატონებული ტრადიციის წინააღმდეგ, რომ სამეფო ბავშვები ძიძებს, სასახლიდან შორს უნდა აღეზარდათ, ისინი თავიანთ შვილებს სამეფო სასახლეში, ოჯახურ და მოსიყვარულე ატმოსფეროში ზრდიდნენ. მიუხედავად ამისა, მათ ოჯახში კონფლიქტები მაინც იყო. ასაკის მატებასთან ერთად გეორგიოსი სულ უფრო ხშირად ჩხუბობდა თავის ვაჟებთან, რასაც ოლღა არ მიესალმებოდა. თავდაპირველად ოლღა და გეორგიოსი გერმანულ ენაზე საუბრობდნენ, რადგან ეს ის ერთადერთი ენა იყო, რომელიც ქორწინების დროს ორივე მათგანმა იცოდა. გარკვეული დროის შემდეგ ისინი ერთმანეთში ინგლისურად საუბრობდნენ, თუმცა თავიანთი შვილებისგან ბერძნულად ლაპარაკს მოითხოვდნენ. ამის გამო, პრინცი ანდრეასი მართალია ბერძნულად არასოდეს საუბრობდა, თუმცა თავის მშობლების წინ მხოლოდ ამ ენაზე თუ ლაპარაკობდა.
სამეფო ოჯახის ცხოვრება შედარებით მშვიდი და ჰარმონიული იყო. ათენის სამეფო კარი არ იყო ისეთი ბრწყინვალე და ხალისიანი როგორც სანქტ-პეტერბურგისა, რის გამოც საბერძნეთში ცხოვრება ოლღას ხშირად ერთფეროვანი ეჩვენებოდა. გაზაფხულსა და ზამთარს ისინი ათენისა და ტატოის სასახლეებში ატარებდნენ. რაც შეეხება საზაფხულო შვებულებებს, ისინი სხვადასხვა ქვეყნებში მოგზაურობდნენ. ამ დროს ისინი დასასვენებლად ეწვივნენ საფრანგეთს, ასევე ოლღას ნათესავებს რუსეთში და გეორგიოსის ოჯახს დანიაში.
ოლღას რუსეთის გახსენება ყოველთვის ნოსტალგიას ჰგვრიდა. მისი საძინებელი რუსეთიდან წამოღებული ხატებით იყო სავსე. ბერძნულ სამლოცველოში შვილებთან ერთად იგი ყოველთვის სლავურ საგალობლებს გალობდა. თავის თანამემამულეებთან შესახვედრად იგი ხშირად დადიოდა ათენის პორტში, სადაც რუსული სავაჭრო გემები იდგა. იგი მთელ ისტორიაში ერთადერთი ქალია, რომელმაც რუსული საიმპერატორო ფლოტილიის ადმირალის წოდება მიიღო. ამის გამო საბერძნეთის საზღვაო ძალებში იგი ყოველთვის დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა, რის გამოც ერთ-ერთ გემს მისი სახელიც დაარქვეს.
სოციალური სამუშაოები რედაქტირება
როგორც დედოფალი, ოლღა ძალიან პოპულარული იყო ხალხში, რაც განაპირობა მისმა საქველმოქმედო საქმიანობებმა. ათენში ჩასვლისთანავე მის უშუალო მფლობელობაში გადავიდა ამალიონის ბავშვთა სახლი, რომელიც მისმა წინამორბედმა დედოფალმა ამალია ოლდენბურგელმა დააარსა. ასევე მის მფლობელობაში იყო არსაკიონის გოგონათა სკოლა. თავისი პირადი ხარჯებითა და არისტოკრატთა დახმარებით დედოფალმა ოლღამ სონატორიუმი და საავადმყოფო, რომელიც მხოლოდ მოხუცებზე მუშაობდა. ამას გარდა მან დააარსა რამდენიმე უფასო სასადილო და მზრუნველობამოკლებულ ბავშვთა სახლი. ასევე საფუძველი ჩაუყარა ღარიბ გოგონათა სასწავლებელს, რომელიც მოგვიანებით გაფართოვდა და უფრო დიდი სახე მიიღო. დედოფალი ოლღა აგრეთვე იყო ორი სამხედრო ჰოსპიტალის მფარველი. 1891 წელს, მას შემდეგ რაც მისი ქალიშვილი ალექსანდრა რუსეთში მოულოდნელად გარდაიცვალა, ოლღამ მისი სახელობის საავადმყოფო დააარსა, სადაც მედიკამენტები უფასოდ გაიცემოდა. იგი საბერძნეთის მეზობელ ქვეყნებთან კონფლიქტებში დაჭრილი ჯარისკაცების მოვლა-პატრონობას დიდ ყურადღებას უთმობდა, რის გამოც დააარსა რამდენიმე ჰოსპიტალი, რომელიც მხოლოდ ასეთ პირებზე მუშაობდა. 1897 წელს საბერძნეთ-თურქეთის ომის და 1912-13 წლებში პირველი ბალკანური ომის პერიოდში ოლღა თავის რძალთან, პრინცესა სოფია პრუსიელთან ერთად გაწევრიანდა წითელი ჯვრის ორგანიზაციაში და როგორც მედდა ისე მკურნალობდა ბერძენ ჯარისკაცებს. ამის გამო დიდი ბრიტანეთის სამეფო ოჯახმა მას დედოფალ ვიქტორიას სახელობის საპატიო ღირსების ორდენი უბოძა.
