მობი დიკი, ანუ თეთრი ვეშაპი

მობი დიკი, ანუ თეთრი ვეშაპი (ინგლ. Moby-Dick; or, The Whale) 一 ამერიკელი მწერლის, ჰერმან მელვილის 1851 წლის რომანი. წიგნი წარმოადგენს მეზღვაური ისმაელის ნარატივს, რომელიც გადმოგვცემს კაპიტან აჰაბის მანიაკალურ მოთხოვნილებაზე, შურისძიების მიზნით შეიპყროს თეთრი ფერის ვეშაპი, რომელმაც წინა ექსპედიციისას მას ფეხი წაართვა და რომელსაც მეორენაირად მობი დიკსაც ეძახიან. აღნიშნული წიგნი ამერიკული რენესანსის ეპოქის გამორჩეულ ლიტერატურულ ნაშრომადაა აღიარებული, თუმცა თავდაპირველად არაერთგვაროვანი მიმოხილვა დაიმსახურა და ავტორს კომერციული წარმატება ვერ მოუტანა. მან რეპუტაცია, როგორც „დიდი ამერიკული რომანი“, მეოცე საუკუნეში მოიპოვა, კერძოდ 1919 წელს, ავტორის დაბადებიდან 100 წლის თავზე. უილიამ ფოლკნერმა წიგნზე საუბრისას თქვა, რომ "ისურვებდა, თავად დაეწერა ის". დეივიდ ჰერბერტ ლოურენსმა მელვილის მაგნუმ ოპუსი „ერთ-ერთ ყველაზე უცნაურ და შესანიშნავ წიგნად“ მოიხსენია და უწოდა „უდიდესი რომანი, რომელიც საზღვაო თემატიკას შეეხება“. მისი გახსნითი წინადადება 一 ისმაელი დამიძახეთ 一 ლიტერატურის ისტორიაში ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ გახსნადაა აღიარებული.

„მობი დიკი, ანუ თეთრი ვეშაპი“
Moby-Dick; or, The Whale
პირველი გამოცემა
ავტორი	ჰერმან მელვილი
ქვეყანა	აშშ
ენა	ინგლისური
ჟანრი	სათავგადასავლო, საზღვაო
გამომცემელი	Richard Bentley (ინგლისი) Harper & Brothers (აშშ)
გამოცემის თარიღი	1851
მედია	ბეჭდური

მელვილმა ნაწარმოებზე მუშაობა 1850 წლის თებერვალში დაიწყო და ზუსტად თვრამეტ თვეში დაასრულა. ნაწარმოების შექმნაში მელვილს საკუთარი სამეზღვაურო გამოცდილება დაეხმარა, როცა 1841-1844 წლებში იგი რიგით მეზღვაურად მუშაობდა, აგრეთვე გამოიყენა ვეშაპმჭერობის გამოცდილება, რისი წყალობითაც ამ თემის მქონე ერთ-ერთი საუკეთესო ნაწარმოები შექმნა. მე-19 საუკუნის დასაწყისში წყნარ ოკეანეში ბინადრობდა ვეშაპისებრი არსება, სახელად მოჩა დიკი, რომელიც ძირითადად ჩილეს სანაპიროსთან ცხოვრობდა. არსებობს ვერსია, რომ მელვილი ნაწარმოებზე მუშაობისას, ნაწილობრივ, სწორედ ამ არსებით იყო შთაგონებული. რაც შეეხება წიგნის დასასრულს, იგი 1820 წელს მომხდარი ვეშაპთმჭერი გემის ჩაძირვას დაედო საფუძვლად. ვეშაპზე ნადირობის დეტალური აღწერა, ისევე, როგორც დივერსიული საზოგადოების თანაცხოვრება გემბანზე, აღვრეულია ისეთ საკითხებთან, როგორებიცაა სოც-კლასობრივი სტატუსი და ღმერთის არსებობა. როგორც წესი, ნაწარმოებზე გავლენა იქონია უილიამ შექსპირისა და თომას კარლაილის შემოქმედებებმა, აგრეთვე ბიბლიამ. ნარატიული პროზის გარდა, მელვილი იყენებს სხვადასხვა ლიტერატურულ ხერხს , სიმღერებიდან, პოეზიიდან და ზღაპრებიდან დაწყებული, შექსპირის შემოქმედებითი სტილით დამთავრებული. 1850 წელს, როდესაც ნაწარმოები უკვე ნახევრად დასრულებული იყო, ავტორი შეხვდა მის თანამემამულეს, ნათანიელ ჰოთორნს და გაეცნო მის ერთ-ერთ ნაწარმოებს 一 მოსე ძველი მანსიდან 一 რომელიც მან თავისი კომიკური სტილით შექსპირსაც კი დაუკავშირა. შესაძლოა, სწორედ ამ შეხვედრამ შთააგონა მელვილს, გადაეხედა და კვლავ გაეღრმავებინა საკუთარი ნაწარმოები, რომელიც, საბოლოოდ, თავად ჰოთორნს მიუძღვნა: „მისი გენიალურობით აღტაცებული“.

