მონღოლების მეორე შეჭრა უნგრეთში
| მონღოლების მეორე შეჭრა უნგრეთში | |||
|---|---|---|---|
| მონღოლთა დამპყრობლური ომების ნაწილი | |||
 მონღოლების მეორე შეჭრა უნგრეთში | |||
| თარიღი | 1285-1286 | ||
| მდებარეობა | უნგრეთი | ||
| შედეგი | უნგრელთა გამარჯვება | ||
| მხარეები | |||
| |||
| მეთაურები | |||
| |||
| ძალები | |||
| |||
| დანაკარგები | |||
| |||
მონღოლების მეორე შეჭრა უნგრეთში (1285-1286 წლები) — მონღოლების მეორე შეჭრა უნგრეთში რომელსაც მეთაურობდა ნოღაი ხანი. შეჭრა მიმდინარეობდა 1285-1286 წლების ზამთარში.
პრელუდია რედაქტირება
პირველი შეჭრა რედაქტირება
1241 წელს მონღოლთა არმია სუბუტაის და ბატუ ხანის მეთაურობით შეიჭრა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში, მათ შორის პოლონეთში, ბულგარეთში, ხორვატიაში და უნგრეთის სამეფოში. უნგრეთის მცდელობა, შეეჩერებინა შემოჭრა მოჰის ბრძოლაში, კატასტროფულად ჩაიშალა. მსუბუქი კავალერია, რომელიც უნგრეთის მთიანი ძალების უმეტესობას შეადგენდა, არაეფექტური აღმოჩნდა მონღოლთა ჯარების წინააღმდეგ, თუმცა რამდენიმე მძიმედ შეიარაღებული რაინდი (ძირითადად ტამპლიერების რაინდები) მნიშვნელოვნად უკეთესად მოქმედებდა ახლო უბნების ბრძოლაში. მონღოლებმა გადამწყვეტად გაანადგურეს უნგრეთის არმია და მთელი 1 წელიწადი აოხრებდნენ უნგრეთის ტერიტორიას. მათი კამპანიის ბოლოს, უნგრეთის მოსახლეობის დაახლოებით მეოთხედი დაიღუპა და სამეფოს ძირითადი დასახლებების უმეტესობა ნანგრევებად იქცა.
ხის, თიხისა და მიწის თავდაცვა, რომელიც ქმნიდა ქალაქებისა და ციხე-სიმაგრეების უმეტესობის კედლებს, ადვილად დაეცა მონღოლთა საალყო იარაღის წინააღმდეგ. უნგრეთის ბევრ დასახლებას საერთოდ არ გააჩნდა რაიმე სიმაგრე. ერთმა გერმანელმა მემატიანემ შენიშნა, რომ უნგრელებს „თითქმის არ ჰქონიათ კედლებით ან ძლიერი ციხეებით დაცული ქალაქი“. თუმცა ქვის ციხესიმაგრეებს საგრძნობლად უკეთესი ბედი ეწიათ; არცერთი უნგრული ქვის ციხე არ დაეცა, თუნდაც მონღოლთა საზღვრებს მიღმა მყოფი. როდესაც მონღოლები ცდილობდნენ თავიანთი ალყის ნაგებობების გამოყენებას ხორვატიის ციხის კლისის ქვის კედლებზე, მათ ვერანაირი ზიანი ვერ მიაყენეს და დიდი მსხვერპლით მოიგერიეს. მსგავსი რამ მოხდა, როდესაც ისინი ცდილობდნენ ესტერგომის ციტადელის აღებას, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ჰქონდათ დიდი რიცხვითი უპირატესობა და 30 ალყის მანქანა, რომელიც მათ ახლახან გამოიყენეს ქალაქის ხის კოშკების დასანგრევად.
