მცირე ცთომილი

მცირე ცთომილი (ინგლ. minor planet, რუს. малая планета) — მზის სისტემის ციური სხეული, რომელიც არ კლასიფიცირდება, არც როგორც პლანეტა და არც როგორც კომეტა. 2006 წელს საერთაშორისო ასტრონომიულმა კავშირმა გადაკლასიფიცირა „მცირე ცთომილები“ და კომეტები — ჯუჯა პლანეტებად და მზის სისტემის მცირე სხეულებად.

მცირე ცთომილები და მათი მრავალფეროვნება:

• პლუტონი და ცერერა
• ვესტა, ლუტეცია და აროკოთი
• იტოკავა, ბენუ, დინკინეში და მისი თანამგზავრი სელამი

კლასიფიკაცია

არსებობს მცირე ცთომილთა კლასიფიკაციის სისტემა:

• ასტეროიდები — ისტორიულად ასე იწოდებიან მზის სისტემის შიდა მხარეს არსებული სხეულები:
  • დედამიწისახლო ასტეროიდები — ასტეროიდები, რომელთა ორბიტის პერიჰელიუმი ნაკლებია 1.3 ა.ე.-ზე:
    • ათირები — ასტეროიდები, რომელთა ორბიტა მთლიანად დედამიწის შიგნით მდებარეობს;
    • ათონები — ასტეროიდები, რომელთა დიდი ნახევარღერძი უფრო მცირეა, ვიდრე დედამიწის, მაგრამ აფელიუმის მანძილი უფრო დიდია, ვიდრე დედამიწის პერიჰელიუმის მანძილი — რის გამოც კვეთს დედამიწის ორბიტას;
    • აპოლონები — ასტეროიდები, რომელთა დიდი ნახევარღერძი უფრო დიდია, ვიდრე დედამიწის, მაგრამ პერიჰელიონის მანძილი უფრო მცირეა, ვიდრე დედამიწის აფელიონის მანძილი - ამრიგად, ისინი ასევე კვეთენ დედამიწის ორბიტას, მაგრამ უმეტესად ისინი გარეთ არიან და არა შიგნით, როგორც წინა შემთხვევა;
    • ამურები — ასტეროიდები, რომელთა ორბიტა მთლიანად დედამიწის გარეთ მდებარეობს;
    • დედამიწის ტროიანული ასტეროიდები — ასტეროიდები, რომლებიც მდებარეობენ მზე-დედამიწის სისტემის ლაგრანჟის L₄ ან L₅ წერტილში..
  • მარსის ტროიანული ასტეროიდები — ასტეროიდები, რომლებიც მდებარეობენ მზე-მარსის სისტემის ლაგრანჟის L₄ ან L₅ წერტილში;
  • ასტეროიდების სარტყელი — ობიექტები, რომელთა ორბიტები განლაგებულია მარსის და იუპიტერის ორბიტებს შორის;
  • იუპიტერის ტროიანული ასტეროიდები — ასტეროიდები, რომლებიც მდებარეობენ მზე-იუპიტერის სისტემის ლაგრანჟის L₄ ან L₅ წერტილში.
• დაშორებული მცირე ცთომილები: კოლექტიური სახელწოდება მცირე ცთომილებისთვის, რომლებიც მზის სისტემის გარე ნაწილში იმყოფებიან:
  • კენტავრები — სხეულები, რომელთა ორბიტები განლაგებულია იუპიტერისა და ნეპტუნის ორბიტებს შორის;
  • ურანის ტროიანული ასტეროიდები — ასტეროიდები, რომლებიც მდებარეობენ მზე-ურანის სისტემის ლაგრანჟის L₄ ან L₅ წერტილში;
  • ტრანსნეპტუნური ობიექტები — ნეპტუნის ორბიტაზე შორს მდებარე ობიექტების საერთო სახელწოდება:
    • კოიპერის სარტყელი — ობიექტები, რომელიც 55 ა.ე.-ზე ახლოსაა მზესთან:
      • კოიპერის სარტყლის კლასიკური ობიექტები — ობიექტები, რომლებიც არ იმყოფებიან ნეპტუნთან რეზონანსში;
      • რეზონანსული ტრანსნეპტუნური ობიექტები — ობიექტები ნეპტუნის ნებისმიერ რეზონანსში:
        • ნეპტუნის ტროიანული ასტეროიდები — ასტეროიდები, რომლებიც მდებარეობენ მზე-ნეპტუნის სისტემის ლანგრანჟის L₄ ან L₅ წერტილში და აქვთ მათთან რზონანსი 1:1;
        • პლუტინო — ობიექტები, რომელთა რეზონანსი ნეპტუნთან მიმართებაში 2:3-ია;
        • ტუტინო — ობიექტები, რომელთა რეზონანსი ნეპტუნთან მიმართებაში 1:2-ია;
    • გაფანტული დისკი — ობიექტები, რომელთა აფელიუმი კოიპერის სარტყლის გარეთაა;
    • იზოლირებული ტრანსნეპტუნის ობიექტები — ობიექტები კოიპერის სარტყლის გარე აფელიუმით და პერიჰელიუმით;
    • ოორტის ღრუბელი — ჰიპოთეტური რეგიონი, რომელიც შეიცავს დიდი პერიოდის კომეტებს.

