აჭარის ისტორია

აჭარის ისტორია — საქართველოს ისტორიის ნაწილი, მისი ერთ-ერთი ისტორიულ-გეოგრაფიული კუთხის აჭარის ისტორია.

აჭარის ისტორიული გეოგრაფია

აჭარა გეოგრაფიულად ზემო ქართლის, კერძოდ, მესხეთის ნაწილს შეადგენდა. ის დასახლებული იყო აჭარლებით და მოიცავდა მდინარე აჭარისწყლის ხეობას ჭოროხთან შესართავამდე. ის იხსენიება როგორც „აჭარის ქვეყანა“, „აჭარის ხევი“ ან „აჭარის ხეობა“. აჭარა ორ ძირითად ნაწილად იყოფოდა: ზემო აჭარა ანუ ზეგანი და ქვემო აჭარა, მათ შორის მდებარეობდა შუახევი. ზემო აჭარის ცენტრი იყო ძველად დიდაჭარა, შუა საუკუნეებში ხიხანი, მოგვიანებით კი ხულა. ქვემო აჭარის ცენტრი იყო სოფელი ქედა. ზემო და ქვემო აჭარა იყოფოდა ხევებად. მაგ. ზემო აჭარაში იყო ხულოს, ღორჯომის, სხალთის და სხვა ხევები.

უძველესი ეპოქა

აჭარის ტერიტორია დასახლებული იყო ახალი ქვის ხანაში. ამ ხანის ძეგლი ნაპოვნია ბეშუმთან. ჭოროხის ხეობა იყო ბრინჯაოს ხანის მეტალურგიის ერთ-ერთი კერა. ბრინჯაოს და ადრერკინის ხანის ძეგლები აღმოჩენილია დიდაჭარაში, საღორეთში, მახუნცეთში, კოლოტაურში, ღორჯომში, ვერნებში. ლეონტი მროველის ცნობით ძვ. წ. III საუკუნის II ნახევარში აჭარა იბერიის სამეფოს ოძრხის საერისთავოში შედიოდა. I საუკუნიდან ანდრია მოციქულის ქადაგების შედეგად აჭარაში ქრისტიანობა გავრცელდა.

ფეოდალური ხანა

VII საუკუნის ანონიმი სომეხი გეოგრაფის ცნობით აჭარა ქართლის საერისმთავროში შედიოდა. VIII საუკუნიდან აჭარა ქართველთა სამეფოს ნაწილი გახდა. IX საუკუნის 40-იანი წლებიდან ის შედის შავშეთ-არტაანის საერისთავთ-საერისთავოში. X საუკუნის პირველ ნახევარში აჭარა საერისთავოა და მისი ერისთავი კურაპალატს ემორჩილება.

სახელწოდება აჭარა XI საუკუნიდან, კერძოდ ლეონტი მროველთან, იხსენიება. XI საუკუნის მეორე ნახევრიდან აჭარა საქართველოს სამეფოს შემადგენელი ნაწილი იყო. ამ პერიოდში ზემო აჭარა კლარჯეთის საერისთავოში შედიოდა და მას აბუსერიძეები მართავდნენ. ამ დროს აჭარა მნიშვნელოვან კულტურულ-საგანმანათლებლო და პოლიტიკურ ცენტრს წარმოადგენდა. საეკლესიო დაყოფით თავდაპირველად აჭარა შედიოდა ტბეთის საეპისკოპოსოში, XI საუკუნის დასაწყისიდან კი მიეკუთვნა ქუთაისის საეპისკოპოსოს. XI საუკუნის 80-იან წლებში დიდი თურქობის დროს აჭარა თურქ-სელჩუკებმა ააოხრეს. XIII საუკუნის შუა წლებიდან აჭარა წარმოადგენდა სამცხე-საათაბაგოს ერთ-ერთ საერისთავოს.

სხალთის ტაძარი

ფეოდალური ხანის აჭარაში განვითარებული იყო არქიტექტურა, მწერლობა, წიგნის გადაწერა, ხის ხუროობა, ტყავის დამუშავება. XIII საუკუნეში აქ მოღვაწეობდა ტბელი აბუსერისძე. ამ პერიოდის არქიტექტურული ძეგლებიდან შემორჩენილია XII საუკუნის სხალთის ტაძარი.