სამხედრო რეფორმები რედაქტირება
მეფე ბელა IV-მ გაითვალისწინა ეს და მომდევნო რამდენიმე ათწლეული გაატარა უნგრეთის რეფორმირებაში შესაძლო მომავალი შემოსევებისთვის მოსამზადებლად. ამისათვის ის სხვადასხვა მეთოდს იყენებდა. უპირველეს ყოვლისა, მან გააერთიანა სერვიენტები და iobagiones castri დასავლური ტიპის მძიმედ დაჯავშნული, კარგად გაწვრთნილი რაინდების ახალ კლასში, სადაც მანამდე უნგრეთის თავდაცვა თითქმის მთლიანად ეყრდნობოდა ხის ციხესიმაგრეებს და მსუბუქ კავალერიას. 1247 წელს მან დადო ფეოდალური შეთანხმება წმინდა იოანეს რაინდებთან, რომლითაც მათ სამხრეთ-აღმოსავლეთის საზღვარი გადასცეს მეტი ჯავშანტექნიკის და სიმაგრეების შექმნისთვის დახმარების სანაცვლოდ. 1248 წელს მან განაცხადა, რომ ქვეყნის საშუალო ფენას შეეძლო ბარონის სამსახურში შესვლა, იმ პირობით, რომ ბარონები მის მიწაზე სათანადოდ აღჭურვილ (აბჯარით) კაცებს მეფის ჯარში გააწევრიანებდნენ. იმდროინდელ დოკუმენტებში ნათქვამია, რომ "ჩვენი ქვეყნის დიდებულებს შეუძლიათ ეპისკოპოსების სამხედრო სამსახურში შემოსვლა ისევე, როგორც სხვა დიდებულებს ემსახურებიან". 250 წლის შემდეგ, თავადაზნაურობაში შედიოდნენ (ბარონებთან ერთად) მცირე ან საშუალო ზომის მამულების თავისუფალი მფლობელები, რომლებიც უშუალოდ მეფის ქვეშ მსახურობდნენ. საბოლოოდ, ახალმოსახლეებს მიენიჭათ „პირობითი“ თავადაზნაურობის ტიტული, სამაგიეროდ მეფის თხოვნით საბრძოლო დაჯავშნული და ჯავშანტექნიკას გამოიყვანდნენ. 1259 წელს რომის პაპს დაუკავშირდნენ უნგრელები და სთხოვეს ვენეციათანკავშირი, რათა დაექირავებინათ 1000 მოარბალეტე(იმ დროს არბალეტი ძალიან დიდი უპირატესობა იყო მონღოლების წინაამდეგ).
ამის მიუხედავად, მეფის რეპუტაცია განსაკუთრებით მის დიდებულთა შორის ძალიან ცუდი დარჩა. 1283 წელს იგი ცოლის მიტოვების შემდეგ თავის კუმან ქვეშევრდომებს შორის დასახლდა და თავის საყვარლად აიყვანა კუმანი ქალები. 1282 წლის კუმანთა აჯანყებამ შესაძლოა კატალიზატორი გამოიღო მონღოლთა შემოსევაზე. კუმანის მეომრები გაიქცნენ უნგრეთიდან და ერთგულება შეჰფიცეს ნოღაი ხანს, ოქროს ურდოს, სანაცვლოდ უთხრეს მას უნგრეთში არსებული სახიფათო პოლიტიკური ვითარების შესახებ. ამის შესაძლებლობად დაინახა, ნოღაიმ გადაწყვიტა დაეწყო ფართო კამპანია აშკარად სუსტი სამეფოს წინააღმდეგ.
შეჭრა რედაქტირება
ძალები რედაქტირება
1285 წლის ზამთარში მონღოლთა ჯარები მეორედ შეიჭრნენ უნგრეთში. როგორც 1241 წლის პირველი შემოსევისას, მონღოლები უნგრეთს ორ ფრონტზე უტევდნენ. ნოღაი შემოიჭრა ტრანსილვანიის გავლით, ხოლო ტოლე-ბუკა (ტალაბუგა) შემოიჭრა ტრანსკარპათიისა და მორავიის გავლით. მესამე, უფრო მცირე ძალები, სავარაუდოდ, სამეფოს ცენტრში შევიდნენ, კადანის ადრინდელი მარშრუტის ასახვით. როგორც ჩანს, შემოსევის ბილიკები ასახავს ბატუსა და სუბუტაის მიერ 40 წლით ადრე გავლილ გზას, ტალაბუგა გადიოდა ვერეკეს უღელტეხილზე, ხოლო ნოღაი ბრასოს გავლით ტრანსილვანიაში. პირველი შემოსევის მსგავსად, მონღოლებმა ყურადღება გაამახვილეს სისწრაფესა და სიურპრიზზე და განზრახული ჰქონდათ უნგრეთის ჯარების დეტალური განადგურება, ზამთარში შემოიჭრნენ უნგრელების დაჭერის იმედით და იმდენად სწრაფად მოძრაობდნენ, რომ შეუძლებელი იყო (ყოველ შემთხვევაში მათ შემდგომ წარუმატებლობამდე) ლადისლავს შეეკრიბა საკმარისი მამაკაცი, რათა მათ გადამწყვეტ დაპირისპირებაში შებრძოლებოდა. იმ დროს მონღოლთა იმპერიაში სამოქალაქო ომის არარსებობის გამო, ისევე როგორც ოქროს ურდოსთან დაკავშირებული სხვა სერიოზული კონფლიქტების არარსებობის გამო, ნოღაიმ შეძლო ამ შემოსევისთვის ძალიან დიდი არმიის გამოყვანა, გალიციელებთან ერთად. Volhynian Chronicle აღწერს მას, როგორც "დიდი მასპინძელს", მაგრამ მისი ზუსტი ზომა არ არის გარკვეული. ცნობილია, რომ მონღოლთა მასპინძელში შედიოდნენ კავალერია მათი ვასალების, რუთენელი მთავრების, მათ შორის ლევ დანიილოვიჩისა და სხვები.