აღსანიშნავია ისიც, რომ ოლღას ჩასვლამდე საბერძნეთში ქალების, მამაკაცებისა და არასრწულწლოვნებისათვის საერთო ციხეები იყო, რაც აქ დიდ არეულობას იწვევდა. ამის გამო, მდიდარი ქველმოქმედების მხარდაჭერით დედოფალმა ააშენა ქალთა და არასრწულწლოვანთათვის განკუთვნილი ახალი საპატიმროები, რამაც სიტუაცია შედარებით მოაწესრიგა.
1897 წელს საბერძნეთი თურქეთთან ომში დამარცხდა. ამით უკმაყოფილო ბერძნებმა 1898 წელს ოლღას მეუღლესა და ქალიშვილს ესროლეს, თუმცა ორივე გადაურჩა თავდასხმას. მიუხედავად იმისა, რომ მსროლელები ადგილზევე დააკავეს, დედოფალ ოლღას დაჟინებული მოთხოვნით ისინი გაანთავისუფლეს. აღსანიშნავია ისიც, რომ მიუხედავად მისი საბერძნეთ-რუსეთის ურთიერთობების გაღრმავების მცდელობისა, დედოფალს მეფეზე პოლიტიკური გავლენა არასოდეს ჰქონია.
ევანგელიკას წინააღმდეგობები რედაქტირება
დაბადებიდან მართლმადიდებელ ქრისტიანად აღზრდილი დედოფალი ოლღა ძალიან ღელავდა იმ თემაზე, რომ ომში დაჭრილ ჯარისკაცებს არ შეეძლოთ სიკვდილის წინ ბიბლიისა და ლოცვანის წაკითხვა. ბერძნული ეკლესიის გამოყენებული წმინდა წიგნები მოიცავდა ძველი აღთქმის სეპტუაგინტურ ვერსიასა და ახალი აღთქმის ძველბერძნულ თარგმანს. ამის გამო ბერძნებს, რომელთა დიდმა ნაწილმა წერა-კითხვაც არ იცოდა, ძალიან უჭირდათ არქაული ენით ნაწერი ახალი აღთქმის გაგება. ამის გამო დედოფალმა ოლღამ ბრძანება გასცა და დიდი სახსრებიც გამოყო ძველი და ახალი აღთქმის ხელახლა, ახალი ენობრივი სტილით სარაგმნელად. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ბევრი არქაული ბერძნული სიტყვა ჩანაცვლებული ჰქონდა სხვა ევროპული ენებიდან შემოსულ სიტყვებს, ასეთი სიტყვების უმეტესობა კი საბერძნეთის ისტორიიდან გამომდინარე თურქული წარმოშობისა იყო. თავად ოლღას მიზანი ის იყო, რომ მის თანამედროვე ბერძნებს თავისუფლად შესძლებოდათ წმინდა წიგნის წაკითხვა, თუმცა მასში თურქული სიტყვების გამოყენებამ კონსერვატიული საზოგადოების დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია. ისინი დედოფალს „წმინდა მემკვიდრეობის გაუქმებაში“ სდებდნენ ბრალს.
1901 წლის თებერვალში გამოიცა ახალი აღთქმის ახალი ვერსია, რომელიც მთლიანად თანამედროვე სიტყვებით იყო ნაწერი. ეს ყველაფერი დედოფალმა საბერძნეთის პატრიარქ სინოდის ნებართვის გარეშე გააკეთა, თუმცა ვინაიდან ახალი გამოცემები ძველზე გაცილებით იაფი ღირდა ძალიან მალე გაიყიდა.
იმავდროულად ლიტერატურული მოძრაობის დავმჯდომარე ალექსანდრე პალიზისმა დედოფლის ბრძანებით ძველი აღთქმის თარგმნაც დაასრულა. თარგმნის გამოქვეყნება სერიული ფორმატით დაიწყო გაზეთ „აკროპოლისში“, სადაც პირველი ასეთი სტატია 1901 წლის 9 სექტემბერს დაიბეჭდა. კონსერვატორი ღვთისმეტყველები ამას „ერის ყველაზე ძვირფასი რელიკვიების დაცინვას“ უწოდებდნენ, რასაც ისიც დაერთო, რომ კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა იოაკიმ III-მ შეაჩვენა თარგმანი. 8 ნოემბერს თარგმანის მომხრეთა და მოწინააღმდეგეთა შორის იდეოლოგიური დაპირისპირება ხელჩართულ ბრძოლაში გადაიზარდა.