წიგნი პირველად 1851 წლის ოქტომბერში გამოიცა ლონდონში, სამ ტომად, სათაურით ვეშაპი, ხოლო საბოლოო სათაურით, ამჯერად უკვე ერთ ტომად, იგი გამოიცა იმავე წლის ნოემბერში, ნიუ-იორკში. ლონდონის გამომცემელმა, რიჩარდ ბენტლიმ ნაწარმოები ცენზურას დაუქვემდებარა და მისი მრავალი პასაჟის შეცვლა მოითხოვა. მელვილმა ბოლო წუთებში უამრავი შესწორება გააკეთა, მათ შორის მისი სათაურის, რომელიც ამ სახით იმავე წელს, ნიუ-იორკში გამოქვეყნდა. ბრიტანეთში ნაწარმოები ძირითადად დადებითად შეფასდა, თუმცა ზოგიერთი აპროტესტებდა, რომ ისტორია მოთხრობილი იყო მთხრობელის მიერ, რომელიც გემთან ერთად დაიღუპა, რადგან ბრიტანულ გამოცემას არ ჰქონდა ეპილოგი, რომელშიც მოთხრობილია ისმაელის გადარჩენის შესახებ. ამერიკელი რეცენზენტები წიგნის მიმართ უფრო უარყოფითად იყვნენ განწყობილნი.

სიუჟეტი

რომანის მთავარ გმირს ბიბლიური სახელი, ისმაელი ჰქვია. ძველ აღთქმაში ისმაელზე, აბრაამის შვილზე, ნათქვამია: „კანჯარივით იქნება იგი ადამიანთა შორის. მისი ხელი ყველას წინააღმდეგ და ყველას ხელი მის წინააღმდეგ! თავის ძმათა პირისპირ იცხოვრებს იგი.“

წიგნის მთავარ გმირს მოსწყინდა ხმელეთზე ყოფნა. ამას ხელმოკლეობაც დაერთო და გადაწყვიტა ვეშაპმჭერი გემით ემოგზაურა. ნანტაკეტი ამერიკაში ვეშაპებზე მონადირეების უძველესი პორტი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ იგი აღარ ითვლებოდა ყველაზე დიდ ნავსადგურად, ისმაელს გადაწყვეტილი ჰქონდა, აქედან დაეწყო თავისი მოგზაურობა. გზად ნანტაკეტისაკენ იგი სხვა საპორტო ქალაქში, ნიუ-ბედფორდში გაჩერდა. ამ ქალაქში ხშირად შევხვდებოდით ველურ ტომთა წარმომადგენლებს, რომლებმაც ოდესღაც თავიანთ მშობლიურ კუნძულებთან ღუზაჩაშვებული ხომალდების ეკიპაჟები შეავსეს. აქვე, ერთ-ერთ დუქანში, ვეშაპის ყბის ძვლისგან გაკეთებულ დახლსაც ნახავდით. აქ ყველაფერუი ზღვასთან იყო დაკავშირებული. მოძღვარიც კი კათედრაზე თოკის კიბით ადიოდა.

ისმაელი ქადაგებას დაესწრო. მამა მეპლი გატაცებით ჰყვებოდა ამბავს, თუ როგორ გადაყლაპა ვეშაპმა წინასწარმეტყველი იონა, რომელიც ცდილობდა ავ ბედისწერას გაჰქცეოდა. ნიუ-ბედფორდში ისმაელმა გაიცნო გადამთიელი, ოდესღაც ერთ-ერთ გემს მოყოლილი მებარჯე ქვიგეგი. ისინი დამეგობრდნენ და გადაწყვიტეს, ერთად მოწყობილიყვნენ გემზე.

