ნეგატიური თავისუფლება

ნეგატიური თავისუფლება — თავისუფლება სხვა ადამიანების ჩარევისგან. ნეგატიური თავისუფლება, პირველ რიგში, გულისხმობს თავისუფლების შეზღუდვას გარედან და ეწინააღმდეგება პოზიტიური თავისუფლება/პოზიტიურ თავისუფლებასს (საკუთარი შესაძლებლობების შესასრულებლად ძალასა და რესურსებს ფლობს). ეს განსხვავება შემოიტანა ესაია ბერლინი/ესაია ბერლინმა 1958 წელს თავის ლექციაში „თავისუფლების ორი ცნება“.

Torch of liberty from antiquity at the Istanbul Archaeology Museums

განხილვა

„სტენფორდის ფილოსოფიის ენციკლოპედია“ აღწერს ნეგატიურ თავისუფლებას:

~თავისუფლების ნეგატიური კონცეფცია ... ყველაზე ხშირად გვხვდება ლიბერალურ-დემოკრატიული საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი კონსტიტუციური თავისუფლებების ლიბერალურ დაცვაში, როგორიცაა გადაადგილების თავისუფლება, რელიგიის თავისუფლება და სიტყვის თავისუფლება და პატერნალისტის საწინააღმდეგო კამათები ან მორალისტური სახელმწიფო ჩარევა. მას ხშირად იყენებენ პირადი საკუთრების უფლების დასაცავად, თუმცა ზოგიერთები აცხადებენ, რომ კერძო საკუთრება აუცილებლად ზრდის ნეგატიურ თავისუფლებას.”

ისტორია

თომას ჰობსი/თომას ჰობსის თანახმად, „თავისუფალი ადამიანი ის არის, ვინც იმაში, რისი გაკეთებაც შეუძლია თავისი ძალით და გონებით, ხელს არ უშლის იმას, რისი გაკეთებაც სურს“ („ლევიათანი“, ნაწილი 2, თავი XXI; ამრიგად, მისი ნეგატიური გაგებით თავისუფლებას მიანიშნებს).

კლოდ ადრიენ ჰელვეციუსი/კლოდ ადრიენ ჰელვეციუსმა ნათლად გამოხატა შემდეგი აზრი: „თავისუფალი ადამიანი არის ადამიანი, რომელიც არც გალიაშია დაპატიმრებული, არც მონასავით დასჯის შიშით დატერორებული ... ეს არ არის თავისუფლების ნაკლებობა, არწივივით ფრენა ან ვეშაპის მსგავსად ცურვა.“ უფრო მეტიც, ჯონ ჯეი/ჯონ ჯეიმ, „ფედერალისტი“ დოკუმენტიში [[ფედერალისტი No2 | No.2], განაცხადა: „არაფერია უფრო ცხადი, ვიდრე მთავრობის აუცილებელი საჭიროება, და უდავოა ისიც, რომ როცა დაფუძნდება,ხალხმა უნდა დათმოს თავიანთი ზოგიერთი ბუნებრივი უფლება, რათა გადასცეს საჭირო უფლებამოსილებები.“ ჯეის განაცხადი უკეთესად გამოიხატებოდა „ბუნებრივი უფლებების“ მაგივრად „ნეგატიური თავისუფლების“ ჩანაცვლებით, რადგან, ლეგიტიმური მთავრობის ძალა ან უფლებამოსილება გარკვეულწილად გამომდინარეობს ჩვენი უარყოფითი თავისუფლების შეზღუდვების მიღებით.

იდეა, რომელიც ცდილობს განასხვავოს ნეგატიური და პოზიტიური თავისუფლება ეკუთვნის გ. ფ. ვ. ჰეგელი/გ. ფ. ვ. ჰეგელის „აბსტრაქტული უფლების სფერო“ (შემდგომში „ფილოსოფიის ელემენტები“), რომელშიც აღწერს ნეგატიურ თავისუფლებას და ამის შემდეგ განასხვავებს „აბსტრაქტულ“ და „პოზიტიურ“ თავისუფლებას.