საბოლოოდ საქმე იქამდე მივიდა, რომ მეფე გეორგიოს I-მა ათენში არსებული არეულობის მოსაწესრიგებლად დედაქალაქში სამეფო ჯარები გაუშვა. ამ კონფლიქტის შედეგად დაიღუპა რვა, ხოლო სამოცზე მეტი ადამიანი დაიჭრა. დეკემბრისთვის ოლღას თარგმანები აიკრძალა, მათი ტირაჟები კი მოსახლეობას ჩამოერთვა. ყველა, ვინც ყიდდა ან კითხულობდა მათ, მოწინააღმდეგეები სიცოცხლისა და ქონების ხელყოფით ემუქრებოდნენ. ისტორიაში ამ დაპირისპირებას ევანგელიკა, ანუ „სახარების კითხვა“ ეწოდა.
დაქვრივება რედაქტირება
1913 წელს, პირველ ბალკანურ ომში საბერძნეთის, სერბეთის, ბულგარეთისა და მონტენეგროს კოალიციური ძალები ოსმალეთის იმპერიასთან ბრძოლაში დამარცხდნენ. მიუხედავად ამისა, ოსმალეთის ხარჯზე საბერძნეთი მნიშვნელოვნად გაფართოვდა, თუმცა მიწების გამო მალე თავად ბალკანელთა კოალიციაში იჩინა თავი უთანხმოებამ. სულ მალე თავად ბერძნებსა და ბულგარელებს შორის დაიწყო ბრძოლა თესალონიკისა და თრაკიის რეგიონისათვის, რომელიც უკვე დაკავებული ჰქონდა საბერძნეთს. მაკედონიის რეგიონის დედაქალაზე ბერძენთა კონტროლის დასამტკიცებლად მეფე გეორგიოსი თავად ჩავიდა თესალონიკაში. 1913 წლის 18 მარტს იგი ქალაქის მთავარ სამეთვალყურეო კოშკზე ავიდა თავის მხლებლებთან ერთად, სადაც იგი ალექსანდროს შინასმა მოკლა ცეცხლსასროლი იარაღით. დედოფალი ოლღა, რომელმაც თქვა რომ მეფის სიკვდილი „ღვთის ნებაა“, მეორე დღესვე ჩავიდა სალონიკში. სამეფო ოჯახმა დაათვალიერა მკვლელობის ადგილი და მეფე ათენში გადაასვენა. იგი ტატოის სამეფო აკლდამაში დიდი პატივით დაკრძალეს.
გეორგიოსისა და ოლღას უფროსი ვაჟი, კონსტანტინოსი გახდა საბერძნეთის მეფე, ხოლო ახალი დედოფალი მისი ცოლი, სოფია პრუსიელი გახდა, ოლღას კი დედა-დედოფლის წოდება მიენიჭა. ვინაიდან საბერძნეთში მას თითქმის აღარაფერი აკავებდა, იგი მშობლიურ რუსეთში თავის უმცროს ძმასთან, დიდ მთავარ კონსტანტინე კონსტანტინოვიჩთან და მის ოჯახთან დაბრუნდა. აქ იგი პავლოვსკის სასახლეში დასახლდა, სადაც დაიბადა და აღიზარდა იგი.
პირველი მსოფლიო ომი რედაქტირება
1914 წელს ოლღა რუსეთში ჩავიდა, რის შემდეგაც მალევე დაიწყო პირველი მსოფლიო ომი. ამ ომში რუსეთი, ბრიტანეთი და საფრანგეთი ცენტრალური ძალების: ოსმალეთის, ავსტრია-უნგრეთისა და ოსმალეთის წინააღმდეგ იბრძოდნენ. რთული პოლიტიკური ვითარების გამო მან გადაწყვიტა პეტერბურგში დარჩენილიყო, სადაც ომში დაჭრილი ჯარისკაცებისათვის მან ჰოსპიტალი დააარსა, რომელშიც მათ უფასოდ მკურნალობდნენ. აღსანიშნავია, რომ ეს ჰოსპიტალი თავად პავლოვსკის სასახლეში მდებარეობდა, სადაც თავის რძალთან, ელიზავეტა მავრიკიევნასთან ერთად მედდად მუშაობდა. საიმპერატორო ოჯახის სხვა წევრებმა, როგორებიც არიან პრინცესა ელენა და ოლღას შვილიშვილი მარია პავლეს ასული, საველე საავადმყოფოები დააარსეს, სადაც თავადვე მუშაობდნენ. ომი გართულდა, რასაც რუსეთში ყოველმხრივი კრიზისის დაწყება მოჰყვა. კრიზისიდან გამომდინარე 1916 წელს თავისი რძალი, რუსეთის იმპერატრიცა ალექსანდრა ფეოდოროვნა პოტენციური რევოლუციის შესახებ გააფრთხილა, თუმცა მან ოლღას მოსმენაზე უარი თქვა. რამდენიმე კვირის შემდეგ ოლღამ განარისხა იმპერატრიცა ალექსანდრა, რამეთუ მან ხელი მოაწერა თავისი შვილიშვილის, დიდ მთავარ დიმიტრი პავლოვიჩის სპარსეთის ფრონტიდან დაბრუნებას, რომელიც იქ იმიტომ გადაასახლეს, რომ მონაწილეობდა იმპერატრიცას საყვარელი მისტიკოსის, გრიგორი რასპუტინის მკვლელობაში.