ნანტაკეტში ისინი ვეშაპმჭერი „პეკოდის“ ეკიპაჟს შეუერთდნენ, რომელიც დედამიწის გარშემო სამწლიანი მოგზაურობისთვის ემზადებოდა. ისმაელმა გაიგო, რომ კაპიტანს აჰაბი ერქვა (ბიბლიური ხელმწიფე აჰაბი ბიწიერებითა და წინასწარმეტყველთა დევნით იყო სახელგანთქმული). წინა მოგზაურობაში კაპიტანს ვეშაპთან ჭიდილში ფეხი დაეკარგა და მას მერე მელანქოლიის ტყვე გამხდარიყო. ერთხანს საღი განსჯის უნარიც მიეტოვებინა, მაგრამ არც ამ ამბისთვის და არც სხვა უცნაური მოვლენებისთვის, რომლებიც ძალაუნებურად „პეკოდისა“ და მისი კაპიტნის იდუმალ კავშირზე მიანიშნებდა, ისმაელს ყურადღება არ გაუმახვილებია. ამიტომ ნავსადგომში შემთხვევით გაცნობილ კაცს, რომელიც ვეშაპმჭერს და მის ეკიპაჟს შემაშფოთებელ მომავალს უწინასწარმეტყველებდა, ჩვენი რომანის მთავარი გმირი ჭკუიდან გადასულ თაღლით მათხოვრად მიიჩნევდა. ისმაელს მაშინაც კი, არაფერში შეჰპარვია ეჭვი, როდესაც ერთ ღამეს დაინახა ადამიანთა შავი სილუეტები „პეკოდზე“ როგორ ადიოდნენ დ შემდეგ სიბნელეში უჩინარდებოდნენ. ისმაელმა ეს მხოლოდ საკუთარ წარმოსახვას მიაწერა.

მას შემდეგ, რაც ნანტაკეტიდან გაემგზავრნენ, კაპიტანი რამდენიმე დღე თავისი კაიუტიდან არ გამოსულა და კარგა ხანს გემბანზე არ გამოჩენილა. მოგვიანებიტ მისმა დანახვამ 一 პირქუშმა გარეგნობამ და სახეზე აღბეჭდილმა უსაშველო ტკივილმა 一 ისმაელი შეძრა. აჰაბი გამოვიდა და გემბანის ფიცარნაგში საგანგებოდ დატანებულ ნახვრეტში ვეშაპის ყბის ძვლისგან გაკეთებული ყავარჯნის ფეხი ჩაარჭო. გემის რწევისას იგი ასე იცავდა წონასწორობას. ანძებზე ასული მეთვალყურეები კაპიტანმა მკაცრად გააფრთხილა და უბრძანა, თეთრი ვეშაპი არ გამოჰპარვოდათ. აჰაბი ძალზე გულჩათხრობილი კაცი იყო. არავის იკარებდა და სხვებიც ერიდებოდნენ. იგი ადრინდელზე მეტად ითხოვდა უსიტყვო მორჩილებას. კაპიტანი ხშირად უცნაურად იქცეოდა, მაგრამ უხეშად იცილებდა თავიდან საკუთარ თანაშემწეებსაც კი, რომლებიც შეშფოთებულნი იყვნენ მისი აუხსნელი, გაუგებარი მოქმედებით. ისმაელის სიტყვებით თუ ვიტყვით, „ზამთრის სასტიკ ყინვასავით აუტანელ სიბერეს ფუტუროდქცეულ სხეულში გამოემწყვდია აჰაბის სული, რომელიც გაურკვეველი მომავლის მოლოდინში გარინდებულიყო“.

ისმაელი პირველად გავიდა ზღვაში სარეწი გემით. მან ხომალდზე მუშაობისა და ცხოვრების თავისებურებები აღმოაჩინა.

წიგნის პატარ-პატარა თავებში დეტალურადაა აღწერილი ვეშაპმჭერის აღჭურვილობა, კაშალოტებზე ნადირობა და სპერმაცეტის მოპოვება. თხრობის დიდი ნაწილი სწორედ ვეშაპებს ეთმობა.