ანგლოფონის ტრადიციაში ანალიტიკური განსხვავება ნეგატიურ და პოზიტიურ თავისუფლებას შორის შემოიღო ისაიაჰ ბერლინი/ისაიაჰ ბერლინმა თავის 1958 წელს ჩატარებულ ლექციაში „თავისუფლების ორი ცნება“. ბერლინის აზრით, ეს განსხვავება ღრმად არის ჩადებული პოლიტიკურ ტრადიციაში. ბერლინის სიტყვებით, ნეგატიური გაგებით თავისუფლება გულისხმობს კითხვაზე პასუხის გაცემას: „რა არის ის სფერო, რომელშიც სუბიექტი - ადამიანი ან პირთა ჯგუფი - არის ან უნდა დარჩეს გასაკეთებელი, ან იყოს ის, რისი გაკეთებაც შეუძლია მას ან is or should be left to do or be what he is able to do or be, სხვა ადამიანების ჩარევის გარეშე.“ ნეგატიური თავისუფლების შეზღუდვას აწესებს ადამიანი და არა ბუნებრივი მიზეზები ან უუნარობა.

ფრანკფურტის სკოლა/ფრანკფურტის სკოლის ფსიქოანალიტიკოსმა და ჰუმანისტი/ჰუმანისტმა ფილოსოფოსმა ერიხ ფრომი/ერიხ ფრომმა მსგავსად განასხვავეს ნეგატიური და პოზიტიური თავისუფლება 1941 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში „თავისუფლების შიში“, რომელიც ბერლინის ესეს ათწლეულზე მეტს უსწრებს. ფრომი ხედავს განსხვავებას თავისუფლების ორ ტიპს შორის, რომელიც წარმოიქმნება კაცობრიობის ევოლუციის პარალელურად, ინსტინქტური საქმიანობისგან, რომელიც ახასიათებს ქვედა საფეხურზე მყოფ ცხოველებს. მისი აზრით, „თავისუფლების ეს ასპექტი გამოიყენება არა მისი თავისუფლების პოზიტიური გაგებით, არამედ მისგან თავისუფლების უარყოფითი მნიშვნელობით, კერძოდ, მისი მოქმედებების ინსტინქტური განსაზღვრისგან.“ ფრომისთვის ნეგატიური თავისუფლება კაცობრიობის დასაწყისს აღნიშნავს, ბაზისური ინსტიქტისგან თავისუფალ, საკუთარი არსებობის შესახებ გაცნობიერებული სახეობას. ზოგიერთ სოციალისტი/სოციალისტ და მარქსისტი/მარქსისტ პოლიტიკურ ფილოსოფოსს მიაჩნია, რომ პოზიტიური და ნეგატიური თავისუფლება პრაქტიკაში არ განსხვავდება. ან არ შეუძლია ერთს მეორის გარეშე არსებობა. მიუხედავად იმისა, რომ ბერლინი არც სოციალისტია და არც მარქსისტი, ამტკიცებს:

აქედან გამომდინარეობს, რომ უნდა გაივლოს საზღვარი პირადი ცხოვრების სფეროსა და სახელმწიფო ხელისუფლების სფეროს შორის. სად უნდა მოხდეს ეს, არგუმენტირებული საკითხია, ნამდვილად გარიგების საკითხი. კაცები დიდწილად ურთიერთდამოკიდებულნი არიან და არც ერთი ადამიანის საქმიანობა არ არის ისეთი პირადული, რომ საფრთხე შეუქმნას სხვების სიცოცხლეს რაიმე ფორმით. „პიკის თავისუფლება არის სიკვდილი მინიატორებისთვის“; ზოგის თავისუფლება სხვების თავშეკავებაზე უნდა იყოს დამოკიდებული.