XV საუკუნის შუაში საქართველოს სამეფოს უკანასკნელ მეფესთან გიორგი VIII-სთან ბრძოლაში სამცხის ათაბაგ ყვარყვარე II-ს ეხმარებოდა კახაბერ II გურიელი. ყვარყვარე II-მ გააუქმა აჭარის საერისთავო და 1463 წელს აჭარა გურიელს გადასცა.

	„ამისთვისცა მისცა ყვარყვარემ აჭარა და რომელნიმე ჭანეთის ადგილნი გურიელ კახბერს, რათა მწე ექმნას ერისთავთა ზედა სამცხისა და კლარჯეთისათა. ხოლო გურიელმა კახაბერ სიხარულით მიიღო ქვეყანანი...“
	(ვახუშტი ბატონიშვილი)

1511 წელს მზეჭაბუკ ათაბაგმა აჭარა გურიის მთავრებს წაართვა, მაგრამ 1535 წლიდან მურჯახეთის ბრძოლის შემდეგ აჭარა კვლავ გურიის სამთავროს გადაეცა.

ოსმალეთის იმპერიაში

XVI საუკუნის 70-იან წლებში ოსმალეთის იმპერიამ სხვა ქართულ ტერიტორიებთან ერთად აჭარაც დაიპყრო. თავდაპირველად აჭარა სპერის მმართველებს ემორჩილებოდა, 1563 წელს აჭარელმა ფეოდალებმა ოსმალეთის სუზერენობა აღიარეს. ამის შემდეგ ზემო და ქვემო აჭარის სანჯაყები დაარსდა და ახალციხის საფაშოს შემადგენლობაში შევიდა. 1582 წელს აჭარა ოსმალეთის წინააღმდეგ აჯანყებულ მანუჩარ II ათაბაგს მიემხრო. 1587 წელს ოსმალეთმა აჭარა ხელახლა დაიპყრო. 1609 წელს მამია II გურიელმა ისარგებლა 1603-1612 წლების ირან-ოსმალეთის ომით და დაიკავა აჭარა. 1614 წელს ბათუმში დაიდო გურია-ოსმალეთის შეთანხმება, რომლითაც მამია გურიელი იძულებული გახდა დათმო აჭარა და ეკისრა ოსმალეთის ხარკი. აღდგენილ იქნა ოსმალეთ-გურიის ომამდელი საზღვარი მდინარე ჭოროხზე.

XVII საუკუნის მეორე ნახევარში აჭარის ფეოდალებმა ისლამი მიიღეს, გლეხობა კი ქრისტიანად რჩებოდა. ჟან შარდენის მიხედვით 1670-იან წლებში აჭარის მოსახლეობა ქრისტიანული იყო. ქრისტიანობამ აჭარაში XVIII საუკუნის შუა წლებამდე იარსება. ადგილობრივი მოსახლეობა ოსმალთაგან შევიწროვების გამო საქართველოს სხვა კუთხეებში იხიზნებოდა. XVII-XVIII საუკუნეებში აჭარა ადმინისტრაციულად შედიოდა ხან ისპირის სანჯაყში, ხან ჩილდირის, ყარსის თუ გურჯისტანის ვილაიეთში. XIX საუკუნემდე აჭარაში ოსმალეთის მმართველობა ნომინალური იყო: მოსახლეობა არ იხდიდა ოსმალურ გადასახადებს, არ გადიოდა საყოველთაო სამხედრო სამსახურს ოსმალეთის არმიაში, მხოლოდ ომის დროს გამოჰყავდათ მოლაშქრეები, შენარჩუნებული იყო მიწათმფლობელობის ძველი ქართული ფორმები, გლეხობა კვლავ ქრისტიანობას ინარჩუნებდა, ხოლო დიდგვაროვნები იღებდნენ ისლამს.