განსხვავებით ოლღასგან, მისი ვაჟი კონსტანტინოს I ომში ნეიტრალიტეტის შენარჩუნებას ცდილობდა. ეს იმიტომ, რომ საბერძნეთს არ შეეძლო ერთ რომელიმე მხარეს ყოფილიყო, რამეთუ მეფის დედა რუსი იყო და მისი ნათესავებიც რუსეთის იმპერატორი და მისი გარემოცვა იყო, ხოლო კონსტანტინოსის მეუღლე, დედოფალი სოფია გერმანელი იყო და თავად იმპერატორ ვილჰელმ II-ს დად ერგებოდა. საბოლოოდ ისე მოხდა, რომ კონსტანტინოსი გერმანოფილობაში დაადანაშაულეს, რასაც ბერძნებში ეროვნული სქიზმა მოჰყვა.
1917 წლის თებერვალში, როგორც ეს ოლღამ იწინასწარმეტყველა, რუსეთში რევოლუცია მოხდა და ცარისტული რეჟიმი დაემხო. მართალია ოლღას რძალმა პავლოვსკი სასწრაფოდ დატოვა და რუსეთიდან გაიქცა, მაგრამ იგი ქვეყანაში დარჩა. შესაძლოა ითქვას, რომ რევოლუციის დროს იგი სრულიად მარტო დარჩა თავის ერთ მოსამსახურესთან, ანა ეგოროვასთან ერთად (გამოჩენილი ერგულებისათვის ოლღამ ეგოროვა საბერძნეთში დაბრუნების შემდეგ თავისი ერთ-ერთი შვილიშვილის აღმზრდელად დანიშნა). ამ პერიოდში მათ იმდენად გაუჭირდათ, რომ დედოფალი და მისი მოახლე ერთად ჭამდნენ, დღეში მხოლოდ ერთ პურს, რომელიც სიძველის გადასაფარად ზეთში იყო ხოლმე დასველებული. ასე გაგრძელდა რამდენიმე თვეს, სანამ ამავე წლის ოქტომბერში მეორე რევოლუცია არ განხორციელდა, რა დროსაც ბოლშევიკები შევარდნენ პავლოვსკის სასახლეში და ოლღა თავის მსახურთან ერთად დააპატიმრეს. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ფიზიკურ დაზიანებებს გადაურჩა, სასწრაფოდ რუსეთიდან წასვლა მოისურვა, თუმცა ბოლშევიკებმა ამის ნება არ დართეს. იმის გამო, რომ საბერძნეთში ეროვნული სქიზმა მიმდინარეობდა, ოლღასთვის ბერძნებს არ ეცალათ. საბოლოოდ ბოლშევიკებს ოლღას განსვენებული ქმრის ძმის შვილიშვილი, დანიის მეფე კრისტიან X მოელაპარაკათ, რომელმაც ისინი დაითანხმა და ოლღას რუსეთის ცოცხლად დატოვების ნება დართეს. იგი სასწრაფოდ გაიქცა თავისი სამშობლოდან, რომელშიც იგი აღარასოდეს დაბრუნებულა და შვეიცარიაში წავიდა. იმის გამო, რომ მოკავშირეებს საბერძნეთში რესპუბლიკის დამყარება არ უნდოდათ, 1917 წელსვე ჩამოაგდეს ოლღას ვაჟი, კონსტანტინოსი და ტახტზე მისი უმცროსი ვაჟი, ალექსანდროსი დასვეს. მას ძალიან ეშინოდა, რომ მამამისი მალევე დაამხობდა, ამიტომაც კონსტანტინოსის ყველა მომხრე ან დააპატიმრეს, ან სიკვდილით დასაჯეს.