ანარქო-კაპიტალისტი მოაზროვნე ტიბორ მაჩანი განმარტავს ნეგატიურ თავისუფლებას როგორც „საჭირო მორალური არჩევანისთვის და ადამიანის აყვავებისთვის“ და აცხადებს, რომ ეს „უზრუნველყოფილია, როდესაც ადამიანის საზოგადოების ცალკეული წევრების უფლებები საყოველთაოდ არის დაცული ადამიანის სიცოცხლის, ნებაყოფლობითი ქმედების (ან ქცევის თავისუფლების) მიმართ.“

ნეგატიური თავისუფლება და ავტორიტეტი: ჰობსი და ლოკი

შეიძლება ასეთი შეკითხვა გაჩნდეს: „როგორ უნდა შეუთავსოს თავისუფლების სურვილი კაცმა ძალაუფლების სავარაუდო მოთხოვნას?“ სხვადასხვა მოაზროვნეების მიერ ამის პასუხს შევვყავართ შეცდომაში მათი თავისუფლებაზე შეხედულების გასაგებად მაგრამ შეიცავენ რამდენიმე საინტერესო კონცეპტს, როგორებიცაა ავტორიტეტი, თანასწორობა და სამართლიანობა.

ჰობსი და ლოკი გვთავაზობენ ორ წარმოსადეგ გამოსავალს ზემოთხსენებულ კითხვაზე. დავიწყოთ იქიდა, რომ ორივე თანხმდება იმაზე ხაზი უნდა გაივლოს და გამოიკვეთოს სივრცე, სადაც თითოეულ ინდივიდს შეუძლია შეუფერხებლად იმოქმედოს თავისი გემოვნების, სურვილებისა და მიდრეკილებების შესაბამისად. ეს ზონა განსაზღვრავს პირადი თავისუფლების ხელშეუხებელ სივრცეს. მათ სჯერათ, რომ არცერთი საზოგადოება იარსებებს გარკვეული ავტოორიტეტების გარეშე, სადაც უფლებამოსილების მიზანი არის სხვადასხვა მიზნებს შორის შეჯახების თავიდან აცილება და, ამრიგად, საზღვრების განსაზღვრა, სადაც იწყება და მთავრდება თითოეული ადამიანის თავისუფლების ზონა. იქ, სადაც ჰობს და ლოკი განსხვავდებიან არის ზონის ხარისხი. ჰობსი, რომელიც საკმაოდ ნეგატიურად უყურებდა ადამიანის ბუნებას, ამტკიცებდა, რომ ძლიერი ავტორიტეტი იყო საჭირო მამაკაცთა შინაგანი ველური და კორუმპირებული იმპულსების შესაკავებლად. მხოლოდ ძლიერ ორგანოს შეუძლია შეაკავოს ანარქიის მუდმივი და ყოველთვის მოსალოდნელი საფრთხე. ლოკს სჯეროდა, რომ კაცები უფრო უკეთურები არიან, ვიდრე ბოროტები და, შესაბამისად, ინდივიდუალური თავისუფლების სფერო საკმაოდ ფართო დარჩა. ლოკის მოსაზრება ოდნავ უფრო ორაზროვანია, ვიდრე ჰობსის, რადგან მიუხედავად იმისა, რომ მისი თავისუფლების კონცეფცია ძირითადად უარყოფითი იყო (არ ჩარევის თვალსაზრისით), მან თავაზიანად მიმართა თავისუფლების რესპუბლიკურ ტრადიციას და უარყო მოსაზრება, რომ ადამიანი შეიძლება იყოს თავისუფალი, თუ ის სხვისი თვითნებური ძალაუფლების ქვეშ იმყოფება:

„ეს“ თავისუფლება „აბსოლუტური, თვითნებური ძალაუფლებისგან იმდენად აუცილებელია და მჭიდროდ უნდა შეუერთდეს კაცის შენარჩუნებას, რომ მას არ შეეძლოს განშორება მასთან, მაგრამ არც კარგავს მის შენარჩუნებას და ერთად ცხოვრებას: კაცისთვის, რომელსაც არ აქვს საკუთარი ცხოვრების ძალა, კომპაქტური ან საკუთარი თანხმობით არ შეუძლია დაემონოს ვინმეს, ან სხვისი აბსოლუტური, თვითნებური ძალაუფლების ქვეშ არ დააყენოს მისი სიცოცხლე, როდესაც ის მოინდომებს. არცერთ სხეულს არ შეუძლია მეტი ძალა მისცეს ვიდრე მას აქვს საკუთარი თავი; და ვისაც არ შეუძლია საკუთარი სიცოცხლის წართმევა, მას სხვა ძალაუფლების მიცემაც არ შეუძლია. მართლაც, თავისი დანაშაულის გამო დაკარგა საკუთარი სიცოცხლე, სიკვდილის ღირსი საქციელით; მან, ვისაც იგი წაართვა, შეიძლება (როდესაც მას ძალაუფლება ექნება) დააგვიანეთ მისი აღება და გამოიყენეთ იგი საკუთარი სამსახურისთვის და მას ზიანი არ მოაქვს: რადგან, როდესაც მონობის სირთულე აღმოაჩენს, გადაწონის მისი სიცოცხლის ღირებულებას, მის ძალაშია მისი პატრონის ნების წინააღმდეგობის გაწევა, თავისკენ მიიპყროს მისთვის სასურველი სიკვდილი.“