1737 წელს აჭარა აუჯანყდა ახალციხის ფაშას. ფაშამ აჭარაა დაარბია, მაგრამ დიდხანს ვერ დაიმორჩილა. XVIII საუკუნეში აჭარაში გაძლიერდა ოსმალეთის იმპერიის გავლენა. ამას ხელი შეუწყო ოსმალეთის მიერ გურიის სამხრეთ ნაწილის (მდინარე ჭოროხიდან ჩოლოქამდე) დაპყრობამ. 1774 წელს იმერეთში ჩხერის ბრძოლაში ოსმალეთის დამარცხებით წახალისებული აჭარის მოსახლეობა აჯანყდა. აჯანყებულებმა დაამარცხეს ახალიციხის ფაშა. XVIII საუკუნის 80-იანი წლებიდან ზემო აჭარის სანჯაყის ბეგობა ახლადდაწინაურებული ხიმშიაშვილების ხელში გადავიდა. აბდულ-ბეგ ხიმშიაშვილი მონაწილეობდა ოსმალთა ლაშრქობებში. 1784 წელს მან აკეთში ილაშქრა, სადაც დაიღუპა. ზემო აჭარის ბეგი გახდა მისი შვილი სელიმი, რომელიც 1803 წლიდან ახალციხის ფაშა გახდა. სელიმ-ფაშა ცდილობდა რუსეთის იმპერიის დახმარებით ძველი სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიაზე შეექმნა დამოუკიდებელი ქართული მუსლიმური სამთავრო. მისი ეს ცდა უშედეგოდ დასრულდა. 1815 წელს სელიმ-ფაშა ოსმალებმა დაამარცხეს და მოკლეს.

აჭარა ოსმალეთის იმპერიაში, 1794 წლის რუკა

სელიმის შვილმა, აჰმედ-ფაშა ხიმშიაშვილმა სცადა რუსეთის იმპერიის სარდლობასთან მოლაპარაკება აჭარის რუსეთისთვის შეერთების თაობაზე. ხიმშიაშვილი თანახმა იყო უომრად დაეთმო აჭარა რუსეთისთვის და მიეღო რუსეთის ქვეშევრდომობა ფაშისა და გენერლის ტიტულისა და აჭარის მმართველობის შენარჩუნების სანაცვლოდ. მოლაპარაკება ჩაიშალა. გენერალი ბებუთოვი, რომელსაც ხიმშიაშვილთან ჰქონდა მოლაპარაკებები, სომხეთის ოლქის უფროსად გადაიყვანეს, მის ნაცვლად კი დანიშნეს ბარონი ოსტენ-საკენი, რომელსაც ხიმშიაშვილი არ ენდობოდა. ხიმშიაშვილი აქტიურად დადგა ოსმალეთის მხარეს და ცდილობდა ხელი შეეშალა გურიის სამთავროს რუსეთთან დაკავშირებისთვის. 1828-1829 წლებში აჭარა ოსმალეთ-რუსეთის ომის პოლიგონად იქცა. 1828 წელს ახალციხის რუსეთის მიერ აღების შემდეგ აჰმედ-ფაშამ თავი აჭარას შეაფარა. 1829 წლის თებერვალში ხიმშიაშვილმა მოიკრიბა ძალები და ახალციხეს შეუტია, მაგრამ მას სათანადო დახმარება ვერ აღმოუჩინა აბდი-ბეგმა და ხიმშიაშვილმა კვლავ აჭარაში დაიხია უკან. ოსტენ-საკენმა ხიმშიაშვილს მისცა ოთხი დღის ვადა, რათა თავად, ან მისი შვილი გამოცხადებულიყვნენ რუსეთის ბანაკში და მიეღოთ ქვეშევრდომობა. ხიმშიაშვილმა არ მიიღო ეს პირობა და ოსტენ-საკენი 12 აგვისტოს შევიდა ზემო აჭარაში სამი ქვეითი ბატალიონით, 2700 ხიშტით, კაზაკთა პოლკით, სამი სამთო და ოთხი მცირე ქვემეხით. ასე მივიდა ხულომდე. ოსტენ-საკენი წინააღმდეგობას შეხვდა, ამიტომ იძულებული გახდა დიდი დანაკლისით უკან გაბრუნებულიყო 28 აგვისტოს.