პირველი დევნილობა რედაქტირება
დანიის სამეფო კარმა დედოფალ ოლღას პასპორტი გაუგზავნა. თავდაპირველად იგი თავის მულთან, ქვრივ იმპერატრიცა დაგმარ დანიელთან ერთად დანიაში გაქცევას აპირებდა, თუმცა საბოლოოდ გადაიფიქრა და 1919 წლის დასაწყისში თავის უფროს ვაჟსა დ მის ოჯახს შეუერთდა, რომლებთან ერთადაც იგი შვეიცარიაში ჩავიდა. რუსეთის საიმპერატორო ოჯახის დანარჩენმა წევრებმა უარი განაცხადეს გაქცევაზე, რაც ძვირად დაუჯდათ. 1918 წელს ბოლშევიკებმა დახვრიტეს იმპერატორი ნიკოლოზ II, იმპერატრიცა ალექსანდრა ფეოდოროვნა და მათი ხუთივე შვილი: ოლღა, ტატიანა, მარია, ალექსეი და ანასტასია რომანოვები. ასევე დახვრიტეს ოლღას ძმები: დიდი მთავარი ნიკოლოზი და დიდი მთავარი დიმიტრი. ბოლშევიკებმა დახოცეს ოლღას ძმისშვილებიც, დიდი მთავრები: იოანე, კონსტანტინე და იგორი. მსხვერპლთა სიაში შევიდა იმპერატრიცა ალექსანდრას დაც, დიდი მთავარი ელიზავეტა ფეოდოროვნა, რომელიც ასევე რუსეთში იყო გათხოვილი.
შვეიცარიაში ჩასული კონსტანტინოს I, ოლღა და მათი ოჯახი იზოლირებული აღმოჩნდა და შემოსავლების გარეშე დარჩა. საბერძნეთის ახალმა მეფემ და მისმა მთავრობამ უარი განაცხადდა მათთვის გამოყოფილი პენსიების გადაცემაზე, ასევე მთავრობამ კონტაქტი აუკრძალათ საბერძნეთის სამეფო ოჯახის ყველა წევრთან. ისედაც მყიფე ჯანმრთელობის მქონე მეფე ალექსანდროსი თანდათან სულ უფრო ვარდებოდა დეპრესიაში. რუსეთის ახალმა მთავრობამაც ოლღას მთელი თავისი ქონება ჩამოართვა, რის გამოც მას მოუწია ისეთ ღარიბულ პირობებში, როგორშიც აქამდე არასოდეს ეცხოვრა. მიუხედავად ამისა, იგი სიამოვნებით ატარებდა დროს შვილებთან და შვილიშვილებთან, რომლებიც ომის გამო წლების განმავლობაში არ ჰყავდა ნანახი.
რეგენტობა რედაქტირება
1920 წლის 2 ოქტომბერს, ბაღში სეირნობისას მეფე ალექსანდროსს მაიმუნმა უკბინა. მეფე ჭრილობით მალევე დაინფიცირდა და სეფსისი განუვითარდა. 19 ოქტომბერს მან ბაღებში სეირნობა კვლავ განაახლა და დედამისს, დედოფალ სოფიას საბერძნეთში დაბრუნებაზე უარი განუცხადა. შვილის მდგომარეობით შეშფოთებულმა სოფიამ, რომელმაც იცოდა, რომ ოლღა სამეფო ოჯახის ერთადერთი წევრი იყო, რომელსაც ახალი მთავრობა ენდობოდა, მას სთხოვა, რომ ათენში წასულიყო და ალექსანდროსის გამოჯანმრთელებაზე ეზრუნა. რამდენიმედღიანი მოლაპარაკების შემდეგ ერთმა დედოფალმა მოახერხა მეორის დათანხმება და ოლღაც საბერძნეთისკენ დაიძრა. მთავრობამ მას ქვეყანაში დაბრუნების ნებართვა მალევე დართო, თუმცა შვეიცარიიდან საბერძნეთამდე მგზავრობა გაჭიანურდა და დედოფალი ოლღა 1920 წლის 25 ოქტომბერს ჩავიდა ათენში, ალექსანდროსის გარდაცვალებიდან 12 საათის შემდეგ. 29 ოქტომბერს ალექსანდროსი ტატოის აკლდამაში დაკრძალეს. ოლღა სამეფო ოჯახის ერთადერთი წევრი იყო, რომელიც დაკრძალვას დაესწრო.
საბერძნეთის მთავრობა მეფე კონსტანტინოსისა და მისი უფროსი ვაჟის, პრინცი გეორგიოსის დაბრუნებას კვლავ ეწინააღმდეგებოდა, ამიტომაც მათ ტახტზე კონსტანტინოსის კიდევ ერთი ვაჟის, პავლოსის დასმა მოისურვეს. სახალხო რეფერენდუმმა პავლოსის გამეფებას მხარი არ დაუჭირა. ვინაიდან სამეფო ტახტი ცარიელი იყო, მთავრობამ რეგენტი დანიშნა, რომელიც 1920 წლის 17 ნოემბერს პენსიაზე გავიდა. მემკვიდრეობის კრიზისში გახვეულბა ბერძნულმა მთავრობამ 17 ნოემბერსვე რეგენტად ოლღა დასვეს, რომელიც ამ თანამდებობაზე ერთი თვის განმავლობაში იყო. 1920 წლის 19 დეკემბერს კონსტანტინოს I-მა ტახტი დაიბრუნა და ოლღასაც რეგენტობა ჩამოერთვა.