სტეფან კრაკოვსკი ირიბად ასახელებს მონღოლთა მიერ შერებილ ჯარს (30 000 კაცი), ორი წლის შემდეგ პოლონეთში მონღოლთა მცირე შემოსევის შეფასებით, სადაც ამდენი ჯარისკაცი ჰყავდათ და აღნიშნა, ისიც რომ ნოღაი და ტალაბუგა პირადად ხელმძღვანელობდნენ ჯარს. პიტერ ჯექსონი, თანამედროვე უნგრული ქარტიების გამოყენებით, ასკვნის, რომ მონღოლთა არმია იყო ძალიან დიდი, მაგრამ დარწმუნებული არ არის, იყო თუ არა ის უფრო დიდი, პატარა ან ზომით შედარებული 1241–42 წლების ჯართან. ესტერგომის პროვოსტის, ბენედიქტეს თანამედროვე წერილში მონღოლთა ჯარის რაოდენობა 200 000-ს შეადგენს. ეს, რა თქმა უნდა, უზარმაზარი გაზვიადებაა, რადგან მონღოლებს თითქმის არასოდეს გამოუყენებიათ 100000 კაცზე მეტი ჯარისკაცი. ზალცბურგის ავსტრიელმა მემატიანემ ჩაწერა, რომ მონღოლთა სამხედრო ბანაკი მოიცავდა ტერიტორიას 16 კმ (10 მილი) სიგანით და 10 კმ (6 მილი) სიღრმის (იქნება ეს ნოღაის თუ თალაბუგას არმია, ან როგორ მიიღო ეს მემატიანე მისი ინფორმაცია უცნობი). გალიციურ-ვოლინური ქრონიკა მონღოლთა ჯარის ზომას ასიათასობით ასახელებს და ამბობს, რომ მხოლოდ ტალაბუგას სვეტმა დაკარგა 100 000 კაცი კარპატების გავლით ლაშქრობის დროს. თანამედროვე ისტორიკოსები ასეთ რიცხვებს გაბერილებად მიიჩნევენ.
ლიტერატურა რედაქტირება
- Chambers, James -- The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe
- Peter F. Sugar, Péter Hanák, Tibor Frank -- A History of Hungary. 1990 Indiana University 448p. ISBN 978-0253208675
- Pál Engel, Tamás Pálosfalvi, Andrew Ayton: The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526, I.B.Tauris & Co Ltd, London. 2001. 471.p
- Stefan Krakowski -- Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Wyd. 1956
- Jackson, Peter -- The Mongols and the West: 1221–1410. 2005 Routledge, 448p ISBN 978-0582368965
- Z. J. Kosztolnyik -- Hungary in the 13th Century, East European Monographs, 1996
- Salagean, Tudor. Transylvania in the Second Half of the Thirteenth Century: The Rise of the Congregation System Brill, 2016, pages 134-138
- Székely, György (1988). "Egy elfeledett rettegés: a második tatárjárás a magyar történeti hagyományokban és az egyetemes összefüggésekben [A Forgotten Dread: The Second Mongol Invasion in the Hungarian Historiographical Tradition and International Context]". Századok (in Hungarian). Magyar Történelmi Társulat. 122 (1–2): 52–88. ISSN 0039-8098
- Szőcs, Tibor (2010). "Egy második "tatárjárás"? A tatár–magyar kapcsolatok a XIII. század második felében [A Second Tartar Invasion? The Tartar–Hungarian Relations in the Second Half of the 13th Century]". Belvedere Meridionale (in Hungarian). 22 (3–4): 16–49. ISSN 1419-0222