საქართველოს მთავარმმართებელმა გენერალმა პასკევიჩმა გენერალ გესეს დაავალა, აეღო ბათუმი. გესემ დაიწყო მოლაპარაკებები ადგილობრივ ბეგებთან. ოსმალეთის ხელისუფლებამ იცოდა რა, რომ ადგილობრივი ბეგები რუსეთისადმი სიმპათიით იყვნენ განწყობილნი, იქ გაგზავნა რვა ათასი ასკერი ტუსჩიოღლის მეთაურობით, რომელმაც დაარწმუნა ადგილობრივი ბეგები, რომ მართალია, ოსმალეთი ახლა ომს აგებდა, მაგრამ მთელი ევროპა ოსმალეთს უჭერდა მხარს და მალე ყველაფერი შეიცვლებოდა. 1829 წლის 4 აგვისტოს რუსეთის ჯარი ორი მიმართულებით დაიძრა ბათუმისკენ: ერთი შეკვეთილიდან ქობულეთისკენ პოლკოვნიკ პატოვსკის ხელმძღვანელობით და და მეორე ოზურგეთიდან მუხაესტატეს გავლით გესეს ხელმძღვანელობით. მუხაესტატესთან გამაგრებული ოსმალები გესემ პირწმინდად დაამარცხა. ქობულეთში გამაგრებულმა ოსმალებმა უკან დაიხიეს და ციხისძირის პოზიციებიც მიატოვეს. ქობულეთიდან ზღვით გაიქცა სოფიო გურიელი. გესემ არ გამოიყენა ხელსაყრელი მომენტი, ბათუმზე შეტევის ნაცვლად კინტრიშზე გამაგრდა და კვლავ დაიწყო მოლაპარაკებები. ამან საშუალება მისცა ოსმალებს ხელახლა გაემაგრებინათ ციხისძირი. 17 სექტემბერს გესემ იერიში მიიტანა ციხისძირზე, მაგრამ დაკარგა ცოცხალი ძალის ორი მესამედი. ეს ამ ომში კავკასიის ფრონტზე რუსების ყველაზე დიდი მარცხი იყო. გესე იძულებულ ხდებოდა დაეთმო უკვე დაკავებული ტერიტორიები, მაგრამ ამასობაში მოუსწრო ადრიანოპოლის ზავმა.

ამ ზავით აჭარა ოსმალეთს დარჩა, მაგრამ რადგანაც რუსეთმა მიიღო ახალციხე და ახალქალაქი, ახალციხის საფაშო გაუქმდა და აჭარა ტრაპიზონის საფაშოს შეუერთდა. 1832 წელს აჭარაში ახალმა აჯანყებამ იფეთქა. 1839 წელს ოსმალეთში დაიწყო „თანზიმათის“ რეფორმების გატარება. ამ რეფორმებმა გამოიწვია როგორც ფეოდალების, ისე გლეხების უკმაყოფილება. ფეოდალები ეწინააღმდეგებოდნენ მათი უფლებების შეკვეცას, გლეხები კი ჯარში სავალდებულო გაწვევას. 1840 წელს აჯანყდა ზემო აჭარის ბეგი ქორ-ჰუსეინი, რომელიც ოსმალეთის წინააღმდეგ მებრძოლ ეგვიპტის ფაშა მუჰამედ-ალისთან იყო დაკავშირებული. ტრაპიზონისა და ერზურუმის საფაშოთა ჯარებმა ჩააქრეს აჯანყება და ქორ-ჰუსეინი სტამბოლში გაგზავნეს. 1843 წელს კვლავ დაიწყო მღელვარება. 1844 წელს ქორ-ჰუსეინი გაიქცა ეგვიპტეში და იქიდან ფარულად დაბრუნდა აჭარაში. აჯანყებამ ორივე სანჯაყი მოიცვა და მასში 5000-მდე ადამიანი მონაწილეობდა. აჯანყებულები იმუქრებოდნენ ქრისტიანობის მიღებით და რუსეთთან შეერთებით. 1844 წლის აგვისტოში აჭარაში ერთდროულად შევიდნენ ყარსის და ტრაპიზონის საფაშოთა ჯარები და აჯანყება ჩააქრეს. აჭარა ტრაპიზონის ვილაიეთის შეუერთეს. ოსმალეთმა აჭარის დამორჩილება მაინც ვერ შეძლო. 1846 წელს ქორ-ჰუსეინი დაბრუნდა ზემო აჭარაში და მოსახლეობა ისევ ააჯანყა. ტრაპიზონის ფაშამ აჭარა დაარბია და ქორ-ჰუსეინი დააპატიმრა.