ერთხელაც აჰაბმა „პეკოდის“ მთელი ეკიპაჟი შეკრიბა გემბანზე. ანძაზე ეკვადორული დუბლონი იყო მიჭედებული. ეს მონეტა იმის საკუთრება გახდებოდა, ვინც პირველი დაინახავდა ალბინოს ვეშაპს. ამ ვეშაპზე მონადირეები რას აღარ ჰყვებოდნენ. მეზღვაურებმა მას მობი დიკი შეარქვეს. თავისი ზომითა და სისასტიკით, თეთრი ფერითა და ეშმაკობით ეს კაშალოტი შიშის ზარს სცემდა ყველას. სხეულით უამრავი ბარჯის პირს დაატარებდა, რომლებიც ოდესღაც მოსაკლავად სტყორცნეს და ზედ შერჩენოდა. ეს ვეებერთელა არსება ადამიანთან ჭიდილში ჯერ არასდროს დამარცხებულიყო. ამიტომაც დამკვიდრდა აზრი, რომ მასზე ნადირობა კარგს არავის არაფერს უქადდა. სწორედ მობი დიკმა დააკარგვინა ფეხი აჰაბს. ახლა კი კაპიტანმა განაცხადა, რომ ყველა ზღვასა და ოკეანეში აპირებდა მის მოძებნას. აჰაბს ერთი სული ჰქონდა, შური ეძია და ეხილა, როგორ იქანავებდა ვეშაპის თეთრი, უსიცოცხლო სხეული ზღვის ტალღებზე. სულ ამაოდ ცდილობდა კაპიტნის თანაშემწე სტარბეკი, მკაცრი კვაკერი, აჰაბი დაერწმუნებინა, რომ ვეშაპზე შურისძიება უაზრობაა და, ამასთან ერთად 一 დიდი ცოდვა. კაპიტანმა ამაზე უასუხა, რომ უაზრობის ნიღბის ქვეშ ყოველთვის იმალება რაღაც ღრმა აზრი. თეთრი ვეშაპი კი ბოროტების განსახიერებაა. მეზღვაურები საკუთარი შიშის დასამალად აღტაცებითა და რისხვით შეუერთდნენ მობი დიკის კრულვას. სამმა მებარჯემ გადმობრუნებული ბარჯისპირები რომით გაავსო და თეთრი ვეშაპის სიკვდილისა დალია. მხოლოდ პატარა ზანგის ბიჭუნა, იუნგა შესთხოვდა ღმერთს ამ ადამიანებისგან ვეშაპის გადარჩენას. როდესაც „პეკოდი“ პირველად შეხვდა კაშალოტებს და მეზღვაურებმა წყალში ჩასაშვებად ველბოტები მოამზადეს, მათ შორის უცებ გამოჩნდა ხუთი შავკანიანი მოჩვენება. ეს გუნდი კაპიტნის მიერ საგანგებოდ ველბოტისათვის შერჩეული ეკიპაჟი იყო. ისინი აჰაბს აზიის რომელიღაც კუნძულიდან წამოეყვანა. კაპიტანმა ისინი უჩუმრად ამოიყვანა გემზე და ერთხანს ტრიუმში ჰყავდა დამალული.