მეორე დევნილობა და გარდაცვალება რედაქტირება
კონსტანტინოს I-ის ტახტზე დაბრუნებისას საბერძნეთი უკვე ჩაბმული იყო თურქეთთან ომში, რომელიც ჯერ კიდევ 1919 წელს დაიწყო. 1921 წელს ბერძნები საკარიას ბრძოლაში დამარცხდნენ, რაც გახდა ბერძნების ანატოლიიდან გამოძევების დასაწყისი. ევროპაში პირველი მსოფლიო ომის შემდგომი არეულობა მძვინვარებდა, რის გამოც ბერძნები პოლიტიკურ მხარდაჭერას ვერ იღებდნენ. ამგვარ ვითარებაში, თურქეთის სახელმწიფოს სათავეში მოდის პრეზიდენტი მუსტაფა ქემალ ათათურქი, რომელმაც ბერძნები რამდენჯერმე დაამარცხა და დაიბრუნა სმირნა და აღმოსავლეთი თრაკია, რომლის ანექსიაც საბერძნეთმა პირველი მსოფლიო ომის დროს მოახდინა.
ამ ყველაფრით უკმაყოფილო ბერძენმა სამხედროებმა 1922 წლის 27 სექტემბერს სამხედრო გადატრიალება მოაწყეს და კონსტანტინოს I უკვე მეორედ ჩამოაგდეს. ახალმა მთავრობამ ტახტზე მისი უფროსი ვაჟი, მეფე გეორგიოს II გასვა, თავად კონსტანტინოსი, ოლღა, დედოფალი სოფია და სამეფო ოჯახის სხვა წევრები ემიგრაციაში წავიდნენ იტალიაში. ახალმა რეჟიმმა შემდგომი პრეტენზიების თავიდან ასაცილებლად ოლღას უმცროსი ვაჟი, პრინცი ანდრეასი დააპატიმრა. ხელისუფლების სათავეში მოსულმა სამხედროებმა სამეფო ოჯახის ბევრი მომხრე დახვრიტეს, რის გამოც უცხოური ძალები უკვე ფიქრობდნენ, რომ ანდრეასი ან მოკლული იყო, ან მალე მოკლავდნენ. მის დასახმარებლად დიდი ბრიტანეთის მეფე ჯორჯ V-მ, ესპანეთის მეფე ალფონსო XIII-მ და რომის პაპმა პიუს XI-მ ელჩები გააგზავნეს ათენში. ამ ჩარევის შედეგად ბერძნებმა ანდრეასი გაანთავისუფლეს, რომელიც ცოლ-შვილთან ერთად მონაკოში დასახლდა. აღსანიშნავია, რომ შემდეგში ანდრეასის ვაჟმა ფილიპემ ცოლად შეირთო ჯორჯ V-ის შვილიშვილი, დიდი ბრიტანეთის დედოფალი ელისაბედ II.
მისი შვილებისა და შვილიშვილებისაგან განსხვავებით საბერძნეთის ახალმა მთავრობამ ოლღას ყოველთვიური პენსია დაუნიშნა, რომელიც 20 ფუნტ სტერლინგს შეადგენდა, რაც 2018 წლის კურსით დაახლოებით 1,100 დოლარს უდრის. მიუხედავად ფინანსური უზრუნველყოფისა, ოლღა ძალიან წუხდა თავის ოჯახზე, რომელიც მთელ ევროპაში მიმოიფანტა. იგი თავის ვაჟთან, ქრისტოფერთან და ქალიშვილ მარიასთან ერთად დროებით ცხოვრობდა ლონდონში, ნაქირავებ ბინაში. მოგვიანებით მისმა ქალიშვილმა დაიქირავა სანდრინგჰემის სასახლე, რომელშიც თავის დროზე რუსეთის იმპერატრიცა ალექსანდრა ფეოდოროვნა ცხოვრობდა. ისინი ასევე ხშირად დადიოდნენ ბუკინგემის სასახლეში მეფე ჯორჯ V-თან, რომელიც ოლღას მულის, დედოფალ ალექსანდრა დანიელის ვაჟი იყო.
სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში ოლღას ჯანმრთელობა სერიოზულად შეირყა. იგი იმდენად დასუსტდა, რომ სახურები გამუდმებით ინვალიდის ეტლით გადააადგილებდნენ. საბოლოოდ მან დატოვა ბრიტანეთი და საფრანგეთში, პარიზში გაემგზავრა სამკურნალოდ. აღსანიშნავია, რომ მისმა დაქვეითებულმა მხედველობამ ერთხელ მეფე ჯორჯ V ძალიან გაახალისა, რადგან ოლღას დედოფალ ვიქტორიას დროს შექმნილი ერთ-ერთი ქანდაკება შიშველი ქალი ეგონა და მოუწოდა რამე ჩაეცვა. ასეთ მდგომარეობაში მყოფი ოლღა თავის ვაჟთან, ქრისტოფერთან და მის ცოლთან ერთად დასახლდა რომში, იტალიაში, რადგან ექიმებმა მას თბილ და მზიან ადგილას ცხოვრება ურჩიეს გამოსაჯანმრთელებლად. მასზე დამღუპველად იმოქმედა 1923 წელს კონსტანტინოსის გარდაცვალებამ. დედოფალი ოლღა გარდაიცვალა 1926 წლის 18 ივნისს რომში, იტალიაში, ვილა ანასტასიაში.
