იანა (მდინარე)
იანა[1] — მდინარე რუსეთში, სახის რესპუბლიკაში.
გეოგრაფია რედაქტირება
მისი სიგრძე 872 კმ-ია, აუზის ფართობი 238 000 კმ²[2]. იქმნება მდინარეების სარანგისა და დულგალახის შეერთების შედეგად, რომლებიც ვერხოიანსკის ქედიდან მოედინება[3]. სათავე ზღვის დონიდან 132 მეტრის სიმაღლეზე მდებარეობს[4]. შესართავის შემდეგ მიედინება ფართო და ღრმა ხეობაში. ირთავს მდინარე ადიჩს და სიგანეში 10 კმ-მდე და მეტზე ფართოვდება, კალაპოტი იყოფა ფშანებად. კულარის ქედის ჩრდილოეთი განშტოების გადაკვეთასთან ერთად ხეობა ვიწროვდება, კალაპოტისათვის დამახასიათებელია ჭორომები. ქვემოთში იანა მიედინება იანა-ინდიგირის დაბლობზე, აქვს ძლიერ დაკლაკნული კალაპოტი და ტოტებად იშლება.
ლაპტევების ზღვის იანის ყურეში ჩადინებისას წარმოქმნის დელტას ფართობით 10 200 კმ²; მისი ძირითადი ფშანია სამანდონი, რომელსაც საკუთარი დელტა აქვს; ძირითადი კალაპოტი ჩრდილოეთით მიედინება, მარცხნიდან გამოედინება ფშანი პრავაია. მთლიანად, იანის აუზში 40 ათასი ტბაა.
იანის ძირითადი შენაკადებია: ადიჩა, ოლჯო, აბირაბიტი — მარჯვენა; ტიკახი, ბიტანტაი, ბაკი — მარცხენა.
იანის შესართავიდან 120 კმ-ში მეორე 18-მეტრიან ტერასაზე მდებარეობს იანის სადგომი — ზემო პალეოლითის ყველაზე ჩრდილოეთით მდებარე ძეგლი (ჩ. გ. 71°). იანის შუა დინებაზე მდებარეობს სადგომი ბუნგე-ტოლია 1885 (ჩ. გ. 68°)[5]. სადგომ ბუნგე-ტოლია/1885-ში აღმოჩენილია პლეისტოცენის ხანის მგლის დაზიანებული მხრის ძვალი, რომელიც, როგორც ჩანს, სიცოცხლეშივე უნდა ყოფილიყო მიყენებული რომელიღაც იარაღით, შესაძლოა შუბით. ცხოველს სიცოცხლე ტრავმის შემდეგაც გაუგრძელებია. ნაპოვნის რადიონაშირბადოვანი ასაკი 47 ათას წელს შეადგენს[6][7].
მთავარი ნავმისადგომებია: ვერხოიანსკი, ბატაგაი, უსტ-კუიგა, სოფელი კაზაჩიე, პორტი ნიჟნეიანსკი შესართავთან[8].
ჰიდროლოგია რედაქტირება
ძირითადად იკვებება თოვლისა და წვიმის წყლით. მაის-აგვისტოზე მოდის წლიური ჩამონადენის დაახლოებით 90%. წყლის დონე შუა წელზე — 9, ქვემოთში კი 11,9 მეტრის ფარგლებში მერყეობს. საშუალო წლიური ხარჯი ვერხოიანსკთან — 150 მ³/წმ, შესართავიდან 381 კილომეტრში — 925 მ³/წმ. შესართავში ხარჯი შეადგენს მ³/წმ-ს. უდიდესი ხარჯი გაზაფხულით 2840-ია ვერხოიანსკთან, 12 400 — შესართავიდან 381 კილომეტრში; ზაფხულში — შესაბამისად 2300 და 13 000 მ³/წმ. იყინება სექტემბრის ბოლოს-ოქტომბრის დასაწყისში, ზემოთიდან შესართავისკენ. ვერხოიანსკთან გაყინულია 70-110 დღის განმავლობაში; დნება მაისის მეორე ნახევარში-ივნისის პირველ ნახევარში[9].
სამეურნეო გამოყენება რედაქტირება
სანაოსნოა შესართავიდა 730 კილომეტრის მანძილზე; ბატაგაი — ვერხოიანსკის მონაკვეთზე არარეგულარულად, შესაძლებელია მხოლოდ წყალუხვობის პერიოდში. განვითარებულია თევზჭერა. ხორციელდება საბორნე და საყინულე გადაყვანები.
იანის აუზის ჰიდროენერგეტიკული რესურსი შეფასებულია 6,9 მლნ. კილოვატად.
ლიტერატურა რედაქტირება
- Латкин Н. В.,. Яна, река Якутской области // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ საბჭოთა კავშირის გეოგრაფიული სახელების ორთოგრაფიული ლექსიკონი, თბ., 1987. — გვ. 83.
- ↑ Государственный водный реестр. Яна. textual.ru. Минприроды России (29 марта 2009). Дата обращения 20 декабря 2018. Архивировано 29 марта 2009 года.
- ↑ Яна // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ Лист карты Q-53-I,II. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
- ↑ Российские учёные: человек заселил Арктику уже 45 тыс. лет назад. ციტირების თარიღი: 2019-06-16.[მკვდარი ბმული]
- ↑ Vladimir Pitulko: the Arctic was and remains an archaeologic enigma დაარქივებული 2020-03-13 საიტზე Wayback Machine. , 04 July 2016
- ↑ Охотники эпохи палеолита в Арктике охотились на мамонтов, как африканские аборигены на слонов. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-06-23. ციტირების თარიღი: 2019-11-14.
- ↑ Яна // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Коротаев В. Н., Чалов Р. С. Яна. — статья из научно-популярной энциклопедии «Вода России». Дата обращения 20 февраля 2018.