თუმცა მობი დიკის მაძიებელი კაპიტანი მცირედ შეყოვნებასაც კი მტკივნეულად განიცდიდა, მაგრამ მას არ შეეძლო ბოლომდე უარი ეთქვა ვეშაპების რწევაზე. „პეკოდმა“ კეთილი იმედის კონცხს შემოუარა და ინდოეთის ოკეანე გადასერა. კასრები ერთმანეთის მიყოლებით ივსებოდა სპერმაცეტით. სხვა გემებთან შეხვედრისას აჰაბი გამუდმებით ერთსა და იმავეს კითხულობდა, ხომ არ შეუმჩნევია ვინმეს თეთრი ვეშაპი. როგორც წესი, პასუხად ამბავს უყვებოდნენ ხოლმე იმის შესახებ, თუ როგორ დაიღუპა ან დასახიჩრდა მავანი და მავანი მობი დიკის წყალობით. გაშლილ ზღვაშიც გამოჩდნენ წინასწარმეტყველები და მქადაგებლები. გემის ეპიდემიით დაავადებული მეზღვაური სტარბეკი თეთრ ვეშაპს ღვთის რისხვად მიჩნევდა. ერთხელაც პეკოდი გაშლილ ზღვაში ინგლისურ ხომალდს შეხვდა, რომლის კაპიტანმაც თურმე მობი დიკთან ჭიდილში ხელი დაკარგა. აჰაბი მაშინვე გაეშურა იმ ადამიანის სანახავად, რომლის ბედიც ასე ჰგავდა მისას. ინგლისელ კაპიტანს შურისძიებაზე არც უფიქრია. იგი მხოლოდ „პეკოდს“ იმ მიმართულებას უჩვენებდა, საითაც თეთრი ვეშაპი წავიდა. სტარბეკი კვლავ შეეცადა კაპიტნის შეჩერებას, მაგრამ ამაოდ. აჰაბის დაკვეთით გემის მჭედელმა ახალი, განსაკუთრებულად მტკიცე ბარჯი გამოჭედა. მის გამოსაწრთობად სამმა მებარჯემ საკუთარი სისხლი გაიღო. „პეკოდმა“ წყნარ ოკეანეში შეცურა.

ისმაელის მეგობარი, მებარჯე ქვიგეგი, მძიმედ დასნეულდა. სიკვდილის მოახლოება იგრძნო და დურგალს სთხოვა, მისთვის ისეთი კუბო შეეკრა, რომელიც ნავის მსგავსი იქნებოდა და წყალში არ ჩაიძირებოდა. ამ ნავით სურდა მას ვარსკვლავურ არქიპელაგამდე, ანუ საიქიომდე მიეღწია. მოულოდნელად ქვიგეგი გამოკეთდა. გადაწყდა, მისი კუბო კარგად გაეპოხათ და დიდ ტივად გადაექციათ. ასეც მოიქცნენ და, წესის თანახმად, ის კიჩოზე დაკიდეს. თავისი განსაკუთრებული ფორმით ეს ტივი შემხვედრი გემების მეზღვაურთა დიდ გაკვირვებას იწვევდა.

ღამით ველბოტში გრძნეულების წინამძღოლმა ფედალამ კაპიტანს უცნაური სიკვდილი უწინასწარმეტყველა.

ყველა გრძნობდა, რომ მალე მობი დიკს შეხვდებოდნენ. ერთ ღამეს სასტიკი შტორმი ამოვარდა. წმინდა ელმას ცეცხლი აინთო თეთრი ვეშაპისთვის გამოჭედილი ბარჯის წვერზე. იმავე ღამეს სტარბეკი, დარწმუნებული, რომ კაპიტანი გემს ღუპავდა, კაიუტასთან მას მუშკეტით ხელში დაუდარაჯდა, მაგრამ მოკვლით მაინც არ მოუკლავს. ბედს მიენდო. გრიგალმა კომპასები გააფუჭა. ისინი საპირისპირო მიმართულებას აჩვენებდნენ. სხვა გზა არ იყო 一 გემიც უნდა გასცლოდა ამ წყლებს, მაგრამ აჰაბმა დროზე შენიშნა გაუმართაობა. იალქნის ნემსებით მან ახალი კომპასები დაამზადა. ამ დროს ერთ-ერთი მეზღვაური ანძიდან ჩამოვარდა და ზღვის ტალღებში ჩაიკარგა. „პეკოდი“ გემ „რახილს“ შეხვდა. ეს უკანასკნელი მობი დიკს ცოტა ხნის წინ გადაჰყროდა. „რახილის“ კაპიტანი ემუდარებოდა აჰაბს თავისი დაკარგული ველბოტის ძიებაში დახმარებოდა, რომელშიც მისი თორმეტი წლის ვაჟიშვილი მჯდარა, მაგრამ აჰაბისგან უარი მიიღო. ამჯერად „პეკოდის“ კაპიტანი თვითონ ავიდა ანძაზე. იგი დაწნულ გოდორში ჩასვეს და თოკით ასწიეს. როგორც კი მაღლა მოექცა, ქორმა ქუდი მოსტაცა და წაიღო. ისევ შეხვდათ გემი, რომელზეც თეთრ ვეშაპთან ბრძოლისას დაღუპულ მეზღვაურებს ეთხოვებოდნენ.