მიუხედავად საბერძნეთში არსებული რესპუბლიკანიზმისა, ბერძნები ოლღას მაინც დიდ პატივს სცემდნენ და აფასებდნენ, ამიტომაც მთავრობამ მიცი ცხედრის გადასვენებისა და ქმრის გვერდით დაკრძალვის ნება დართოთ. ამ შეთავაზებაზე მისმა შვილებმა უარი განაცხადეს და ამჯობინეს მისი იტალიაში, კონსტანტინოსის გვერდით დაკრძალვა, რომლის გადასვენებაზეც ბერძნებმა უარი თქვეს. იგი 1926 წლის 22 ივნისს დაკრძალეს რომში, მართლმადიდებლური ეკლესიის საძირკველში. 1935 წელს საბერძნეთში მონარქია აღსდგა, 1936 წლის 17 ნოემბერს იგი გადაასვენეს და დაკრძალეს ათენში, ტატოის აკლდამაში, მეუღლის გვერდით.
მისი უზარმაზარი ქონების კონფისკაცია მოახდინა საბჭოთა ხელისუფლებამ და საბერძნეთის რესპუბლიკურმა მთავრობამ. მხოლოდ მისი ძვირფასეულობა მაშინ 100,000 ფუნტი სტერლინგი ღირდა, რაც 2016 წლის კურსით 5,400,000 ფუნტი სტერლინგის ტოლია. რევოლუციის გამო ოლღას შესძულდა რუსეთი და ყველანაირი კავშირი გაწყვიტა იმ ქვეყანასთან, სადაც მისი ოჯახი ჩაცხრილეს. გარდაცვალებამდე მან თავის შვილიშვილ გეორგიოს II-ს დააფიცა, რომ მისი ქალიშვილის, პრინცესა ალექსანდრას ფერფლს, რომელიც რუსეთში რასპუტინმა მოკლა საბერძნეთში დააბრუნებდა. მისი ეს სურვილი მხოლოდ 1940 წელს იქნა შესრულებული.
შვილები რედაქტირება
| სახელი | სურათი | დაიბადა | გარდაიცვალა | ზოგადი ცნობები |
|---|---|---|---|---|
| კონსტანტინოსი | .jpg)
|
2 აგვისტო, 1868,
ათენი, საბერძნეთი |
11 იანვარი, 1923,
პალერმო, იტალია (54 წლის) |
საბერძნეთის მეფე 1913-17 და 1920-22 წლებში. ცოლად შეირთო გერმანიის
იმპერატორ ფრიდრიხ III-ის ასული სოფია პრუსიელი, რომელთანაც შეეძინა ექვსი შვილი, მათ შორის: საბერძნეთის მეფე გეორგიოს II, საბერძნეთის მეფე ალექსანდროსი, რუმინეთის დედა-დედოფალი ელენა ბერძენი, საბერძნეთის მეფე |
| გეორგიოსი | 
|
24 ივნისი, 1869,
კორფუ, საბერძნეთი |
25 ნოემბერი, 1957,
სენ-კლოდი, საფრანგეთი (88 წლის) |
საბერძნეთის პრინცი. ცოლად შეირთო ფრანგი პრინცესა მარი ბონაპარტი,
რომელთანაც შეეძინა ორი შვილი. |
| ალექსანდრა | 
|
30 აგვისტო, 1870,
კორფუ, საბერძნეთი |
24 სექტემბერი, 1891,
მოსკოვი, რუსეთი (21 წლის) |
ცოლად გაჰყვა რუსეთის დიდ მთავარ პავლე ალექსანდრეს ძეს, რომელთანაც
შეეძინა ორი შვილი. იგი ერთ-ერთია იმ დიდებულებისგან, რომლებიც გრიგორი რასპუტინის დაკვეთით მოკლეს. |
| ნიკოლოზი | 
|
22 იანვარი, 1872,
ათენი, საბერძნეთი |
8 თებერვალი, 1938,
ათენი, საბერძნეთი (66 წლის) |
საბერძნეთის პრინცი. ცოლად შეირთო რუსი დიდგვაროვანი ელენა ვლადიმირის
ასული რომანოვა, რომელთანაც სამი ქალიშვილი: იუგოსლავიის პრინცესა ოლღა, იეტენბახის გრაფინია ელისაბედი და კენტის ჰერცოგინია მარინა. |
| მარია | .jpg)
|
3 მარტი, 1876,
ათენი, საბერძნეთი |
14 დეკემბერი, 1940,
ათენი, საბერძნეთი (64 წლის) |
ცოლად გაჰყვა რუსეთის დიდ მთავარ გრეგორი მიხეილის ძეს, რომელთანაც
ორი ქალიშვილი შეეძინა, თუმცა დაქვრივების შემდეგ მეორედ დაქორწინდა ბერძენ ადმირალ პერიკლეს იოანიდისზე, თუმცა მასთან შვილები არ ჰყოლია. |
| ანდრეასი | 
|
2 თებერვალი, 1882,
ათენი, საბერძნეთი |
3 დეკემბერი, 1944,
მონტე-კარლო, მონაკო (62 წლის) |
საბერძნეთის პრინცი. ცოლად შეირთო პრინცესა ალისა ბატენბერგელი,
