კოგნიტური ფსიქოლოგია

კოგნიტური ფსიქოლოგია— ფსიქიკური პროცესების მეცნიერული შესწავლა, როგორიცაა ყურადღება, ენის გამოყენება, მეხსიერება, აღქმა, პრობლემის გადაჭრა, კრეატიულობა და მსჯელობა.

კოგნიტური ფსიქოლოგია წარმოიშვა 1960-იან წლებში ბიჰევიორიზმისგან შესვენების დროს, რომელშიც 1920-1950-იან წლებში ითვლებოდა, რომ დაუკვირვებადი ფსიქიკური პროცესები ემპირიული მეცნიერების სფეროს მიღმა იყო. ეს შესვენება მოხდა მას შემდეგ, რაც ლინგვისტიკისა და კიბერნეტიკის მკვლევარებმა, ისევე როგორც გამოყენებითი ფსიქოლოგია, გონებრივი დამუშავების მოდელებიც გამოიყენეს ადამიანის ქცევის ასახსნელად. კოგნიტური ფსიქოლოგიიდან მიღებული ნაშრომის დიდი ნაწილი ინტეგრირებულია ფსიქოლოგიის სხვადასხვა ფილიალებში და სხვა თანამედროვე დისციპლინებში, როგორიცაა კოგნიტური მეცნიერება, ლინგვისტიკა და ეკონომიკა. კოგნიტური ფსიქოლოგიის სფერო გადაფარავს კოგნიტურ მეცნიერებას, რომელიც უფრო ინტერდისციპლინურ მიდგომას საჭიროებს და მოიცავს არაადამიანურ საგნებსა და ხელოვნურ ინტელექტს.

ისტორია რედაქტირება

ფილოსოფიურად, ადამიანის გონებისა და მისი პროცესების შესწავლა ძველი ბერძნების დროიდან დაიწყო. ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 387 წელს პლატონი ვარაუდობდა, რომ ტვინი იყო გონებრივი პროცესების წარმოქმნის ადგილი. 1637 წელს რენე დეკარტმა დაადგინა, რომ ადამიანები იბადებიან თანდაყოლილი იდეებით და გაავრცელებს იდეა გონება-სხეულის დუალიზმის შესახებ, რომელიც ცნობილი გახდა, როგორც სუბსტანციის დუალიზმი (აზრი, რომ გონება და სხეული ორი ცალკეული სუბსტანციაა). მე-19 საუკუნეში დაიწყო ძირითადი დებატები იმის შესახებ, რომ, იყო თუ არა ადამიანის აზროვნება მხოლოდ გამოცდილება (ემპირიზმი), თუ მოიცავდა თანდაყოლილ ცოდნას (რაციონალიზმი). ამ დებატებში ჩართულთა შორის იყვნენ ჯორჯ ბერკლი და ჯონ ლოკი ემპირიზმის მხარეს, ხოლო იმანუელ კანტი რაციონალიზმის მხარეს.

მე-19 საუკუნის შუა ხანები იყო კრიტიკული პერიოდი ფსიქოლოგიის, როგორც სამეცნიერო დისციპლინის განვითარებაში. ორი აღმოჩენა, რომლებმაც დიდი წვლილი შეიტანეს კოგნიტურ ფსიქოლოგიაში, იყო პოლ ბროკას აღმოჩენა თავის ტვინის არეზე, რომელიც დიდწილად პასუხისმგებელია ენის წარმოებაზე და კარლ ვერნიკეს აღმოჩენა არეალის შესახებ, რომელიც ძირითადად პასუხისმგებელია ენის გაგებაზე. ორივე სფეროს შემდგომში ოფიციალურად დაარქვეს მათი დამფუძნებლების სახელი, როკას აფაზია და ვერნიკეს აფაზია.

1920-იანი წლებიდან 1950-იან წლებამდე ფსიქოლოგიის მთავარი მიდგომა იყო ბიჰევიორიზმი. თავდაპირველად, მისი მიმდევრები განიხილავდნენ ფსიქიკურ მოვლენებს, როგორიცაა აზრები, იდეები, ყურადღება და ცნობიერება. კოგნიტური ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი პიონერი, რომელიც მუშაობდა ბიჰევიორიზმის საზღვრებს გარეთ (როგორც ინტელექტუალური, ასევე გეოგრაფიული) იყო ჟან პიაჟე. 1926 წლიდან 1950 წლამდე და 1980-იან წლებში ის სწავლობდა ბავშვებისა და მოზრდილების აზრებს, ენას და ინტელექტს.

მე-20 საუკუნის შუა წლებში წარმოიშვა სამი ძირითადი გავლენა, რომელიც შთააგონებდა და აყალიბებდა კოგნიტურ ფსიქოლოგიას:

მეორე მსოფლიო ომის დროს ომის ახალი ტექნოლოგიის განვითარებით, გამოიკვეთა ადამიანის მუშაობის უფრო კარგად შესწავლის საჭიროება. ისეთი პრობლემები, როგორიცაა ჯარისკაცების საუკეთესოდ მომზადება ახალი ტექნოლოგიების გამოყენებისთვის და გამკლავება ყურადღების საკითხებთან ბრძოლის დროს, გახდა სამხედრო პერსონალის საჭიროების სფერო. სწორედ დონალდ ბროდბენტის ნამუშევარი, ადამიანური მუშაობის კვლევისა და ახლახან განვითარებული ინფორმაციის თეორიის კონცეფციების ინტეგრირება იყო, ის, რამაც გზა გააჩინა ამ სფეროში.
კომპიუტერული მეცნიერების განვითარებამ გამოიწვევია პარალელების გავლება ადამიანის აზროვნებასა და კომპიუტერების გამოთვლით ფუნქციონალურობას შორის, რაც ფსიქოლოგიური აზროვნების სრულიად ახალ სფეროებს ხსნის. ალენ ნიუელმა და ჰერბერტ საიმონმა წლების განმავლობაში განავითარეს ხელოვნური ინტელექტის კონცეფცია და მოგვიანებით იმუშავეს კოგნიტურ ფსიქოლოგებთან ხელოვნური ინტელექტის შედეგების შესახებ. ამან ხელი შეუწყო ფსიქიკური ფუნქციების კონცეპტუალიზაციას, რომელიც კომპიუტერებს ამუშავებინებდა ისეთ საკითხებს, როგორიცაა მეხსიერების შენახვა და მოძიება, ამან მნიშვნელოვანი კარი გახსნა კოგნიტივიზმისთვის.
ნოამ ჩომსკის 1959 წლის კრიტიკამ ბიჰევიორიზმისა და ზოგადად ემპირიზმის შესახებ, წამოიწყო ის, რაც გახდა ცნობილი, როგორც "შემეცნებითი რევოლუცია". ფსიქოლოგიის შიგნით, ბიჰევიორიზმის კრიტიკისას, ჯერომ ბრუნერმა, ჟაკლინ ჯარეტ გუდნოუმ და ჯორჯ აუსტინმა დაწერეს „აზროვნების შესწავლა“ 1956 წელს. 1960 წელს ბრუნერმა და მილერმა დააარსეს ჰარვარდის შემეცნებითი კვლევების ცენტრი, რომელმაც მოახდინა რევოლუციის ინსტიტუციონალიზაცია და დაიწყო კოგნიტური მეცნიერების სფერო.
დარგის ოფიციალური აღიარება მოიცავდა ისეთი კვლევითი ინსტიტუტების დაარსებას, როგორიცაა ჯორჯ მანდლერის ადამიანური ინფორმაციის დამუშავების ცენტრი(1964 წელი), მანდლერმა აღწერა კოგნიტური ფსიქოლოგიის წარმოშობა 2002 წლის სტატიაში, ჟურნალში ქცევითი მეცნიერებების ისტორიის შესახებ.

ულრიკ ნეისერმა გამოიყენა ტერმინი „შემეცნებითი ფსიქოლოგია“ 1967 წელს გამოქვეყნებული წიგნის „კოგნიტური ფსიქოლოგია"-ში. ნეისერის „შემეცნების“ განმარტება ასახავს კოგნიტური პროცესების მაშინდელ პროგრესულ კონცეფციას.

ტერმინი „შემეცნება“ აღნიშნავს ყველა პროცესს, რომლითაც ხდება სენსორული შეყვანის ტრანსფორმაცია, შემცირება, დამუშავება, შენახვა, აღდგენა და გამოყენება. ის ეხება ამ პროცესებს მაშინაც კი, როდესაც ისინი მოქმედებენ შესაბამისი სტიმულაციის არარსებობის შემთხვევაში, როგორც გამოსახულებებსა და ჰალუცინაციებში. ასეთი ყოვლისმომცველი განმარტების გათვალისწინებით, აშკარაა, რომ შემეცნება ჩართულია ყველაფერში, რაც ადამიანმა შეიძლება გააკეთოს.

შემეცნებითი პროცესები რედაქტირება

კოგნიტური ფსიქოლოგების ძირითადი ყურადღება გამახვილებულია ფსიქიკურ პროცესებზე, რომლებიც გავლენას ახდენენ ქცევაზე. ეს პროცესები მოიცავს, მეხსიერების შემდეგ სამ ეტაპს:

სენსორული მეხსიერების შენახვა: ინახავს სენსორულ ინფორმაციას
მოკლევადიანი მეხსიერების შენახვა: ინახავს ინფორმაციას დროებით ანალიზისთვის და იღებს ინფორმაციას გრძელვადიანი მეხსიერებიდან.
გრძელვადიანი მეხსიერება: ინახავს ინფორმაციას დიდი ხნის განმავლობაში, იღებს ინფორმაციას მოკლევადიანი მეხსიერებიდან.

ყურადღება რედაქტირება

ყურადღების ფსიქოლოგიური განმარტებაა „კონცენტრირებული ცნობიერების მდგომარეობა ხელმისაწვდომი აღქმის ინფორმაციის ქვეჯგუფზე“. ყურადღების ძირითადი ფუნქციაა არარელევანტური მონაცემების იდენტიფიცირება და მათი გაფილტვრა, რაც საშუალებას მისცემს მნიშვნელოვანი მონაცემების გავრცელებას სხვა ფსიქიკურ პროცესებზე. მაგალითად, ადამიანის ტვინმა შეიძლება ერთდროულად მიიღოს სმენითი, ვიზუალური, ყნოსვითი, გემო და ტაქტიკური ინფორმაცია. ტვინს შეუძლია შეგნებულად გაუმკლავდეს ამ ინფორმაციის მხოლოდ მცირე ნაწილს და ეს ხდება ყურადღების პროცესების მეშვეობით.

ყურადღება შეიძლება დაიყოს ორ ძირითად სისტემად: ეგზოგენური კონტროლი და ენდოგენური კონტროლი. ეგზოგენური კონტროლი მუშაობს ქვემოდან ზევით და პასუხისმგებელია რეფლექსის ორიენტირებაზე და უეცარ ეფექტებზე. ენდოგენური კონტროლი მუშაობს ზემოდან ქვევით და არის უფრო მიზანმიმართული ყურადღების სისტემა, რომელიც პასუხისმგებელია განაწილებული და ცნობიერი ყურადღების დამუშავებაზე.