1851 წლიდან აჭარა შეუერთეს ახალშექმნილ ლაზისტანის სანჯაყს. სანჯარის მუთესარიფი ბათუმში იჯდა. აჭარა სანჯაყში შეადგენდა ორ კაზას, ეს იყო ზემო აჭარის და ქვემო აჭარის კაზები. ამ პერიოდიდან დამყარდა ოსმალეთის ფაქტობრივი ბატონობა. აჭარის მოსახლეობა გამაჰმადიანდა, მაგრამ არ გათურქებულა და შემოინახა ქართული ენა, ქართული გვარები და ქართული იდენტობა. ეს იმით უნდა აიხსნას, რომ აჭარაში, განსხვავებით მესხეთისაგან, ისლამი მოგვიანებით და ზედაპირულად გავრცელდა. XIX საუკუნის მეორე ნახევარში აჭარის მოსახლეობის უმრავლესობა უკვე მუსლიმი იყო. ყირიმის ომის დროს აჭარის ფეოდალები ოსმალეთის მხარეს იბრძოდნენ. ამის გამო 1854 წელს რუსეთის დამსჯელმა რაზმმა აჭარის საზღვრისპირა სოფლები მოარბია. 1855 წელს აჭარის მოსახლეობა კვლავ აჯანყდა მორიგი სამხედრო გაწვევის გამო, რასაც მოჰყვა ოსმალეთის რეპრესიები 1856 და 1859 წლებში. 1865 წლისთვის ზემო და ქვემო აჭარის კაზების მოსახლეობა შეადგენდა 15 480 ადამიანს. 1871-1873 წლებში ზემო და ქვემო აჭარის კაზებში იყო 60 სოფელი, სადაც ფუნქციონირებდა 69 მეჩეთი. დიმიტრი ბაქრაძე 1874 წელს აღნიშნავდა, რომ ადგილობრივ მოსახლეობას ჰქონდა შემონახული მეხსიერება ქრისტიანობის შესახებ, ახსოვდათ ქრისტიანული დღესასწაულები და მისდევდნენ ზოგიერთ ტრადიციას, მაგ. სააღდგომოდ კვერცხის შეღებვას. ტაძარი შემორჩენილი იყო მხოლოდ სოფელ სხალთაში, ხოლო ხულოს ეკლესია ხიმშიაშვილებს დაუნგრევიათ. ბაქრაძის ცნობით აჭარლები თავს გურჯებად მოიხსენიებდნენ. 1875 წელს აჭარის მოსახლეობა კვლავ აჯანყდა გადასახადების გამო. სამი თვის შემდეგ ოსმალეთის ხელისუფლებამ უარი თქვა გადასახადების გაზრდაზე.

რუსეთის იმპერიაში

რუსული საარტილერიო ბატარეა გვარაში, 1877-1878 წლების ომის დროს

1877-1878 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის დროს აჭარის ბეგი შერიფ ხიმშიაშვილი პრორუსულ პოლიტიკას ატარებდა. ის ომამდე რამდენჯერმე დაპატიმრებულიც იყო ოსმალეთის ხელისუფლების მიერ. ომის დროს ხიმშიაშვილი საბოტაჟს უწევდა ოსმალეთის სარდლობას. ომის დროს აჭარის მოსახლეობაში დიდი აგიტაცია გააჩაღეს ქართველმა ინტელექტუალებმა ილია ჭავჭავაძემ, სერგეი მესხმა, გრიგოლ გურიელმა, აკაკი წერეთელმა, ალექსანდრე ყაზბეგმა, პეტრე უმიკაშვილმა. ქართულენოვანი პრესა ვრცელდებოდა აჭარაში და ხელს უწყობდა მოსახლეობაში ეროვნული განწყობის ჩამოყალიბებას.

1878 წელს ბერლინის ტრაქტატით აჭარა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. აჭარის მოსახლეობა კეთილგანწყობით შეხვდა ახალციხიდან და ართვინიდან შესულ რუსეთის ჯარს. 25 აგვისტოს რუსეთის ჯარი და გურიის ქვეითი რაზმი ბათუმში შევიდა. აჭარის შეერთებას ქართული საზოგადოება დიდი ზარ-ზეიმით შეხვდა. შერიფ ხიმშიაშვილი რუსეთის სამსახურში ჩადგა და გენერლის წოდება მიიღო. ოსმალეთში დარჩა ქვემო აჭარის ბეგი ოსმალ თავდგირიძე.