კონკრეტული მაგალითები

ამ ნაწილში მოცემულია ხელისუფლების ტიპების კონკრეტული მაგალითები, რომლებიც მისდევენ უარყოფითი თავისუფლების კონცეფციას.

მონარქია

თომას ჰობსის „ლევიათანი“ ასახავს სახელმწიფოს, რომელიც ემყარება მონარქიას, სადაც მოქალაქეებმა დათმეს თავიანთი უფლებები. ჰობსის მტკიცების ძირითადი მსჯელობა იმის შესახებ, რომ ეს სისტემა ყველაზე იდეალური იყო, უფრო მეტად უკავშირდება ჰობსის წესრიგის მნიშვნელობას და ხელისფულების სიმარტივეს. მონარქია უზრუნველყოფს თავის ქვეშევრდომებს, ხოლო მისი ქვეშევრდომები ყოველდღიურ ცხოვრებას ეწევიან მთავრობასთან ურთიერთობის გარეშე:

სახელმწიფო იქმნება, როდესაც ყველა თანხმდება შემდეგნაირად: „I authorise and give up my right of governing myself to this man, or to this assembly of men, on this condition; that thou give up, thy right to him, and authorise all his actions in like manner.“

უზენაესს თორმეტი ძირითადი უფლება აქვს:

1. რადგან თანმიმდევრული პაქტი ვერ გადალახავს წინა შეთანხმებას, სუბიექტებს არ შეუძლიათ (კანონიერად) შეცვალონ მმართველობის ფორმა.
2. რადგან სახელმწიფოს შემქმნელი პაქტი არის სუბიექტები, რომლებიც აძლევენ სუვერენს უფლებას იმოქმედონ მათთვის, სუვერენს არ შეუძლია დაარღვიოს პაქტი; და ამიტომ სუბიექტები ვერასდროს განთავისუფლდებიან შეთანხმებისგან ხელმწიფის მოქმედებების გამო.
3. სუვერენის შერჩევა ხორციელდება (თეორიულად) ხმათა უმრავლესობით; უმცირესობა თანახმაა დაეთანხმოს.
4. ყველა სუბიექტი არის სუვერენის ქმედებების ავტორი: მაშასადამე, სუვერენს არ შეუძლია ზიანი მიაყენოს რომელიმე მის სუბიექტს და ან დადანაშაულდეს უსამართლობაში.
5. ამის შემდეგ სუბიექტებს არ შეუძლიათ სუვერენის მოკვლა.
6. რადგან სახელმწიფოს მიზანი არის მშვიდობა და ხელმწიფეს აქვს უფლება გააკეთოს ის, რასაც თვლის საჭიროდ მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნებისა და უთანხმოების თავიდან ასაცილებლად, ხელმწიფემ შეიძლება განსაჯოს, თუ რა მოსაზრებებსა და დოქტრინებს ეწინააღმდეგება; ვის შეეძლება ხალხთან საუბარი; და ვინ შეისწავლის ყველა წიგნის დოქტრინას, სანამ ისინი გამოქვეყნდება.
7. უნდა იყოს მოსამართლე ყველა შემთხვევაში.
8. ომისა და მშვიდობის დამყარება, როგორც თავად თვლის; და ჯარს მეთაურობს.
9. აირჩიოს მრჩეველები, მინისტრები, მაგისტრატები და ოფიცრები.
10. დააჯილდოვოს სიმდიდრით და პატივით; ან დასაჯოს ფიზიკური ან მატერიალური სასჯელით.
11. დაამკვიდროს კანონები და ღირსების საზომი შკალა.