ტერმინოლოგია

ტერმინი ასტეროიდი (ვარსკვლავის მსგავსი) შემოღებული იყო ჰერშელის მიერ იმის საფუძველზე, რომ ისინი ტელესკოპში ვარსკვლავის მსგავსად დაიკვირვება წერტილოვან ობიექტებად, განსხვავებით პლანეტებისაგან, რომლებიც ტელესკოპში დაიკვირვებიან დისკოს სახით.

XX საუკუნეში აღმოჩენილია მხოლოდ 40 კმ-ზე ნაკლებ დიამეტრიანი მცირე ცთომილები. ყველა იმ მცირე ცთომილებს, რომელთა ორბიტა ზუსტადაა გამოთვლილი, საკუთარი სახელი და მუდმივი ნომერი აქვს. ასეთი ცთომილების რიცხვი 2500-ზე მეტია. მათზე ინფორმაცია ყოველწლიურად ქვეყნდება საერთაშორისო გამოცემაში „მცირე ცთომილების ეფემერიდები“ (ინგლ. „Ephemerides of minor planets“, რუს. «Эфемериды малых планет»).

მცირე ცთომილების ორბიტები ძირითადად მარსისა და იუპიტერის ორბიტებს შორისაა. მათ დიდი ექსცენტრისიტეტები აქვთ, ეკლიპტიკის სიბრტყისადმი საშუალო დახრილობა კი 9.54°-ია.

მათი ზედაპირი ძირითადად დაფარულია კრატერებით, რაც მცირე ზომის ციური სხეულების დაჯახებითაა გამოწვეული.

ცნობილი ასტეროიდების უმეტესობა განლაგებულია ასტეროიდთა სარტყელში, რომელიც მდებარეობს მზიდან 2.3-3.3 ა. ე.-ზე. მიუხედავად ასტეროიდთა სიმრავლისა (600 000-მდე), მათი საერთო მასა არ აღემატება დედამიწის მასის 1/2000-ს. ყველაზე კაშკაშა ასტეროიდი არის ვესტა. როდესაც ის მდებარეობს დედამიწიდან მინიმალურ მანძილზე, მისი სიკაშკაშე აღწევს 6.5 ვარსკვლავიერ სიდიდეს. ძალიან ბნელ ცაზე ვესტას დანახვა შესაძლებელია შეუიარაღებელი თვალითაც კი (ვესტა ერთადერთი ასტეროიდია, რომლის დანახვაც შეუიარაღებელი თვალით არის შესაძლებელი).

ათასობით ასტეროიდის ორბიტა კვეთს დედამიწის ორბიტას. დედამიწის ახლოს მდებარე ასტეროიდები იყოფა სამ ჯგუფად: ათენის, აპოლოს და ამორის ჯგუფის ასტეროიდები.

ნეპტუნის ორბიტის მიღმა მდებარეობენ ტრანსნეპტუნური ობიექტები, რომლებიც ქმნიან კოიპერის სარტყელს. კოიპერის სარტყელი მრავალ მცირე ზომის ობიექტს (მათ შორის ჯუჯა პლანეტებსაც) შეიცავს.

პირველი ტრანსნეპტუნური ობიექტი აღმოჩენილი იყო 1930 წელს (პლუტონი).

იდენტიფიკაცია

წესის მიხედვით, ყველა ახლადაღმოჩენილ სხეულს უნდა მიენიჭოს საკუთარი აღნიშვნა, ხოლო მცირე ცთომილებზე ეს პროცესი სამი ეტაპისგან შედგება: პირველი, ობიექტი იღებს დროებით აღნიშვნას, რადგან ის მაინც შეიძლება შეცდომით აღმოჩნდეს ან დაიკარგოს. ეს სახელი რჩება ობიექტთან ორბიტალური პარამეტრების დადასტურებამდე და ზუსტად განსაზღვრამდე. მეორე, ობიექტი ინომრება, როგორც მცირე ცთომილი. მესამე, ობიექტს შეიძლება მიენიჭოს განსაზღვრული სახელი ნომრის ნაცვლად, თუმცა სახელს ატარებს ობიექტების ძალიან მცირე რაოდენობა. მაგალითად, შეიძლება ასე გამოიყურებოდეს:

• 1932 HA — მინიჭებული დროებითი აღნიშვნა აღმოჩენის თარიღის (1932 წლის 24 აპრილი) მიხედვით;
• (1862) 1932 HA — მინიჭებული რიგითი ნომერი 1862;
• (1862) აპოლონი — სახელი მინიჭებულია, კოდი წყვეტს გამოყენებას.

რესურსები ინტერნეტში

• მზის სისტემის მცირე სხეულები დაარქივებული 2023-01-07 საიტზე Wayback Machine.

რესურსები ინტერნეტში

• Minor Planet Center(ინგლისური)
• Logarithmic graph of asteroid discoveries from 1801—2015(ინგლისური)