რომელთანაც შეეძინა ხუთი შვილი: ჰოენლოჰ-ლანგენბურგის ჰერცოგინია მარგარიტა, ბადენის მარკგრაფინია თეოდორა, ჰესენის დიდი ჰერცოგინია სესილია, ჰანოვერის პრინცესა სოფია და დიდი ბრიტანეთის დედოფალ ელისაბედ II-ის მეუღლე, ედინბურგის ჰერცოგი ფილიპე. |
| ქრისტოფერი | 
|
10 აგვისტო, 1888,
ათენი, საბერძნეთი |
21 იანვარი, 1940,
ათენი, საბერძნეთი (51 წლის) |
საბერძნეთის პრინცი. პირველად იქორწინა ნენსი სტიუარტ უორთინგტონზე,
რომლის უშვილოდ დაღუპვის შემდეგაც ცოლად შეირთო ფრანგი პრინცესა ფრანსუაზ ორლეანელი, რომელთანაც შეეძინა ერთი ვაჟი. |
გარდა ამისა, ოლღას ჰყავდა კიდევ ერთი ქალიშვილი:
- ოლღა (დ. 7 აპრილი, 1880 — გ. 2 ნოემბერი, 1880), გარდაიცვალა ჩვილობაში;
წინაპრები რედაქტირება
ლიტერატურა რედაქტირება
- Bertin, Célia (1982). Marie Bonaparte (in French). Paris: Perrin. ISBN 2-262-01602-X.
- Campbell, John; Sherrard, Philip (1968). Modern Greece. London: Ernest Benn.
- Carabott, Philip (1993). "Politics, Orthodoxy and the Language Question in Greece: The Gospel Riots of November 1901" (PDF). Journal of Mediterranean Studies. 3: 117–138. Archived from the original (pdf) on 7 February 2012. Retrieved 5 August 2012.
- Christmas, Walter; translated by A. G. Chater (1914). King George of Greece. New York: MacBride, Nast & Company.
- Driault, Édouard; Lheritier, Michel (1926). Histoire diplomatique de la Grèce de 1821 à nos jours (in French). Paris: PUF.
- Forster, Edward S. (1958). A Short History of Modern Greece 1821–1956, 3rd edition. London: Methuen and Co.
- Gelardi, Julia (2006). Born to Rule: Granddaughters of Victoria, Queens of Europe. London: Headline Review. ISBN 0-7553-1392-5.
- King, Greg; Wilson, Penny (2006). Gilded Prism: The Konstantinovichi Grand Dukes and the Last Years of the Romanov Dynasty. East Richmond Heights, California: Eurohistory. ISBN 0-9771961-4-3.
- Mateos Sáinz de Medrano, Ricardo (2004). La Familia de la Reina Sofίa, La Dinastίa griega, la Casa de Hannover y los reales primos de Europa (in Spanish). Madrid: La Esfera de los Libros. ISBN 84-9734-195-3.
- Michael of Greece (2004). Mémoires insolites (in French). Paris: XO. ISBN 2-84563-186-3.
- Montgomery-Massingberd, Hugh, ed. (1977). Burke's Royal Families of the World (1st ed.). London: Burke's Peerage. ISBN 0-85011-023-8.
- Nicholas of Greece (1926). My Fifty Years. London: Hutchinson & Co.
- Van der Kiste, John (1998). The Romanovs 1818–1958. Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing. ISBN 0-7509-1631-1.
- Van der Kiste, John (1999). Kings of the Hellenes: The Greek Kings 1863–1974. Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing. ISBN 0-7509-2147-1.
- Vickers, Hugo (2000). Alice: Princess Andrew of Greece. London: Hamish Hamilton. ISBN 0-241-13686-5.
- Zeepvat, Charlotte (2007). Romanov Autumn: The Last Century of Imperial Russia. Stroud, Gloucestershire: Sutton Publishing. ISBN 0-7509-4418-8.