აჭარა ადმინისტრაციულად ბათუმის ოლქში შევიდა აჭარის ოკრუგის სახით. ოკრუგში შედიოდა სამი უბანი: ზემო აჭარის უბანი (ცენტრი ხულა), ქვემო აჭარის უბანი (ცენტრი ქედა) და მაჭახელის უბანი (ცენტრი მაჭახლისპირი). შეიქმნა მმართველი ორგანოები, საოლქო და საოკრუგო მეჯლისები. 1879 წელს აჭარაში დაიწყო რუსეთის ხელისუფლების საწინააღმდეგო გამოსვლები, რასაც ზემო და ქვემო აჭარის მოსახლეობას შორის შეტაკება მოჰყვა. 1879 წლის 27 იანვარს სტამბოლში რუსეთ-ოსმალეთს შორის გაფორმდა ხელშეკრულება, რომლის თანახმად რუსეთის ახალ ქვეშევრდომებს საზღვარგარეთ თავისუფალი გადასახლების უფლება მიეცათ. გადასახლების ოფიციალურ ვადად დადგინდა 1879 წლის 3 თებერვლიდან 1882 წლის 3 თებერვლამდე. დაიწყო მუჰაჯირობა, რომელიც ომისგან გაპარტახებული მოსახლეობისთვის ახალ ტრაგედიად იქცა. აჭარიდან ოსმალეთის შიდა რაიონებში მრავალი ადგილობრივი გადასახლდა. 1878 წლიდან 1880-იანი წლების ჩათვლით გადასახლებულთა რიცხვი 22-დან 25 ათასამდე მერყეობს.

რუსეთის იმპერიის კოლონიზატორული პოლიტიკის გამო აჭარა ეკონომიკურად და კულტურულად დიდხანს წინ არ წასულა. 1879 წლის 1 მარტს დაარსდა „ბათუმის დროებითი საადგილმამულო კომისია“, რომელსაც აჭარაში მიწათმფლობელობა ოსმალურიდან რუსულ სისტემაზე უნდა გადაეყვანა, მაგრამ ეს საქმე ნელა მიდიოდა. 1883 წელს ბათუმის ოლქი ქუთაისის გუბერნიას შეუერთდა. ამ დროისთვის აჭარის ოკრუგი გაუქმდა, ის ბათუმს ოკრგუს შეუერთდა. ბათუმის ოკრუგი, თავის მხრივ, იყოფოდა აჭარის, გონიოსა და კინტრიშის უბნებად. 1886 წელს რუსეთის ადმინისტრაციის მიერ შედგენილ საოჯახო სიებში აჭარლები და შავშელები ჩაწერილნი იყვნენ, როგორც ქართველი მაჰმადიანები. აჭარაში განათლების საკითხი მუსლიმი სასულიერო პირების ხელში რჩებოდა, ბავშვები მეჩეთებთან არსებულ მედრესეებში მხოლოდ არაბულ წერა-კითხვასა და ლოცვას სწავლობდნენ. აჭარის განვითარებაში დიდი როლი შეასრულა ბათუმის დაწინაურებამ. 1880-იანი წლებიდან ბათუმი ნავთობის გადამუშავების და საექსპორტო ცენტრი და მნიშვნელოვანი ნავსადგური გახდა.

1902 წელს ბათუმში ჩამოყალიბდა რსდმპ-ის კომიტეტი. იმავე წლის თებერვალსა და მარტში ადგილი ჰქონდა მუშათა მასობრივ დემონსტრაციებს. 1905 წლის რევოლუციის დროს ქობულეთის, ჩაქვის და სხვა სოფლების გლეხობა უარს ამბობდა გადასახადების გადახდაზე, ბოიკოტს უცხადებდა იმპერიის ადმინისტრაციას, ითხოვდა პოლიტიკურ თავისუფლებას. 18 ნოემბერს მოხდა შეტაკება გლეხებსა და კაზაკებს შორის, რომლის დროსაც მოკვდა 9 და დაიჭრა 5 კაცი. 30 ნოემბერს ბრძოლები მიმდინარეობდა ბათუმში. 1907-1908 წლებში კვლავ მიმდინარეობდა რევოლუციური მოვლენები. 1910 წელს აჭარაში დაიწყო სამრეწველო აღმავლობა. პირველი მსოფლიო ომის გამო აჭარა სამხედრო მოქმედებათა პლაცდარმი გახდა. ოსმალებმა დაიკავეს ართვინის ოკრუგი და მთლიანი ზემო აჭარა. 1916 წლისთვის აჭარაში სოფლის მეურნეობა 60%-ით დაეცა.