ჰობსი ღად უარყოფს იდეას „ხელისუფლების დანაწევრებაზე“, კერძოდ, ფორმას, რომელიც მოგვიანებით გახდება ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის მიხედვით უფლებამოსილების გამიჯვნა. მე-6 ნაწილი ჰობსის არგუმენტის ალბათ ნაკლებად ხაზგასმული მახასიათებელია: იგი აშკარად ემხრობა პრესის ცენზურას და თავისუფალი სიტყვის უფლებების შეზღუდვას, უნდა განიხილოს თუ არა ისინი სასურველი სუვერენის მიერ წესრიგის დამყარების მიზნით.

ჰობსის „ლევიათანის“ მხრიდან უფრო ღრმა დაკვირვებისას ირკვევა, რომ ჰობსი თვლიდა, რომ საზოგადოების ცალკეულმა ადამიანებმა უნდა დათმონ თავისუფლება სუვერენის წინაშე. ეს სუვერენი აბსოლუტური მონარქია თუ სხვა ფორმა, კამათისთვის ღია დარჩა, თუმცა თავად ჰობსი აბსოლუტურ მონარქს განიხილავდა, როგორც საუკეთესო ვარიანტს.

რადგან, როგორც უბადრუკ კაცთა შორის, მარადიული ომია თითოეული თავისი მოყვასის წინააღმდეგ; არავითარი მემკვიდრეობა, ვაჟისთვის გადაცემა და არც მამისგან მოლოდინი; არც საქონლისა და მიწების საკუთრება;არც უსაფრთხოება; მაგრამ სრული და აბსოლუტური თავისუფლება კონკრეტულ ადამიანში: ასე რომ, შტატებსა და სახელმწიფოებში, რომლებიც არ არიან ერთმანეთზე დამოკიდებულნი, ყველა თანამეგობრობას და არა ყველა ადამიანს აქვს აბსოლუტური თავისუფლება, გააკეთოს ის, რაც განსჯას ექვემდებარება, ანუ ის, რასაც ის კაცი წარმოადგენს, ან ასამბლეა, რომელიც წარმოადგენს მას, მათ სასარგებლოდ.

ამ ციტატიდან ნათელია, ჰობსის მტკიცება, რომ ხალხმა ბუნებრივი მდგომარეობა/ბუნებრივ მდგომარეობაში დათმო ინდივიდუალური უფლებები სუვერენიტეტი/სუვერენიტეტის შესაქმნელად, შენარჩუნებულია სახელმწიფოს მიერ, მათი დაცვისა და უფრო ფუნქციონალური საზოგადოების სანაცვლოდ. არსებითად, სოციალური ხელშეკრულება ხელმწიფესა და მოქალაქეებს შორის ვითარდება პრაგმატული პირადი ინტერესებიდან გამომდინარე. ჰობსმა დაარქვა სახელმწიფოს „ლევიათანი“, რამაც მიუთითა სოციალურ კონტრაქტში მონაწილე სიყალბეზე. ამ თვალსაზრისით, ჰობსის ნეგატიური თავისუფლების კონცეფცია ემყარებოდა იმ მოსაზრებას, რომ სახელმწიფო არ იმოქმედებდა მის ქვეშევრდომებზე, რადგან მისმა სუბიექტებმა ნებით დათმეს თავიანთი თავისუფლებები.

იხილეთ კიდევ

• თავისუფლება
• ორმხრივი თავისუფლება
• ნეგატიური და პოზიტიური უფლებები
• არა-აგრესიის პრინციპი
• ნამდვილი თავისუფლება
• თვით-საკუთრება

დამატებითი ლიტერატურა

• Isaiah Berlin, Freedom and its Betrayal, Princeton University Press, 2003.

გარე ბმულები

• Positive and Negative Liberty from the Stanford Encyclopedia of Philosophy