ოქროს დუბლონი თავისი პატრონის ერთგული დარჩა. უცებ კაპიტანმა დაინახა, თეთრი ვეშაპი როგორ ამოვიდა წყლიდან. სამი დღე გრძელდებოდა დევნა. სამჯერ მიუახლოვდნენ ველბოტებით ვეშაპს. მობი დიკმა ორად გააპო აჰაბის ნავი. ზღვაში ჩავარდნილ კაპიტანს კი წრეებს უვლიდა და მისაშველებლად წამოსულ სხვა ნავებს გზას არ აძლევდა. „პეკოდმა“ სულზე მოუსწრო აჰაბს. როგორც კი ნავხე აღმოჩნდა, კაპიტანმა მაშინვე თავისი ბარჯი მოითხოვა, მაგრამ ვეშაპი გაუჩინარდა. დევნა გაგრძელდა. მეორე დღეს კვლავ დაეწივნენ მობი დიკს. კვლავ ჩაუშვეს ნავები, მაგრამ ვეშაპმა ისინი ერთიანად ნაფოტებად აქცია. „პეკოდმა“ ყველა გადაარჩინა, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ფედალა, გრძნეულთა წინამძღოლი, დაიკარგა. აჰაბმა ვეღარ დამალა შიში, თუმცა დევნა არ შეუწყვეტია. აქ რაც მოხდა, განგების ნება იყო, 一 თქვა მან.

მესამე დღეს კვლავ დაეწივნენ ვეშაპს. მობი დიკმა ყველა ნავი დაამსხვრია. მხოლოდ კაპიტნის ველბოტი გადარჩა. ამ ნავზე იყო ისმაელიც. უცებ მეზღვაურებმა ვეშაპის ზურგზე ფედალას სხეული შენიშნეს. ის მობი დიკის ზურგზე ლინით იყო მიმაგრებული. ეს პირველი კატაფალკია, 一 გაიფიქრა კაპიტანმა. მობი დიკს თავის დაღწევა უნდოდა, მაგრამ აჰაბის ნავი ისევ დაეწია. ვეშაპი შემობრუნდა და მთელი თავისი რისხვა „პეკოდს“ დაატეხა თავს. მან გემი ჩაძირა. მეორე კატაფალკი! 一 აღმოხდა კაპიტანს. ვეშაპი მისი ნავის ახლოს გაჩერდა. აჰაბმა უკანასკნელი ბარჯი სტყორცნა. ბარჯნაკრავი ვეშაპი ადგილს მოსწყდა. ლინი გასაოცარი სისწრაფით გასრიალდა ღარში და რაღაცას გამოედო. აჰაბი დაიხარა, რათა გაეთავისუფლებინა იგი, გაათავისუფლა კიდეც, მაგრამ დაცურებული მარყუჟი კისერზე შემოეხვია. კაპიტანი ნავიდან გადავარდა. ველბოტი კი გემის ჩაძირვისას გაჩენილმა მორევის ძაბრმა ჩაითრია. ველბოტიდან ზღვაში აღმოჩენილ ისმაელსაც იგივე ბედი ელოდა, მაგრამ ტალღები ჩაწყნარდა. მოულოდნელად სიღრმიდან ზედაპირზე ტივტივა კუბო ამოვარდა. ისმაელმა ერთი დღე ამ ტივტივაზე გაატარა. იგი „რახილის“ ეკიპაჟმა აღმოაჩინა, რომელიც დაკარგული შვილების ძებნას განაგრძობდა და მხოლოდ ეს ერთი მწირი აღმოაჩინა.

იხილეთ აგრეთვე

• ჰერმან მელვილი
• უილიამ ფოლკნერი
• დეივიდ ჰერბერტ ლორენსი

რესურსები ინტერნეტში

• „Moby-Dick“ — Project Gutenberg-ზე
• The Moby-Dick "Big Read", "an online version of Melville's magisterial tome: each of its 135 chapters read out aloud, by a mixture of the celebrated and the unknown"
• Side-by-side versions of the British and American 1851 first editions of Moby-Dick დაარქივებული 2020-06-17 საიტზე Wayback Machine. at the Melville Electronic Library, with differences highlighted
• Goodreads - Moby-Dick or, the Whale by Herman Melville