1918-1921 წლები

მემედ აბაშიძე, სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტის წევრი

1918 წლის 3 მარტს დაიდო დაიდო ბრესტ-ლიტოვსკის ზავის მიხედვით საბჭოთა რუსეთმა ოსმალეთს დაუთმო ბათუმის, ყარსისა და არდაგანის ოლქები. ოსმალეთის არმიამ დაიკავა აჭარა მთლიანად, შეიჭრა გურიაშიც და აიღო ოზურგეთი. ქართულმა მხარემ მისი შეჩერება მხოლოდ მდინარე ჩოლოქთან შეძლო. 1918 წლის 4 ივნისს ქალაქ ბათუმში საქართველოსა და ოსმალეთს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც აჭარა ოსმალეთს დარჩა. აჭარაში შეიქმნა სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტი, რომლის მიზანს აჭარის საქართველოსთან შეერთება წარმოადგენდა. 1918 წლის ოქტომბერში, მას შემდეგ რაც ოსმალეთი პირველ მსოფლიო ომში დამარცხდა, ბათუმის ხელშეკრულებამ ძალა დაკარგა. ბათუმის ოლქი დაიკავა გაერთიანებული სამეფოს სამხედრო მისიამ. 1918 წლის 15 დეკემბერს ბათუმის პორტში შევიდა ბრიტანეთის 5 გემი 15-20 ათასი ჯარისკაცით. 1919 წლიდან დაიწყო გაზეთ „სამუსლიმანო საქართველოს“ გამოცემა. გაზეთის ირგვლის გაერთიანებული მოღვაწეები ცდილობდნენ აჭარის საქართველოშ დაბრუნებას ავტონომიის სტატუსით. ბრიტანული სამხედრო საგუბერნატორო აჭარას განაგებდა 1920 წლის ივლისამდე, რის შემდეგაც იგი საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას გადაეცა. პირველ რესპუბლიკაში აჭარა სამუსლიმანო საქართველოს ავტონომიის სახით ჩამოყალიბდა.

საბჭოთა აჭარა

1921 წლის მარტში საქართველოს საბჭოთა ოკუპაცია დასრულდა აჭარის ოკუპაციით. 18 მარტს ბათუმი წითელმა არმია დაიკავა და აჭარაში საბჭოთა ხელისუფლება გამოცხადდა. მანამდე საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ჯარებმა ბათუმისათვის ბრძოლაში დაამარცხეს თურქეთის ჯარი და ბათუმი და აჭარა საქართველოს შემადგენლობაში დატოვეს. 1921 წლის 16 მარტის მოსკოვის ხელშეკრულებით დადგინდა თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთი საზღვარი. ყოფილი ბათუმის ოლქი საბჭოთა რუსეთმა და თურქეთმა გაიყვეს. აჭარა საქართველოს შემადგენლობაში დარჩა. ყარსის ხელშეკრულება საქართველოს სსრ-ს ავალდებულებდა აჭარისთვის ავტონომიის სტატუსი მიენიჭებინა. მაისში ჩატარდა აჭარის მეჯლისის არჩევნები. 16 ივლისს შეიქმნა აჭარის ასსრ. ხელისუფლება ცდილობდა მეჯლისის გაუქმებას. ამან გამიწვია სექტემბერში შეიარაღებული ანტისაბჭოთა გამოსვლა.იმავე წლის ნოემბერში მეჯლისი დაშლილად გამოცხადდა.

აჭარაში განხორციელდა მემამულეთა მიწების კონფისკაცია და სამრეწველო საწარმოების ნაციონალიზაცია. აჭარის რაიონებში დაიწყო ჩაისა და ციტრუსოვანი კულტურების გაშენება, ბათუმში აშენდა მსხვილი საწარმოები: ნავთობგადასამუშავებელი, მანქანათმშენებელი, კოფეინის ქარხნები. დაარსდა ბათუმის საზღვაოსნო სასწავლებელი და ბათუმის პედაგოგიური ინსტიტუტი. აჭარიდან 24 ათასი ადამიანი მონაწილეობდა მეორე მსოფლიო ომში.

დამოუკიდებლობის შემდეგ

აფეთქებული ხიდი მდინარე ჩოლოქზე, 2004 წ.

1990-იან წლებში აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა იმართებოდა ასლან აბაშიძის მიერ. ის პრაქტიკულად არ ემორჩილებოდა საქართველოს ხელისუფლებას არ აღასრულებდა საქართველოს მთავრობის და სასამართლოების გადაწყვეტილებებს. 2004 წლის მაისში საპროტესტო გამოსვლების და ჩოლოქის ხიდის აფეთქების შემდეგ აბაშიძე რუსეთში გაიქცა. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა პრაქტიკულად დაბრუნდა საქართველოს იურისდიქციაში, ამ მოვლენებს ასევე მოჰყვა აჭარის ავტონომიის შემცირება. 2007 წლის მაისში ბათუმში გაიხსნა საერთაშორისო აეროპორტი.

ლიტერატურა

პორტალი საქართველოს ისტორია

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

აჭარის ისტორია

• ჩხატარაიშვილი ქ., ჯიჯეიშვილი მ., სურგულაძე ა., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, თბ.. — გვ. 326-329.
• ახვლედიანი ხ., „საბჭოთა ხელისუფლებს დამყარება აჭარაში 1917-1921“, ბათუმი, 1971
• გოცირიძე მ., „აჭარის ქალები ახალი ცხოვრების მშენებლები“, ბათუმი, 1971
• ჯიჯეიშვილი გ., „სოციალისტური მშენებლობა აჭარაში (1921-1937)“, ბათუმი, 1971
• მეგრელიძე შ., „სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ისტორიიდან“, თბილისი, 1963
• სიხარულიძე ი., „აჭარის მატერიალური კულტურის ძეგლები“, თბილისი, 1962
• მურიე ჟ., „ბათუმი და ჭოროხის აუზი“, (თარგმანი ფრანგულიდან ი. ლორთქიფანიძისა) ბათუმი, 1962
• ბაუჟაძე ა., „აჭარის მშრომელთა ბრძოლა საკოლმეურნეო წყობილების გამარჯვებისთვის“, ბათუმი, 1962
• ავალიანი ა., „მიწისმფლობელობის ფორმები აჭარაში თურქეთის ბატონობისაგან განთავისუფლების წინ“, ბათუმი, 1960
• სვანიძე მ., ნაჭყეპია ნ., „გიორგი ყაზბეგი აჭარის შესახებ“, ბათუმი, 1960
• სიხარულიძე ი., „სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტოპონიმიკა“, წიგნი 1-2, ბათუმი, 1958-1959
• ჩხეიძე ჯ., „ბათუმი. ისტორიული ნარკვევი“, ბათუმი, 1959
• ცქვიტარია პ., „აჭარაში რევოლუციური მოძრაობის ისტორიის ნარკვევები (1890-1914)“, ბათუმი, 1959
• სიჭინავა ვ., „ბათუმის ისტორიიდან“, ბათუმი, 1958
• საბჭოთა ხელისუფლების გამარჯვება აჭარაში, ბათუმი, 1958
• ჯიჯეიშვილი მ., „ბრძოლა საბჭოთა ხელისუფლებისთვის აჭარაში (1917-1921)“, ბათუმი, 1957
• ახვლედიანი ხ., „სახალხო განმათავისუფლებელი ბრძოლის ისტორიიდან სამხრეთ საქართველოში“, ბათუმი, 1956
• მეგრელიძე შ., „აჭარის განთავისუფლება თურქთა ბატონობისაგან“, ბათუმი, 1956
• იაშვილი ვ., „აჭარა ოსმალთა ბატონობის პერიოდში“, ბათუმი, 1948
• ჭიჭინაძე ზ., ისტორია ოსმალეთის ყოფილ მუსულმან ქართველთ საქართველოსი“, ბათუმი, 1911
• სახოკია თ., „მოგზაურობანი“, ბათუმი, 1985 [1896].
• ბაქრაძე დ ., „არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში“, ბათუმი: „საბჭოთა აჭარა“, 1987 [1878].
• გოგოლიშვილი ო., „რუსეთ-ოსმალეთის 1828-1829 წლების ომი და აჭარა“ // „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“, თბილისი: უნივერსალი, 2016, № 18, გვ. 174-181, ISSN 1512-3154.